Falando de Histórias II

Falando de Histórias IIImigração Educação Culinária Meio Ambiente Tecnologia Memórias

© APHC Editorial – NM Conhecimento

RevisãoCláudia Gomes Fonseca

Projeto GráficoÉlio Chaves Desenhos

Dados Internacionais de Catalogação na Publicação (CIP)

Chaves, Niltonci BatistaImigrantes – Immigranten. História da Imigração holandesa na região dos

Campos Gerais, 1911-2011. Falando de Histórias II: Imigrantes, Educação, Culinária, Meio Ambiente, Tecnologia, Memórias/ Niltonci Batista Chaves (Org.). Ponta Grossa: Estúdio Texto, 2011.

Edição Trilingue: português/inglês/holandêsVários colaboradores.

1.Brasil – História.2.Campos Gerais(PR) – História.3.Holandeses-Brasil. 4. Imigrantes Holandeses – Campos Gerais (PR) – História. I. Chaves,Niltonci Batista (Org.) .II. Título.

CDD-981.622

Depósito legal na Biblioteca NacionalISBN: 978-85-64267-08-4

Projeto Imigrantes

RealizaçãoAssociação do Parque Histórico de Carambeí

Curadoria ExecutivaNM ConhecimentoMind Promo Business

Coordenação EditorialFábio André Chedid SilvestreNiltonci Batista Chaves

Desenvolvimento AcadêmicoAPHC Editorial – NM Conhecimento

Organizador da Série ImigrantesNiltonci Batista Chaves

Pesquisa e textoLorena de PauliMarco Aurélio Monteiro PereiraMaria José Dozza SubtilNiltonci Batista ChavesPedro Henrique Weirich NetoRoberto Edgar LambSérgio Luiz Gadini

FotosClarissa de Almeida LimaFábio André Chedid Silvestre

Auxiliares de PesquisaLucas Santiago MartinsMilena MayerThiago Augusto Divardim de Oliveira

Assessoria TécnicaElizabeth JohansenAdreane WillenborgBianca Viviane BarãoLuciana Cristina Pinto

TraduçãoClaudia Bufferli (inglês)Tineke Voorsluys (holandês)Johan Elbertus Scheffer (holandês)

CapaÉlio Chaves

Apoio Editorial

Conselho TécnicoDick Carlos de GeusFranke DijkstraGaspar João de GeusJeltje Antonia van der Meer de BoerJohan Elbertus SchefferTineke Voorsluys

Sumário

Summary

Samenvatting

Apresentação........................................................................................................................................................9Imigração ...........................................................................................................................................................15Educação ........................................................................................................................................................... 31Culinária ................................................................................................................................................................53Meio Ambiente.......................................................................................................................................................81Tecnologia..............................................................................................................................................................99Memórias .............................................................................................................................................................121

Presentation .....................................................................................................................................................138Immigration......................................................................................................................................................140Education ........................................................................................................................................................ 146Culinary ...............................................................................................................................................................154Environment.........................................................................................................................................................166Technology...........................................................................................................................................................172Memories .............................................................................................................................................................178

Presentatie .......................................................................................................................................................184Immigratie........................................................................................................................................................186Onderwijs........................................................................................................................................................ 192Voeding ...............................................................................................................................................................200Milieu...................................................................................................................................................................212Technologie..........................................................................................................................................................218Herinnerringer......................................................................................................................................................224

ais do que uma mera referência cronológica, o centenário da presença holandesa em

Carambeí constitui-se em um período produzido e vivido intensamente pelos Mpioneiros e por seus descendentes, merecendo ser destacado por suas questões

próprias, por suas especificidades e por sua relevância para o desenvolvimento regional

paranaense.

Geralmente as histórias de comunidades específicas – como a de um determinado grupo

étnico – tendem a ser naturalmente ricas por conta das dificuldades, emoções, lutas e superações

que envolvem os processos imigratórios, mas agora, quando concluímos o terceiro volume da

série IMIGRANTES, podemos afirmar com convicção que a história centenária da presença

holandesa em Carambeí é tão cheia de experiências (individuais e coletivas), de acontecimentos,

de valores, de formas de solidariedade inventadas cotidianamente, que a enquadramos no rol

das histórias inesquecíveis, eternas!

APRESENTAÇÃO

Neste volume da série, denominado Falando de Histórias II, damos continuidade,

sobretudo, ao número anterior e contemplamos mais seis temas estudados por pesquisadores

vinculados à Universidade Estadual de Ponta Grossa que nos ajudam a conhecer um pouco mais

da história secular dessa comunidade holandesa radicada nos Campos Gerais do Paraná.

O livro inicia com o texto “Viajar para o novo mundo: os imigrantes holandeses em

Carambeí”. Seu autor, o historiador Roberto Edgar Lamb, é um estudioso da questão

imigratória paranaense e, neste livro, preocupou-se especificamente com o processo de chegada

e a incorporação dos holandeses no Paraná do início do século XX, destacando, especialmente, o

grupo que se fixou em Carambeí a partir de 1911.

Em seguida é a vez da professora Maria José Subtil abordar as questões afetas à trajetória

educacional em Carambeí. No texto denominado “A educação na colônia holandesa:

Instituições e processos educativos em Carambeí”, a pesquisadora recupera as práticas do saber

no início da colônia; trata da implantação das escolas; discorre sobre as especificidades

educacionais próprias a uma colônia de origem estrangeira, radicada no Brasil; enfatiza a

participação familiar e religiosa nos processos pedagógicos; e, por fim, expõe um quadro atual

sobre a realidade educacional da comunidade holandesa carambeiense.

No texto “Diga-me o que comes; eu te direi quem és: a alimentação na imigração

holandesa em Carambeí”, o historiador Marco Aurélio Monteiro Pereira preocupa-se em

estabelecer sentidos entre as práticas culturais e a culinária típica encontrada em Carambeí. O

preparo e o consumo dos alimentos são aqui compreendidos como elementos fundamentais na

construção e na consolidação da identidade holandesa comunitária. As técnicas, os utensílios, os

comportamentos à mesa, as regras de etiqueta são focalizados pelo autor como sendo parte de

um discurso que identifica e representa o grupo holandês radicado em Carambeí.

Em “Horizonte sem fim: breve história ambiental de Carambeí”, Lorena de Pauli

recupera, inicialmente, a paisagem dos Campos Gerais do começo do século XX – momento da

chegada dos holandeses em Carambeí – para depois analisar como o grupo dialogou com os

recursos naturais e também com as limitações dessa região paranaense. A derrubada dos capões

nativos, a preservação de áreas específicas, o emprego da técnica do plantio direto, as

queimadas controladas, as pescarias e caçadas fazem parte do universo descrito no artigo

elaborado pela historiadora, que há alguns anos se dedica ao estudo das questões relativas ao

meio-ambiente paranaense.

10

Na sequência, o agrônomo Pedro Henrique Weirich Neto aborda as questões próprias a

tecnológica, em “Aqui nunca passamos fome: a tecnologia agropecuária holandesa em

Carambeí”. Nesse texto, Weirich Neto disponibiliza informações sobre a terra e recupera as

práticas empregadas pelos holandeses na agricultura e na pecuária ao longo do último século. O

pioneirismo, os métodos de trabalho, o investimento em ciência e tecnologia e as perspectivas

futuras fazem parte das discussões desse capítulo.

Finalizando o volume, o texto “Memórias de objetos, imagens e ousadias humanas:

Recortes da imigração holandesa em Carambeí”, escrito pelo jornalista Sérgio Gadini, discute a

memória coletiva da comunidade holandesa a partir de objetos e de imagens que fizeram parte

do cotidiano e da história desse grupo, desde 1911 até os dias atuais.

11

Niltonci Batista ChavesOrganizador da série Imigrantes

Dick Carlos de Geus Presidente da APHC

Falando de Histórias II

Imigração

VIAJAR PARA O NOVO MUNDO:OS IMIGRANTES HOLANDESES EM CARAMBEÍ

1Roberto Edgar Lamb

oltemos aos remotos anos do século XIX. Ao longo daquele século, o Estado holandês

se consolidaria sob um regime monárquico e princípios constitucionais (sobretudo Vcom a Constituição de 1848). Primeiro, em 1815, após um período de domínio

francês, restabelecera-se a monarquia. Retornava, assim, a Dinastia de Orange, formando-se então o

Reino Unido dos Países Baixos, com a união entre Holanda, Bélgica e Luxemburgo. Alguns anos depois,

em 1830, os belgas deixaram esta unidade, enquanto os vínculos dinásticos com Luxemburgo

persistiram até o ano de 1890.

17

Holanda, 1909. Atracado no porto, o navio Frísia aos poucos foi ocupado pelos passageiros. Alguns deles demonstravam certa ansiedade: com as emoções à flor da pele, estavam apreensivos, esperançosos e cheios de planos. Logo mais, iniciariam uma longa viagem, atravessando o Oceano Atlântico. Por que haviam decidido migrar? Impulsionava-os uma grande expectativa: acompanhados de seus familiares, pretendiam construir uma nova vida em terras distantes, no chamado Novo Mundo. Decidiram-se por deixar sua pátria, depois de ouvirem frequentes notícias sobre a vida nas Américas e as possibilidades abertas àqueles que se aventuravam - oportunidades de trabalho, alguma garantia para a vida digna de suas famílias, terras abundantes, clima ameno. Uma longa epopéia os aguardava: de início, cruzar o oceano indomável; depois, percorrer o desconhecido território de destino, defrontando-se com as longas distâncias, as estradas precárias, os territórios cobertos pela densa mata. Em carroças, seguiriam pelos caminhos de terra; em trens lentos e abafados, atravessariam os sinuosos percursos desenhados pelas estradas de ferro. No local de destino, aguardavam-nos apenas algumas habitações provisórias. Viveriam ali uma árdua luta pela sobrevivência.

Ilustração do embarque de imigrantes holandeses. Desenho de Robert VervoortIllustration of Dutch immigrants boarding the ship. Drawing by Robert Vervoort'sIllustratie van de inscheping van Nederlandse immigranten. Tekening van Robert Vervoort

Imagem retirada da internet

2De 1890 até o ano de 1948, a Holanda teve como monarca a Rainha Guilhermina. No período

de seu reinado, o cenário político europeu foi marcado pelas duas grandes guerras mundiais. Ao raiar

do século XX, os tempos de crise enfrentados pela população europeia evidenciavam-se, também, no

persistente movimento migratório. A mobilidade atingia grandes populações, tanto no sentido campo –

cidade, como na opção pela travessia oceânica, em busca de novos horizontes e perspectivas melhores

de vida. Para os holandeses, não seria diferente.

Uma pergunta ocupa lugar de destaque quando se fala dos movimentos de imigração: afinal,

por que as pessoas emigravam? Para entender por que milhões de europeus deixaram suas pátrias,

pode-se considerar uma conjunção de fatores, tanto aqueles “de expulsão”, quanto os que serviam “de

atração” para quem seguiria às terras americanas.

Os estímulos à emigração (isto é, a saída de uma determinada região) eram múltiplos,

variando a cada época e de acordo com as condições de vida numa região.

[...] deve-se dizer que a maioria dos migrantes não deseja abandonar suas casas nem suas comunidades. Se pudessem escolher, todos – com exceção dos poucos que anseiam por mudanças e aventuras – permaneceriam em seus locais de origem. A migração, portanto, não começa até que as pessoas descobrem que não conseguirão sobreviver com seus meios tradicionais em suas comunidades de origem. Na grande maioria dos casos, não logram permanecer no local porque não

3têm como alimentar-se nem a si próprias nem a seus filhos [...].

Três fatores são apontados como predominantes: “o primeiro é o acesso à terra e, portanto, ao

alimento; o segundo, a variação da produtividade da terra; e o terceiro, o número de membros da família 4

que precisam ser mantidos”. Ou seja, o crescimento da população, os problemas na produtividade

agrícola e a fragmentação da propriedade (ou a impossibilidade de fragmentar indefinidamente os

terrenos de uso para a produção familiar).

Por séculos, viajar para o Novo Mundo foi sinônimo de aventurar-se em terras desconhecidas,

seguindo em busca de novos mercados, de descobertas científicas, impulsionando desejos de conquista

e de fortuna, revelando ambições de poder e pretensões civilizadoras. Em muitos países da Europa, as

difíceis condições de sobrevivência dos trabalhadores pobres e despossuídos, no campo e na cidade,

deram estímulo aos movimentos migratórios. A migração em massa tornava a Europa e as Américas 5

parte de um “mundo em movimento.”

18

Imigração

Do velho continente, multidões partiam para as Américas. Eram camponeses, artesãos, operários

de indústrias, gente fugindo da pobreza. Quanto aos números totais dos movimentos migratórios da

Europa para os continentes americanos, no século XIX e até meados do XX, os Estados Unidos, a

Argentina e o Brasil foram os países que receberam os maiores contingentes de imigrantes. A

intensificação das migrações se deu entre os anos de 1880 até 1915 – a época das “Grandes Migrações”.

Nestes anos, o Brasil recebeu aproximadamente 2,9 milhões de imigrantes, tornando-se o terceiro país 6americano em número de imigrantes.

Entretanto, ao se particularizarem as estatísticas de migrações a partir da Holanda, é certo que os

maiores contingentes imigratórios holandeses tiveram como destino os Estados Unidos, a Austrália, o

Canadá, a África do Sul e a Indonésia (colônia holandesa que se tornou oficialmente independente no

ano de 1949). Em meados do século XIX (entre os anos de 1858 e 1862), o Brasil também se tornara destino

de alguns grupos de imigrantes holandeses, estabelecidos em colônias agrícolas localizadas na

Província do Espírito Santo.

Após 1880, o Brasil concentrou um amplo fluxo imigratório, cuja composição era, em maior parte,

de famílias. Ainda que em menor número, homens solteiros também faziam a travessia, buscando

melhores condições de sobrevivência. Estivessem solitários, ou acompanhados das famílias, para esses

imigrantes a decisão fora tomada: 'Fazer a América' era o lema de quase todos os imigrantes que 7cruzavam o Atlântico.

Por que as Américas? E, especificamente, por que o Brasil? Agentes de imigração circulavam

em toda a Europa, desde meados do século XIX, ocupando-se da divulgação de farta propaganda sobre

o Brasil. Com pinceladas fortes e até ilusórias, essas histórias deixavam ver os incentivos que qualquer

trabalhador imigrante receberia para começar sua vida em terras brasileiras. Em outros casos, recebiam

cartas motivadoras. Segundo relato de Niesje Verschoor, este fôra o impulso para que seu pai, Jan

Verschoor, discutisse com a família sobre a possibilidade de deixar a Holanda: "[...] o sonho dele era de 8emigrar para um país com um clima mais ameno, aonde poderia ser dono do seu próprio negócio.

Um sonho que, quando partilhado, dava impulso para as decisões que viriam a tomar. Assim foi

para Jan Verschoor. Trabalhava como representante comercial e estava acostumado a percorrer o sul da

Holanda em sua bicicleta. Vivia com sua família na localidade de Dordrecht. "Jan sabia que, no fundo do

coração de seu irmão, ardiam os mesmos desejos de emigração. Ambos também sabiam que suas 9esposas os seguiriam caso tomassem a decisão."

19

Seu irmão, Leen, tinha uma loja de máquinas de costura Singer, na localidade de Sliedrecht.

Mesmo dispondo de uma situação profissional mais estável, Leen mostrou-se propenso a compartilhar

a decisão. Assim, os irmãos Verschoor e suas famílias, tal como tantos outros trabalhadores holandeses,

decidiram-se pela migração. As promessas que chegavam aos trabalhadores holandeses, as aspirações

de constituir um negócio próprio e a expectativa de propiciar uma vida melhor para suas famílias

somavam-se às supostas facilidades da viagem – passagens gratuitas, em um navio holandês.

Desde o início, o Hemisfério Ocidental era exatamente o oposto da Europa em termos do relacionamento terra-trabalho. Na Europa, a terra era cara e a mão-de-obra, barata. Na América, a

10terra era abundante e estava disponível. Entretanto, a mão-de-obra era escassa; portanto cara.

[...] a possibilidade de obter terra era uma constante atração para todos os imigrantes. Com a terra tão barata – novamente em comparação com os padrões europeus – era grande a probabilidade de trabalhadores sem terra conseguirem suas próprias fazendas, muitas vezes num período de tempo

11 muito curto após a chegada.

20

Imigração

Família Arie de Geus, antes de partir para o Brasil (década de 1900) Arie de Geus family, before leaving for Brazil (1900s)Familie Arie de Geus, voor hert vertrek naar Brazilië (jaren 1900)

Fonte: Hendrik Kooy (1986)

21

Um fator importante para a dinamização do transporte de imigrantes nas viagens transoceânicas

foi a difusão do uso da energia a vapor nos navios que faziam as rotas Europa – Américas. Ao final da

década de 1860, o transporte de passageiros (emigrantes, negociantes, etc.) já se dava em grande parte

nos barcos a vapor. E os vapores reduziram sensivelmente a duração dessas viagens, o que contribuiria

ainda para diminuir os riscos da travessia oceânica e baixar as taxas de mortalidade em alto-mar.

Segundo Klein,

[...] o grande número de viagens marítimas também garantia contato constante e relativamente imediato com todas as nações americanas do Atlântico. [...] no período posterior a 1880, partiam do porto de Santos, no Brasil, vários navios por semana com destino aos principais portos europeus do Mediterrâneo e até do Atlântico norte, e todos tinham capacidade de transportar na terceira

12classe várias centenas ou mesmo milhares de emigrantes.

As viagens transoceânicas podiam durar de três até cinco semanas, em condições que variavam,

dependendo do navio e dos valores dispendidos pelo viajante para arcar com a passagem. Na época das

grandes migrações, embora diversos países tivessem leis de regulamentação ao transporte de

passageiros, ainda havia inúmeras ocorrências associadas aos navios que levavam imigrantes: excesso

de passageiros, falta de ventilação e de luz adequada aos compartimentos de terceira classe,

enfermidades e até mesmo naufrágios. Em algumas ocasiões, os imigrantes viam-se ocupando recintos

repletos de ferro, sal, objetos de cerâmica e outras mercadorias.

No início do século XX, um viajante transoceânico possivelmente já tinha escutado algum

comentário sobre os perigos que cercavam essas viagens de navio, longas e demoradas, através do

Atlântico. Notícias sobre acidentes e naufrágios rapidamente chegavam à imprensa e eram assuntos

recorrentes nos portos de embarque.

O estado sanitário dessas embarcações chamava atenção: “tem acontecido que em muitos casos, 13

[...] imigrantes adoecem quando em viagem”, afirmava um representante consular inglês, em 1873. No

século XIX e mesmo no século XX, os longos percursos em alto-mar e as condições precárias de bordo

eram fatores propícios à difusão de inúmeras doenças, como febre amarela, tifo, etc.

O Brasil tornara-se destino de imigrantes de múltiplas nacionalidades. Muitas vezes, eram os

documentos consulares que se encarregavam de dar visibilidade a esses deslocamentos, ao

reproduzirem os relatos dos imigrantes sobre o período da viagem a bordo dos vapores que cruzavam o

Atlântico. O governo brasileiro também se mostrava preocupado e procurava coibir algumas

irregularidades. Em atenção às denúncias apresentadas por 97 imigrantes norte-americanos contra o

comandante do vapor norte-americano Catharina Withing, criara uma comissão de peritos para

investigar. Estes concluiriam que:

Na coberta destinada aos passageiros de prôa não houvera a necessária ventilação, nem o aceio

reclamado pela hygiene, que não existira a bordo separação alguma para os dous sexos, nem para os

enfermos, que os alimentos eram uns mal preparados, e outros de tão má qualidade que não podiam

ser aproveitados; e finalmente que a relação de passageiros continha inexactidões e

irregularidades.

Frequentes narrativas davam conta dessas histórias, dos dramas e das vicissitudes a que os

passageiros estavam submetidos. Nas memórias de imigrantes holandeses, ou nos relatos expostos

pelos seus descendentes, ecoam vívidos ainda os sons daquela intensa experiência. Décadas depois,

esses assuntos são recorrentes, permanecendo entre as explicações para algum insucesso, ou destacando

a fibra dos antepassados, dispostos e aptos a enfrentar tamanhas adversidades.

14

22

Imigração

23

Dentre os primeiros imigrantes holandeses que se dirigiram ao estado do

Paraná, estavam as famílias Vriesman e Verschoor. Entre os anos de 1908 e 1909, assim

como muitos compatriotas, eles embarcaram em navios rumo às terras brasileiras.

Jan Vriesman tinha uma grande família: sua esposa Jacoba Wilderom e cinco

filhos. Na Holanda viviam no Haarlemmermeer, no norte da Província Noord-Holland.

Jan sobrevivia ocupando-se em trabalhos de fruticultura e horticultura. “[...] trabalhava

nos pôlders [...] havia alugado um para plantar batatas, mas a água acabou inundando

tudo.” Embora acostumado às intempéries do clima holandês, este “homem da geada”

desanimou. Soubera que o governo brasileiro estava concedendo estímulos aos

imigrantes. “A vida aqui [Brasil] seria realmente melhor”. Dispostos a uma nova vida,

embarcaram todos em um navio de carga. Traziam também algum gado.

Em 1909, Jan Verschoor e seu irmão, Leen, ambos acompanhados de suas

famílias, deixaram a Holanda. Suas famílias embarcaram no navio Frísia, para aquela

viagem que os conduziria ao Brasil. No navio, como recordaria Niesje Verschoor, “um

amontoado de pessoas circulando em espaços apertados”, situação acentuada após os

novos embarques, ainda no Atlântico Norte, nos portos de La Rochelle (França) e Vigo

(Espanha).” Agora o navio estava lotado. O cheiro nos dormitórios coletivos estava

ficando insuportável em função do mal-estar de grande parte dos passageiros. Além do

mais, os europeus do leste consumiam enormes quantidades de cebolas.”

Noites de calor, animadas danças ao som de acordeão, trabalhos de tricô,

brincadeiras infantis e peixes voadores ficaram na memória de Niesje. Mas também as

tensões, a prisão do espanhol brigão, a morte de um alemão (vítima da tuberculose) e as

longas filas de doentes aguardando o atendimento médico.

Nos anos seguintes, outras famílias de imigrantes fizeram a travessia do

Atlântico. E a memória familiar novamente tratou de fixar este momento. Dirkje Bezemer

contou a sua história, reproduzida através da obra de Hendrik Adrianus Kooy. Seu pai,

Dirk Bezemer, trabalhava em uma chácara leiteira; algum rendimento ele conseguia,

também, com a venda de leite na cidade de Dordrecht. Diariamente “cruzava o rio com um 18

barco a remo e vendia o leite na cidade de casa em casa [...].” A mãe de Dirkje era irmã de

15

16

17

Imagens referentes ao transporte marítimo entre Holanda e BrasilImages relating to maritime transport between the Netherlands and BrazilZeetransport tussen Nederland en Brazilië

Imagensm retiradas da internet

Jan e Leen Verschoor. Em 1911, embarcaram para o Brasil:

Assim partimos de Amsterdam, no dia 8 de novembro de 1911, com o navio holandês Hollandia,

para o Brasil. Minha mãe, com seus cinco filhos, partiu com Jan Verschoor, Arie de Geus, Leen de

Geus e Jacob Voorsluys e dois outros de Papendrecht que partiram para a Argentina. Nós éramos os

únicos holandeses nesse navio holandês, os outros passageiros eram franceses, italianos, poloneses,

etc. Mamãe ganhou um dinheirinho extra lavando e passando roupas para os passageiros da 19

primeira classe. A viagem durou 21 dias.

Nos portos de desembarque de imigrantes, as autoridades mantinham constantes estratégias de

inspeção das embarcações. No Brasil, desde 1858, havia regulamentação sobre o transporte de

passageiros. Navios em condições irregulares podiam ser multados. Entretanto, era real a incapacidade

de fiscalizar plenamente, tanto para o embarque, quanto para o desembarque. O mesmo acontecia em

outros países. Referindo-se à chegada de um navio em porto canadense, Maldwin Jones afirma que, para

evitar problemas com a inspeção médica e governamental, um dia antes “todas as mãos livres” eram 20

requeridas para “limpar a consciência”, deixando o espaço da terceira classe em bom estado.

Ao desembarcar, os imigrantes eram conduzidos para locais onde cumpririam um período de

“quarentena”; no Rio de Janeiro, a hospedaria da Ilha das Flores cumpria essa função; em Santos, São

Paulo, Paranaguá, Curitiba e Ponta Grossa, as hospedarias procuravam cumprir um papel amplo, que

incluía a observação sobre aqueles recém-chegados. Eram espaços de acomodação provisória dos novos

colonos estrangeiros, inclusive para aqueles que aguardavam a demarcação de seus lotes. Entretanto,

24

Imigração

Barco na cidade de ´s Gravendeel (década de 1900)Boat at Gravendeel city (1900's)Boot in de stad 's Gravendeel (jaren 1900)

Imagem retirada da internet

25

pouco organizadas e com instalações precárias, acabavam tornando a estadia ali um momento propício

a que o imigrante reavaliasse a decisão de migrar: "[...] ali, afloravam as lembranças da terra pátria,

contrapostas ao estranhamento do novo mundo: a sua gente, a língua, a floresta e os animais [...], as 21acomodações precárias [...]"

É justamente em relação às hospedarias de imigrantes – e à presença de imigrantes holandeses na

hospedaria de Paranaguá – que tratam alguns dos registros documentais mais antigos sobre os

holandeses no Paraná. Em 1908, na imprensa da capital, faz-se referência a um conflito que teria ocorrido

em Paranaguá, enquanto os imigrantes ainda estavam na hospedaria dos imigrantes, localizada no local

denominado Porto D'Água. Um telegrama chegara ao conhecimento dos editores do Diário da Tarde.

Assim referia: "[...] imigrantes Porto D'Água revoltaram-se havendo tiroteio polícia, resultando 22ferimentos parte a parte [...]"

Sugeria o jornal que, ali na hospedaria, os imigrantes que chegavam haviam se encontrado com

um holandês que retornava de trabalhos junto à estrada de ferro [sem outra especificação]. As

informações que dele ouviram (possivelmente, um relato de sentido pouco elogioso às políticas

governamentais de apoio aos imigrantes), muito distintas dos ilusórios panfletos distribuídos pelos

agentes da imigração nos portos europeus, teriam motivado as tensões. Dado tal fato, a própria

imprensa noticiaria que as condições de trabalho e de sobrevivência nos locais de expansão dos trilhos

de trem, no Paraná, eram precárias.

No ano seguinte, 1909, uma nova notícia, proveniente de Irati, também dava conta de tensões

crescentes no local: "Sabe-se aqui que, em conseqüência da suspensão de fornecimento aos colonos,

muitos imigrantes de nacionalidade alemã e holandesa acham-se em extrema miséria, sem ter 23absolutamente com o que se alimentar."

Desde os tempos do Império, persistindo no período republicano brasileiro, inúmeras

contradições moldavam as políticas de colonização e de imigração. Apregoadas indiscriminadamente

na propaganda oficial, concessões diversas nem sempre tinham sustentação real; o mesmo podia-se

observar quanto à suposta garantia de que colonos imigrantes não ficariam desamparados, que teriam

um período de apoio governamental, que seriam empregados em obras públicas até que sua condição

garantisse um sustento na agricultura.

Como que desvelando tais aspectos da polêmica, depois dos tensos episódios narrados pelo

26

periódico, o artigo noticiado em 16 de dezembro de 1909 assim concluía:

A imigração no Brasil tem sido feita sem método e sem orientação inteligente. Os nossos estadistas, ouvindo o clamor da falta de braços para a lavoura, de que o país é um grande deserto onde jazem desconhecidas riquezas maravilhosas, exploram o expediente do momento, sem estudo prévio do problema [...]. Da Itália, de Portugal, da Espanha, da Áustria, da Alemanha, da Holanda, da Rússia,

24da Turquia, os colonos vêm em massa para o Brasil [...]

Nos relatos de imigrantes holandeses e na memória familiar, o período em que permaneceram em

Irati, no Núcleo Colonial Gonçalves Junior, entre 1908 e 1911, surge descrito em contornos trágicos,

comprovados também pela alta mortalidade que os atingiu, sobretudo às mulheres e crianças. Ainda

hoje, Gonçalves Junior é citado como o “Cemitério das Mulheres”. “Nada para comer”; as colheitas

estavam perdidas, depois da infestação de gafanhotos e a invasão das roças pelos porcos do mato; as

previsões eram desanimadoras quanto a novos plantios (“os caipiras já estão dizendo que vai ter muito

rato, pois floresceu a taquara”). Com o fracasso da colonização em Gonçalves Junior, muitos imigrantes

retornaram para a Holanda, embora seja de conhecimento que alguns imigrantes holandeses

mantiveram-se naquela localidade.

Alguns poucos imigrantes holandeses, em busca de alternativas, ouvem atentos à notícia de que a

Brazil Railway Company vendia terras de uma nova colônia, nos Campos Gerais. Rapidamente, em

março de 1911, a família Verschoor muda-se para Carambeí, ao que são seguidos, em poucos meses, pela

família Vriesman. O contrato com a Brazil Railway Company, assinado em 4 de abril de 1911, representa

o início da formação do Núcleo Colonial Carambehy. Em 11 de dezembro de 1911, acompanhados de Jan

Verschoor, chegam da Holanda as famílias De Geus, Voorsluys e Bezemer. 25No Relatório do Governo do Paraná de 1912, afirmava-se, quanto à chegada de novos imigrantes

Em documentos e crônicas daquela época, é possível dimensionar as condições da vida naqueles

Imigração

27

anos iniciais da colônia Carambeí. Nas viagens mais longas, podia-se chegar até Carambeí através da

estrada de ferro. Lentamente, Nestor Victor, que visitou a região dos Campos Gerais em 1912, referiu-se

à linha férrea que ligava Ponta Grossa e Itararé: “a velocidade atual, de 31 quilômetros, na média, é por

demais demorada”. O mesmo cronista, atento à pouca comodidade nas viagens, observava: “No Brasil, 26por enquanto, você sabe, está tudo quase que por organizar-se a tal respeito.”

No relato de Dirkje Bezemer, a constatação da dura realidade local:

Em 1912 não havia em Carambeí uma loja, nem padeiro ou açougueiro. Também não havia um médico por perto. [...] Todas as casas eram iguais. Quatro quartos e uma cozinha e em volta da casa uma varanda. Não havia escola, nem igreja. Naquela época a Colônia estava completamente isolada. Não havia jornais. Não creio que algum de nós soubesse o nome do próprio presidente do Brasil

27nesta época.

Ao circular pela cidade de Ponta Grossa, Nestor Victor mostrava-se otimista com os sinais de

progresso. E já identificava, também, a presença dos holandeses no conjunto das culturas estabelecidas

na região.

Com a facilidade de comunicação que já temos, vai-se constituindo um núcleo composto de diferentes origens, quer nacionais, quer estrangeiras. Encontram-se aqui paranaenses de quase todas as localidades do Paraná, brasileiros do Sul e do Norte, alemães, sírios, italianos, suíços, franceses, polacos, espanhóis, suecos, holandeses. A gente em trânsito, que aflui para os numerosos

28 hotéis existentes, concorre muito para o movimento da cidade.

Um aspecto se destaca no relato de Dirkje Bezemer e em tantos outros que o seguiram: a viagem à

Holanda que Jan Verschoor fez em 1911, ocasião em que foi “tentar encontrar novos imigrantes 29

interessados em estabelecer-se em Carambeí.” Ao encontrar pessoas dispostas a acompanhá-lo no seu

retorno ao Brasil, reunindo-as num projeto comum de colonização, arriscando-se todos diante das

incertezas que as terras brasileiras ainda lhes suscitavam, Jan Verschoor dava início a uma comunidade

de interesses que, consolidada nos anos seguintes, tornar-se-ia uma característica da colonização

holandesa de Carambeí. Para além dos laços familiares também existentes, é certo ficava explícita uma

estratégica ação, embrionária, fundada na formação de uma extensa rede de solidariedade.

Em 1911, 1912, 1913, ano a ano novos imigrantes chegavam: Vriesman, Verschoor, De Geus,

Voorsluys, Bezemer, Kamp, Hennipman, Laurens, Los, Smouter. Tantos outros depois os seguiram. Do

alto do monte Pilatus (a lomba “aonde os primeiros imigrantes holandeses se estabeleceram”), como

diria Jacob Voorsluys, em poucos anos todos veriam se consolidar a união dos colonos. Esta

comunidade chamava-se, desde o começo, Carambeí.

E o movimento imigratório para Carambeí não cessou. Ainda nos anos de 1970 (possivelmente

1978) o Jornal Batavo noticiava a chegada de holandeses, ou de descendentes, provenientes de outras

regiões do Brasil: Chegou em Carambeí no mês passado a família Plender, procedente de Beilen, um município da província de Drente, na Holanda. No ano passado o Sr. Plender visitou-nos e comprou uma chácara.

30 Agora eles estão se estabelecendo em nosso meio.

O Sr. Hendriksen, que nos visitou com sua esposa, estudando uma possível imigração de sua família para o Brasil, decidiu-se e comprou uma chácara. Provavelmente se estabelecerá aqui antes do fim

31do ano.

Ainda jovem e com espírito aventureiro, Jaques chegou ao Brasil em 1976, proveniente da Holanda. 32 Desejava tentar a sorte e experimentar coisas novas.

28

Imigração

REFERÊNCIASBRASIL. Ministério dos Negócios Estrangeiros. Avisos Recebidos do Ministério da Agricultura. 26 de Setembro de 1872. Arquivo Histórico do Itamaraty, 292-03-05, 1872/1873.BRASIL. Ministério dos Negócios Estrangeiros. Representações Diplomáticas Estrangeiras no Brasil. Notas Recebidas. Grã-Bretanha.. 31 de Janeiro de 1873. Arquivo Histórico do Itamaraty, 284-4-17, 1872/1873.DIÁRIO DA TARDE. Edições com datas diversas.FAUSTO, B. (Org.). Fazer a América. São Paulo: Edusp, 1999. p.13.HOBSBAWM, E. J. Mundos do trabalho. Rio de Janeiro: Paz e Terra, 2000.JONES, M. A. El Reino Unido y América: emigración británica. Madrid: Editorial MAPFRE, 1992.KLEIN, H. Migração internacional na história das Américas. In: FAUSTO, B. (Org.). Fazer a América. São Paulo: Edusp, 1999. p.13-31.KOOY, H. A. Notícias de Carambeí. Jornal Batavo, Carambeí, ano IV, n.28, p.3, mai.1978.______. Carambeí 75 anos. 1911 – 1986. Carambeí: [s.e.], 1986.KOWALSKI, N. P. Produtor do mês: Jacobus Henricus B. Simon De Best. Jornal Batavo, Carambeí, ano XVI, n.183, p.13, abr.1991.LAMB, R. E. Palácio dos imigrantes. Jornal de História, Ponta Grossa, Departamento de História/UEPG, ano 1, n.1, p.2, abril/1986.PARANÁ. Mensagem dirigida ao Congresso Legislativo do Estado do Paraná pelo Dr. Francisco Xavier da Silva, Presidente do Estado, ao installar-se a 1ª. sessão da 11ª. Legislatura em 2 de Fevereiro de 1912. Curityba: Typ. d'A Republica, 1912.RISSEEUW, P. J. A terra que eu vos indicarei. A imigração da família Verschoor. Tradução de Dick Carlos De Geus. Carambeí: [s.e.], 2004. p.4.ATO, A. J.; SLONIK, A. C.; AXT, J.; LAMB, R. E. Formação histórica de Carambeí: etnias, cultura e território. Carambeí: Prefeitura Municipal de Carambeí, 2008.VICTOR, N. A terra do futuro (impressões do Paraná). 2. ed. Curitiba: Prefeitura Municipal de Curitiba, 1996. (Coleção Farol do Saber).

29

NOTAS1Professor do Departamento de História da Universidade Estadual de Ponta Grossa/UEPG. Mestre em História Social pela UFPR e Doutor em História pela PUC/SP.

2Wilhelmina Helena Pauline Marie van Oranje-Nassau. No período de 1890 a 1898, antes que a rainha completasse 18 anos, seu reinado transcorreu sob a regência de sua mãe.

3KLEIN, H. Migração internacional na história das Américas. In: FAUSTO, B. (Org.). Fazer a América. São Paulo: Edusp, 1999. p.13.

4Ibid., p.14.5HOBSBAWM, E. J. Mundos do trabalho. Rio de Janeiro: Paz e Terra, 2000, p.83 KLEIN, Op. cit., p.25.6KLEIN, Op. cit., p.24.7RISSEEUW, P. J. A terra que eu vos indicarei. A imigração da família Verschoor. Tradução de Dick Carlos De Geus. Carambeí: [s.e], 2004. p.4.

8Ibid.,p.3.9KLEIN, Op. cit., p.15.10KLEIN, Op. cit., p.16.11KLEIN, Op. cit., p.23.12KOOY, Hendrik A. Carambeí 75 anos. 1911 – 1986. Carambeí: [s.e.], 1986. p.15.13BRASIL. Ministério dos Negócios Estrangeiros. Representações Diplomáticas Estrangeiras no Brasil. Notas Recebidas. Grã-Bretanha.. 31 de Janeiro de 1873. Arquivo Histórico do Itamaraty, 284-4-17, 1872/1873.

14BRASIL. Ministério dos Negócios Estrangeiros. Avisos Recebidos do Ministério da Agricultura. 26 de setembro de 1872. Arquivo Histórico do Itamaraty, 292-03-05, 1872/1873.

15Significado da palavra Vriesman.16Memórias da Família Vriesman. Este documento é parte de um conjunto de relatos e memórias familiares reunido por Tatiane Christine Biersteker, em 2008.

17Niesje Verschoor, apud RISSEEUW, Op. cit., p. 4.18KOOY, op. cit., p.15.19Ibid., p.15-16.20JONES, M. A. El Reino Unido y América: emigración británica. Madrid: Editorial MAPFRE, 1992. p.213.

21LAMB, R. E. Palácio dos imigrantes. Jornal de História, Ponta Grossa, Departamento de História/UEPG, ano 1, n.1, p.2, abril/1986.

22Diário da Tarde, 11de setembro de 1908.23Diário da Tarde, 26 de maio de 1909.24Diário da Tarde, 16 de dezembro de 1909.25PARANÁ. Mensagem dirigida ao Congresso Legislativo do Estado do Paraná pelo Dr. Francisco Xavier da Silva, Presidente do Estado, ao installar-se a 1ª. sessão da 11ª. Legislatura em 2 de Fevereiro de 1912. Curityba: Typ. d'A Republica, 1912. p.17.

26VICTOR, N. A terra do futuro (impressões do Paraná). 2. ed. Curitiba: Prefeitura Municipal de Curitiba, 1996. (Coleção Farol do Saber). p.235 a 238.

27BEZEMER, apud KOOY, Op. cit., p.17.28VICTOR, Op. cit., p. 218.29KOOY, 1986, p.12.30KOOY, H. A. Notícias de Carambeí. Jornal Batavo, Carambeí, ano IV, n.28, p.3, mai.1978.31Ibid.32KOWALSKI, N. P. Produtor do mês: Jacobus Henricus B. Simon De Best. Jornal Batavo, Carambeí, ano XVI, n.183, p.13, abr.1991.

Educação

A EDUCAÇÃO NA COLÔNIA HOLANDESA:INSTITUIÇÕES E PROCESSOS EDUCATIVOS EM CARAMBEÍ

1Maria José Dozza Subtil

Apontamentos iniciais sobre educação

2 “Ninguém escapa da educação”, disse Brandão. Todos estão sujeitos à socialização, que é o

conjunto de estratégias por meio das quais a sociedade forma os indivíduos. Confirmando essa visão, 3

Vieira Pinto diz: “A educação é o processo pelo qual a sociedade forma seus membros à sua imagem e

semelhança e em função de seus interesses”.

Na primeira perspectiva, é possível afirmar que, ao nascer, só potencialmente somos humanos,

mas aprendemos a sê-lo efetivamente no contato com os outros, observando, repetindo, assumindo

normas e recebendo a cultura e a tradição que fazem a singularidade de diferentes grupos sociais.

33

Primeira escola da comunidade, em destaque professor Matthijssen

Autor: não identificado – Acervo: Jeltje Antonia van der Meer de Boer

First school of the community, standing out is teacher MatthijssenDe eerste school van de gemeenschap met de onderwijzer Matthijssen

4 Vieira Pinto apresenta o conceito de educação em diferentes dimensões: como fato existencial,

como fato social e como fenômeno cultural. A primeira perspectiva mostra que, por si mesmo e pelas

ações exteriores que sofre, o homem se faz homem. Como um fato social, a educação é assentada pelo

interesse que move a comunidade a agregar os seus membros à forma social vigente, como relações

econômicas, instituições, usos, ciências, atividades, etc. É o mecanismo pelo qual a sociedade se

reproduz, como fenômeno cultural.

Não somente os conhecimentos, experiências, usos, crenças, valores, etc. a transmitir ao indivíduo, mas também os métodos utilizados pela totalidade social para exercer a sua ação educativa são

5parte do fundo cultural da comunidade e dependem do grau do seu desenvolvimento.

Como veremos no relato a seguir, as peculiaridades no encaminhamento dos processos

educativos da colônia holandesa de Carambeí têm a ver com a sua própria condição histórica, quando,

por meio da afirmação de valores tradicionais e da religião, criou um espaço próprio e singular no

espaço físico, social e cultural dos Campos Gerais, onde deitou raízes no início do século XX.

Para relatar esse processo, tomamos por base depoimentos de membros da comunidade, fotos e

registros históricos sobre pessoas e instituições vinculadas à educação e ao ensino na colônia, e

consultamos material produzido por autores que pesquisaram esse tema.

6Contando uma história: as funções da educação na colonização holandesa

Desde os primeiros tempos da colonização, a função da educação na colônia holandesa é

aprontar crianças para tornarem-se adultos, encarar a vida, aprender como se comportar e aprender a 7lidar com as pessoas. A primeira educação acontece na família, embora também esteja relacionada à

Igreja: em casa as crianças da colônia aprendiam os costumes, o que pode e o que não pode; na escola 8

dominical, a religião. Isso é confirmado por Cordeiro, ao relatar que, no início do século XX, o Estado

brasileiro não dava conta de atender às demandas por educação da população:

[...] imigrantes preocupados com a educação e com a religião, e devido à carência de escolas brasileiras, foram levados a ensinar seus filhos desde o início, ao mesmo tempo em que conservavam a sua cultura através de professores da mesma etnia.

A moral do grupo se transmite de pais para filhos, mas não só, pois também fazem parte disso

34

Educação

35

outros membros da família: “Minha avó contava história e sempre, ao final, tinha uma lição de moral”,

relata a entrevistada Jeltje de Boer. As histórias contadas nas noites frias ao pé da lareira também se

revestiam de um caráter educativo pelo conteúdo de valor e moral agregados. Fica evidente que a

educação era tarefa dos mais velhos pais, tios, tias, avós além da comunidade em geral. A manutenção

do grupo depende de práticas transmissoras das tradições e dos valores que o constituem.

Nesses primeiros tempos, a educação das meninas e dos meninos acontecia através das coisas

práticas. As primeiras aprendem as labutas da casa, os segundos a lida da chácara no plantio, na

ordenha e no cuidado com os animais. Há, porém, um fator que assemelha a educação de gênero.

Em casas onde existiam poucos meninos, os trabalhos de cuidar dos bezerros, limpar e lavar os

latões de leite também eram tarefas realizadas pelas meninas. Educação no e pelo cotidiano, por meio do

cuidado com a propriedade, com os animais e com a terra, como a fonte de subsistência da qual todos

dependem. Educação no trabalho pela prática na execução de funções interdependentes.

Havia muita severidade na educação familiar. Era uma formação rígida, principalmente no que

se refere a respeito aos mais velhos. A hierarquia das idades era considerada, em especial em relação aos

avós. Há uma evidente demarcação dos papéis, objetivado no respeito sem contestação das crianças na

relação com os adultos.

"Um leve desentendimento com minha avó, da qual eu gostava muito e eu era bem comportada ,

fez com que meu pai me obrigasse a pedir desculpas a ela”, lembra Jeltje de Boer. Ela reforça que “não se

educava para a liberdade”, mas para o "respeito", e a educação servia para “a transmissão e o bom

comportamento”.

Havia, nos anos iniciais da colonização, a ideia de que as meninas não precisavam estudar: “Só o

primário, porque elas teriam a função dos cuidados do lar, como donas de casa e responsáveis pela

criação dos filhos”. As primeiras moças que saíram para estudar foram as professoras.

Aqui se repete o conceito vigente na sociedade brasileira da época, que dotava a profissão

docente de um caráter maternal e feminino. Com relação aos meninos, havia incentivo para o estudo na

busca de outras profissões além daquelas que a colônia oferecia. Havia necessidade de diversificar o

trabalho.

Um dado importante merece reflexão: não havia analfabetismo na colônia. Os emigrantes que

chegavam já eram alfabetizados. “As crianças que vieram pequenas e as que nasceram aqui foram

alfabetizados por uma moça do grupo”. Por volta de 1913, a própria comunidade propunha o ensino da

escrita, da leitura e de fazer contas.

Percebe-se um esforço coletivo em promover a educação, mesmo que de modo informal e até de

forma precária. “Às vezes, eram os homens quem davam as aulas, os donos das chácaras. Mas isso 9

acontecia no intervalo do trabalho”, a exemplo da figura de o qual “ensinava as Jacob Voorsluys,

Educação

36

Interior da Escola Pilatos com a professora Maria Harms (década de 1940)

Autor: não identificado – Acervo: Jeltje Antonia van der Meer de Boer

The inside of Escola Pilatos with teacher Maria Harms (1940's)Interieur van de school Pilatos met de onderwijzeres Maria Harms (jaren 1940)

37

crianças nas horas em que não estava no trabalho da sua propriedade, ou quando não estava na fábrica

onde produzia queijos. As crianças estudavam durante um ou dois anos, e paravam para ajudar os pais

na chácara".

Assim, o calendário desse ensino era sazonal, de acordo com as práticas comunitárias de plantio e

colheita. A forma adotada foi a do ensino mútuo ou simultâneo, em que crianças de diferentes idades e

níveis de aprendizagem estudavam ao mesmo tempo com um único professor.

O currículo informal da educação na comunidade propunha o ensino das primeiras letras e

cálculos destinados às crianças e, mais tarde, quando jovens e adultos, numa perspectiva de formação

continuada, a educação na Igreja e pela religião. Os pastores e professores promoviam grupos de moças,

moços e senhoras para aprender não somente sobre a religião, mas também sobre valores sociais,

conhecimentos gerais e informações acerca de acontecimentos e notícias.

Desta forma, a Igreja assumia uma função educadora, abordando questões seculares e

mundanas, mas sem perder de vista os valores da educação na colônia. Essa é a tônica do ensino na

comunidade: a função da escola é o estudo, mas incluindo a parte religiosa, os fundamentos da religião

evangélica. O horizonte é o homem, educado dentro dos princípios da fé confessional desde os mais

tenros anos.

Como fio condutor do ensino, a utilização da língua holandesa se devia ao fato de que era a língua

falada em casa. “Todos os conteúdos eram em holandês.” Jeltje de Boer relata que “em 1936, com a vinda

do professor Keimpe van der Meer, da Holanda, ele trouxe muitos livros didáticos, especialmente de

língua holandesa, para alfabetização, escrita e leitura e de exercícios práticos".

A ideia de educação como dever de todos se objetivava no fato de que a Cooperativa subsidiava a

escola, em muitos casos, e pela assunção de uma mensalidade que os pais deveriam pagar, embora haja

registros de que muitos colonos recebiam bolsa para que os filhos estudassem na escola particular. Na

década de 30, alguns jovens da comunidade deslocaram-se para Castro e Curitiba, a fim de estudar e

atender às demandas da colônia, particularmente em educação. Algumas moças tornaram-se

professoras primárias e um jovem formou-se em Contabilidade para, mais tarde, assumir a tarefa de

Contador na Cooperativa Central de Laticínios do Paraná Ltda.

Nos anos 50, “era comum para os jovens fazer o Ginásio em Ponta Grossa e Castro, no Instituto 10Cristão” , e alguns começaram a cursar a faculdade. O primeiro jovem formado na universidade cursou

Direito e, mesmo não exercendo a profissão,

contribuiu com a comunidade, em especial nas

cooperativas.

Antes disso, entretanto, o próprio grupo

organizava cursos particulares pagos de

economia doméstica para as mulheres e

conhecimentos agropecuários para os homens.

Volta-se, assim, ao que já foi relatado

anteriormente. A educação na colônia nas

primeiras décadas assume um caráter prático

utilitário, um ensino interessado, devido às

necessidades de instituição de um modo de vida

calcado no trabalho, nos cuidados com o interior

das casas e nas lidas do plantio e criação de

animais. Os 50 primeiros anos da instituição da

colônia tiveram, no trabalho e na religião, os

valores determinantes da formação dos sujeitos

na perspect iva do for ta lec imento da

comunidade.

Nos anos 60, houve procura pelos cursos

superiores, em busca de profissões liberais que

não somente fornecessem mão de obra

qualificada para as necessidades locais, mas o

status de profissional formado na universidade, 11particularmente em Ponta Grossa e Curitiba. No

começo dessa década, formaram-se alguns

agrônomos, os quais voltaram para trabalhar em

suas propriedades. Também se graduaram

várias enfermeiras e professoras em cursos de

nível médio. Na segunda metade da década,

38

Educação

Professor Henri van Westering e Tonia Harms com alunos (década de 1950)

Autor: não identificado Acervo: Jeltje Antonia van der Meer de Boer

Teacher Henri van Westering and Tonia Harms with students (1950's)Onderwijzer Henri van Westering en Tônia Harms met leerlingen (jaren 1950)

39

houve graduações em Direito, Administração,

Bioquímica, Economia, Agronomia e Engenharia Civil.

Assim, descreve-se o longo caminho percorrido

pelos holandeses de Carambeí durante o século XX, nas

sendas da educação, que desemboca na formação de

diferentes profissionais , além das vocações

encaminhadas para o trabalho espiritual de missionários

e pastores. A partir das décadas de 70 e 80, as gerações

que se seguiram buscaram, de forma mais intensa, a

formação universitária em outras profissões

demandadas pela contemporaneidade.

O relato de Jeltje de Boer diz que “muitos dos que

saíram não voltaram, buscaram emprego em outros

lugares”. Os que o fizeram, em sua maioria, não se

dedicam às profissões escolhidas. No entanto, esses

homens e mulheres lideraram e ainda lideram a

comunidade na igreja, na cooperativa, na escola e nas

entidades culturais e sociais, articulando ideias e

projetos, como intelectuais orgânicos que interpretam e

organizam o pensamento e as ações do seu grupo.

Fica evidente nessa narrativa que a colônia

holandesa encampou a educação tanto no sentido amplo,

da formação de valores morais e religiosos, quanto no

sentido estrito, da escolarização e da formação

profissional.

Também é ressaltado que o esforço dos holandeses

de Carambeí para proporcionar educação e formação a

seus jovens permitiu que muitos filhos e filhas dos

trabalhadores brasileiros tivessem a oportunidade de

40

Educação

12estudar. Segundo depoimento, “muitos dos que trabalham nos escritórios da Cooperativa vêm da

classe operária, cujos pais a maioria vinda do interior tiveram menos oportunidades para estudar que

os descendentes de holandeses.”

13Registros, tempos e personagens – a história escrita sobre a educação na colônia holandesa

Conforme relato anterior, no início, para atender a um pequeno número de crianças em idade

escolar, algumas pessoas da comunidade, leigos voluntários como Pleuntje de Geus, Hendrik Smouters,

Leen Smouters, Marie van Wilpe, Jacob Voorsluys, Cornelia van der Mast de Geus e um professor

Vista da Escola Pilatos no dia da inauguração da Fábrica de Laticínios (década de 1950)


View of Escola Pilatos at the opening of the Fábrica de Laticínios (1950's)De school Pilatos op de dag van de opening van de melkfabriek (jaren 1950)

41

contratado, Petrus Franciscus Matthijssen, ensinavam as primeiras noções de leitura escrita e cálculo.

Isso ocorria em diferentes horários (durante o dia e às vezes à noite) e espaços (na casa em que também 14 funcionava a Igreja). Essas pessoas, no decorrer dos anos de 1913 a 1931, revezavam-se para atender às

necessidades educacionais da colônia.

Jacob Voorsluys, por exemplo, na falta de professores sempre atuava ensinando os hinos

religiosos para as crianças como parte da tarefa educativa. Os imigrantes tomavam para si a tarefa 15educacional, segundo Cordeiro, com a participação da comunidade:

[...] em 1911, a educação era realizada na casa dos próprios colonos [...] e a partir de 1920, a Brazil Railway Company cedeu uma casa que, durante a semana, era escola e, aos domingos, Igreja Evangélica.

Até a década de 30, Carambeí não seguia o Sistema Nacional de Ensino. A Campanha de

Nacionalização proposta pelo governo, com a implantação de Língua Portuguesa nas áreas de

colonização estrangeira, veio impor uma uniformidade da educação escolar no país. Cabe aqui um 17parênteses para a reflexão de Brandão:

A educação aparece sempre que surgem formas sociais de condução e controle da aventura de ensinar-e-aprender. O ensino formal é o momento em que a educação se sujeita à pedagogia (a teoria da educação); cria situações próprias para o seu exercício, produz os seus métodos, estabelece suas regras e tempos, e constitui executores especializados. É quando aparecem a escola, o aluno e o professor.

Em 1930, foi construída pela comunidade a Escola de Pilatos, que ficava próxima à fábrica de 18queijo. Durante os primeiros anos da década de 30, várias professoras brasileiras, em especial Theresa

Gaertner Seifarth, com vínculo empregatício junto ao Estado do Paraná, ministravam aulas de

português. Havia problemas de comunicação nessas aulas porque as crianças em casa falavam somente

holandês. Em parte, isso se resolveu com a atuação de Johanna Bokhout e Keimpe van der Meer, que se

encarregaram de trabalhar os conhecimentos gerais na língua holandesa para as primeiras séries. Coube

à Geralda Harms o ensino da língua oficial para todas as turmas. O Estado, portanto, se fazia presente na

comunidade por meio de suas professoras oficiais.

Com a proibição das escolas estrangeiras pelo governo brasileiro durante a Segunda Guerra

Mundial cessaram as aulas de holandês e houve necessidade de adaptação da colônia a essa nova

realidade.

Em 1944, foi inaugurada uma nova escola,

denominada Escola Fundos de Pilatos, destinada às

três primeiras séries. Lá trabalhou Maria Harms,

professora municipal, enquanto Geralda Harms

continuava com o ensino de língua portuguesa. O

professor Keimpe van der Meer retornou após o

término da Segunda Guerra, na qual serviu, e assumiu

o ensino da língua holandesa, nesse momento em

caráter opcional.

A partir da década de 40, a Escola, comunitária

em sua gênese, adaptou-se aos imperativos legais e

passou de três para quatro e cinco anos,

respectivamente, com preparação para o exame de

admissão em 1960. Essa gradativa adaptação da

educação formal da colônia é coerente com as

mudanças da própria comunidade, em seu processo de

aculturação. Há informações de que, em 1948, 19cessaram as aulas de holandês por falta de alunos.

Ao final da década de 40 (1948), foi construída

pela comunidade uma escola de alvenaria, a Escola de

Carambeí-Pilatos, no local onde hoje funciona a

Fundação Batavo, em substituição à Escola de Pilatos.

Constata-se a presença das professoras Geralda

Harms, Maria Harms e Thereza Gaertner Seifarth em

42

Educação

Keimpe van der Meer, professor e diretor escolar em Carambeí


Keimpe van der Meer, teacher and school principal at CarambeíKeimpe van der Meer, onderwijzer en schooldirecteur in Carambeí

43

diferentes momentos da educação na colônia, no

decorrer dos anos intermediários de sua

constituição.

Cabe registrar também a presença de outros

professores nesse esforço educacional para formar

as novas gerações: Helena Nolte e Detje Moesker,

de origem holandesa; Ester Scheleski, Relindes

Bornmann, Gercy Foltran e Helga Rox,

professoras brasileiras, também descendentes de

imigrantes.

Em 1953, chegou a Carambeí o professor 20holandês Henri van Westering, para ensinar

língua holandesa e conhecimentos gerais,

destinados aos alunos que completavam o

primário, sendo mais tarde substituído nesta

tarefa, respectivamente, por sua esposa Anna

Mechteld van Westering, Detje Moesker e Maatje

Boot. Essa complementação de estudos de dois

anos não era oficial, mas uma iniciativa da própria

comunidade para ampliar os conhecimentos de

suas crianças.

É importante ressaltar o papel de Tonia

Joanna Harms na educação em Carambeí, por ter

exercido a profissão de professora desde a Escola

Carambeí Pilatos, ocupando funções de secretária

Jacob Voorsluys, um dos primeiros professores da comunidade

Autor: não identificado – Acervo: Jeltje Antonia van der Meer de Bôer

Jacob Voorsluys, one of the first teachers of the communityJacob Voorsluys, een van de eerste onderwijzers van de gemeenschap

44

a diretora do Grupo Escolar Julia Wanderley, atuando

efetivamente na oficialização desta instituição e também da 21Escola Evangélica de Carambeí, na década de 50.

Como já referido, a ação da comunidade holandesa

efetivou-se tanto na educação formal quanto na educação

informal, por meio de algumas iniciativas de cursos

complementares necessários à qualificação profissional e à

continuidade dos estudos dos membros mais jovens do

grupo, ao final da década de 50 e início de 60. Havia alguns

cursos de economia doméstica, ministrados por senhoras

da comunidade, como Marietje Beijes Jacobi, Fenny

Fokkens, Detje Moesker; curso de agropecuária, com

atuação de um engenheiro agrônomo holandês; curso de 22madureza, lecionado por, entre outros, Mariza Marques

Morais, Ivone Maria Los, senhoras Boot e Overakker,

senhor Manger, pastor L. Moesker e Arthur Harms.

Nessa época, a diretoria da Escola de Carambeí-

Pilatos, em face das necessidades de ampliação da

educação na comunidade, estabeleceu três objetivos para a

instituição:

1º lugar – manter o caráter cristão do ensino;

2º lugar – tornar o ensino o mais amplo possível;

3º lugar – ao lado do ensino oficial em português,

manter o ensino da língua holandesa.

Percebem-se nestes objet ivos e lementos

fundamentais de afirmação do grupo: conhecimentos de

caráter amplo; a língua oficial do país de adoção; a

manutenção da língua ancestral; e, ainda, a religião. Sob tal

perspectiva, e concomitantemente às tendências

Educação

Hendrik Sijpkes trabalhou por mais de 30 anos como professor em Carambeí

Autor: não identificado Acervo: Jeltje Antonia van der Meer de Bôer

Hendrik Sijpkes who worked for more than 30 years as teacher at CarambeíHendrik Sijpkes was gedurende meer dan dertig jaar werkzaam in het onderwijs in Carambeí

45

educacionais da época no país, na década de 60 foi 23

implantado o Jardim de Infância, com a peculiaridade de

a língua ser em holandês. O Jardim funcionava em outro

local próximo à escola e, mais tarde, foi transferido para o 24

ELIM. Foram responsáveis por esse segmento escolar

Liesje Snoeijer, Alie Buist e Jenny Veth.

Em 1962, foi desativada a Escola Fundos de Pilatos

e, em 1963, em substituição à Escola de Carambeí-Pilatos,

começou a funcionar o Grupo Escolar Júlia Wanderley,

em duas escolas: uma construída pelo governo estadual e

outra, ao lado, construída pela comunidade, com o ensino 25

primário. Mesmo com a educação de Carambeí

centralizada no Grupo Escolar, foi mantida a escola com o 26

ensino da língua holandesa, além do programa oficial de

ensino de português.

O professor Hendrik Sijpkes é citado como um 27

personagem importante na educação local. Foi professor

de holandês, inglês e geografia nas escolas e ginásio,

desde a década de 60, além de dirigir o Ginásio de

Carambeí (1971-1980), o Grupo Escolar Júlia Wanderley e

a Escola Evangélica, até se aposentar, em 1993. Foram 32

anos dedicados à educação em Carambeí, dos quais 22 na

função de diretor.

Evidencia-se que Escola e Igreja em alguns

momentos confundem-se, uma vez que a base da

educação e do ensino na comunidade são os valores e princípios religiosos, além de uma educação de

qualidade. Mesmo quando se enfatiza o conhecimento como função da escola, não é de qualquer saber

que se está falando, mas da pedagogia religiosa moral e ética. Isso fica evidente na descrição da escola

própria da colônia holandesa.

Tonia Harms, uma das professoras mais tradicionais da comunidade

Autor: não identificadoAcervo: Jeltje Antonia van der Meer de Bôer

Tonia Harms, one of the most traditional teachers of the communityTonia Harms, een van de bekendste onderwijzeressen van de gemeenschap

46

A Escola Evangélica de Carambeí – os princípios cristãos como 28

base dos fundamentos pedagógicos

Conforme relato até aqui, a gênese dessa instituição

retrocede aos primeiros anos do século XX, quando a própria

comunidade tomou para si a tarefa de ensinar às crianças não

somente as primeiras letras e o cálculo, mas também os princípios

religiosos. A instituição foi se formalizando com diferentes nomes

no decorrer dos anos, mas mantendo a identidade própria dos

holandeses de Carambeí.

Com a força da religião e a relação indelével entre fé e

educação na comunidade, em 1979 instalou-se, efetivamente, a

Escola Evangélica de Carambeí, separando-se da instituição

pública, tendo sido construído um novo prédio, agora sob a

administração da Igreja Evangélica Reformada (por intermédio

da Associação da Escola Evangélica de Carambeí). O objetivo era

fundar e manter escolas evangélicas dentro dos princípios da 29

religião.

A parceria público/privado foi uma relação importante

na constituição desta escola não apenas para a colônia holandesa, 30

mas para Carambeí. Em 1965/66, em conjunto com o Governo

Estadual, por meio da Campanha Nacional de Escolas da

Comunidade (CNEC), iniciou-se o Ginásio (hoje referente às

quatro últimas séries do Ensino Fundamental), o que possibilitou

aos jovens o acesso ao primeiro grau completo.

Quando foi construída e inaugurada a Escola Evangélica

de Carambeí, em 1979, esse segmento continuou neste local, uma

vez que não era ofertado pela escola pública Júlia Wanderley. A

implantação do 1º grau completo nesta instituição só aconteceu a o

partir de 1982. Em 1 de julho de 1985 foi instituído o Colégio

Educação

Marco alusivo à fundação da Escola Evangélica de Carambeí (década de 2010)

Autor: Clarissa de Almeida Lima Acervo: Larocca Associados

Mark in honor of the foundation of the Escola Evangélica de Carambeí (2010's)Gedenksteen ter gelegenheid van de oprichting van de Evangelische School (jaren 2010)

47

Estadual Júlia Wanderley, com a inclusão do 2º Grau (Ensino

Médio).

Em entrevista com a atual diretora, que está à frente da

escola desde a década de 90, fica evidenciada a linha pedagógica

da escola como sendo de caráter Humano-Interacionista-

Cristocêntrica, que se concentra em dois aspectos: Deus e o 31

Homem.

É acentuado o caráter universalista da escola nas palavras:

“Esta não é uma escola holandesa, ela acolhe aos que a procuram 32

independente de credo e nacionalidade”. Assim, atende toda a

comunidade de Carambeí. Dos 250 alunos, aproximadamente,

que a frequentam, apenas 40% são filhos e descendentes de

imigrantes. No entanto, a informação é de que a escola atinge

quase a totalidade dos filhos dos holandeses, os quais também

usufruem de bolsas de estudo, caso necessitem.

A instituição se concretiza desde o início como projeto da

Igreja e da comunidade para pôr em prática os fundamentos

calvinistas de valorizar o homem como criatura de Deus. Esses

fundamentos, nas palavras da diretora, não apregoam somente

o progresso individual e o êxito material. A escola propõe um

ensino forte que prepare os alunos para as necessidades do

mundo de hoje, mas prioriza valores como a ética, a moral e a

espiritualidade. A vocação religiosa tem o significado de viver

bem com os outros através de Deus. A missão é a palavra de 33

Deus e professar a fé cristã.

Nessa perspectiva, o currículo conta com uma aula

semanal de religião (História Bíblica) na Educação Infantil (a

partir dos 3 anos) e duas aulas semanais de Ensinamentos

Bíblicos para os alunos de 5ª a 8ª séries. Nos primeiros anos, esse

ensino possui um caráter evangelizador. Nas séries mais

48

Culinária

avançadas o sentido é o de afirmar vivências da fé. Todas as salas têm um devocionário para abertura e

encerramento das atividades de aula. São passagens bíblicas aplicadas a situações de vida, traduzidas

em linguagem acessível aos alunos e lidas pelos professores, que também se engajam nesse processo.

O que se evidencia é um currículo que privilegia os conhecimentos de todas as áreas, uma

educação de qualidade acadêmica, acompanhados de uma sólida formação não somente religiosa, mas

também para a solidariedade e o convívio humano. A missão da escola é: “Colaborar na formação dos

cidadãos do futuro, oferecendo um ensino de qualidade, num ambiente onde são destacados os valores 34bíblicos, de amor a Deus e ao próximo e respeito à criação.” Esses ensinamentos são a base para um

comportamento cristão, reafirmando-se sempre a palavra de Deus nas relações e no cotidiano da vida.

Considerando-se que a língua holandesa tem sido enfatizada como um elemento agregador da

colônia através do tempos, nesses cem anos indagamos à direção em que medida ela se faz presente na

escola. A diretora afirma que, até a década de 60, falava-se o holandês em casa, na família, mas o

processo de socialização exigiu que fosse enfatizado o português. A partir dessa aculturação,

gradativamente foi sendo deixado de lado o ensino da língua de origem, à medida que ela também não

fazia mais parte da comunicação familiar.

Segundo a entrevistada, no início, com o objetivo sempre presente de cultivar as origens na escola,

houve empenho em trazer professores da Holanda especificamente para ensinar a língua holandesa.

Gradativamente, esse interesse foi diminuindo, de modo que hoje poucos alunos frequentam aulas 35específicas. No currículo, além do ensino de inglês, há a oferta optativa de ensino de holandês ou

espanhol, de 5ª. a 8ª. séries, sendo o espanhol a língua mais procurada. Aqueles que tiverem interesse

nas aulas de holandês deverão optar pela língua a partir do Pré ou o 1º. ano.

A escola abriga um Departamento de Holandês, formado por pessoas da comunidade envolvidas

na tarefa de manterem vivos os costumes e a língua. Essa é mais uma prova da ideia de preservação de

uma cultura, uma vez que se vê inserida em todos os setores da sociedade. O Departamento promove

atividades culturais e festas comemorativas às datas holandesas, a exemplo do Dia da Rainha. A festa de

São Nicolau, uma tradição cultural não religiosa ainda cultivada na Holanda, acontece no dia 5 de

dezembro, quando, ao final da tarde, são distribuídos presentes. As informações dão conta de que, até

há três anos, ainda havia apresentações de teatro e música na língua holandesa, o que não acontece mais.

Quanto ao conceito de educação em seu sentido lato, é explicitado que ela é também função da

comunidade, particularmente da família e da Igreja. No entanto, nossa entrevistada afirma: “há um sinal

Educação

49

Imagem da escola evangélica

Vista da Escola Evangélica (década de 2010)

Autor: não identificado Acervo: Escola Evangélica de Carambeí

View of the Escola Evangélica (2010's)De Evangelische School (jaren 2010)

Educação

claro de que tanto uma quanto a outra estão abrindo mão dos valores religiosos. Está cada vez mais 36difícil manter esses valores nos dias de hoje”.

Por isso a escola é tão forte na propagação desses valores calcados nos dogmas da fé. A religião, o

respeito e as práticas religiosas são o fio condutor de todo o processo educativo no qual estão envolvidos

alunos, professores e corpo técnico administrativo, além, evidentemente, da comunidade em geral.

A Escola Evangélica de Carambeí é portadora da história do grupo social que a idealizou,

reescrita cotidianamente em suas práticas pedagógicas e na leitura do devocionário, uma história que

iniciou há muito tempo, mais precisamente há um século.

REFERÊNCIAS

NOTAS

BOER, Jeltje de. A história do ensino em Carambeí. Carambeí, 2010. (Não publicado).______. Entrevista. 19 abr. 2011. Entrevista concedida a Maria José Dozza Subtil. Carambeí, 2011. Gravação digital.BRANDÃO, Carlos Rodrigues. O que é educação. 28. ed. São Paulo: Brasiliense, 1993. (Coleção Primeiros Passos).CORDEIRO, Sonia V.A. Lima. A constituição da Escola Evangélica de Carambeí: uma instituição educacional da imigração holandesa na região dos Campos Gerais. 2007. Dissertação (Mestrado em Educação) Universidade Estadual de Ponta Grossa, Ponta Grossa, 2007. ESTATUTO DA ASSOCIAÇÃO DA ESCOLA EVANGÉLICA DE CARAMBEÍ. Escola Evangélica de Carambeí Educação Infantil e Ensino Fundamental, Carambeí, 2011.JACOBI, Antje. Entrevista. 06 maio 2011. Entrevista concedida a Maria José Dozza Subtil. Carambeí, 2011.KOOY, Hendrik Adrianus. 75 anos de Carambeí: 1911-1986. Castro: Kugler Artes Gráficas, 1986.VIEIRA PINTO, Álvaro. Sete lições sobre educação de adultos. 2. ed. São Paulo: Cortez, 1984.PROJETO PEDAGÓGICO. Escola Evangélica de Carambeí – Educação Infantil e Ensino Fundamental, Carambeí, 2008. REGIMENTO ESCOLAR. Escola Evangélica de Carambeí – Educação Infantil e Ensino Fundamental, Carambeí, 2010.

1Licenciada em Educação Musical pela Faculdade de Artes do Paraná. Mestre em Educação pela Universidade Estadual de Ponta Grossa. Doutora em Engenharia de Produção-Mídia e conhecimento pela Universidade Federal de Santa Catarina. Pesquisadora Sênior do Mestrado em Educação da UEPG.

2BRANDÃO, Carlos Rodrigues. O que é educação. 28. ed. São Paulo: Brasiliense, 1993. (Coleção Primeiros Passos), p.13.3VIEIRA PINTO, Álvaro. Sete lições sobre educação de adultos. 2. ed. São Paulo: Cortez, 1984, p.29.4Ibid.5Ibid., p.31.

50

51

6O conteúdo deste item foi produzido prioritariamente a partir de entrevistas realizadas com Jeltje de Boer, integrante e pesquisadora da comunidade que se mantém como memória viva dos fatos, dados e nomes que marcaram a história dos holandeses em Carambeí. Suas manifestações estão no texto entre aspas.

7BOER, Jeltje de. A história do ensino em Carambeí. Carambeí, 2010. (Não publicado).8CORDEIRO, Sonia V. A. Lima. A constituição da Escola Evangélica de Carambeí: uma instituição educacional da imigração holandesa na região dos Campos Gerais. 2007. Dissertação (Mestrado em Educação) Universidade Estadual de Ponta Grossa, Ponta Grossa, 2007, p. 55.

9Ibid., p.6410Essa instituição também oferecia oportunidade de estudo para quem queria se aprofundar no ensino da língua portuguesa, uma necessidade cada vez mais premente no decorrer dos anos, dada a proibição de uso de línguas estrangeiras no ensino durante a Segunda Guerra Mundial. Desde 1968, o Instituto Cristão conta com os cursos de Técnico agrícola para os rapazes e de Economia Doméstica para as moças (1969), em nível médio.

11BOER, Entrevista. 19 abr. 2011. Entrevista concedida a Maria José Dozza Subtil. Carambeí, 2011. Gravação digital.12Ibid.13As formulações do item são decorrentes da consulta ao livro de Kooy (1986) à dissertação de Mestrado de Cordeiro (2007) e à pesquisa de Jeltje de Boer (2010), não publicada e que, segundo ela, baseia-se em grande parte numa pesquisa realizada por seu pai, o professor Keimpe van der Meer.

14BOER, 2010, Op. cit.15CORDEIRO, Op. cit., p.54.16Ibid., p. 63.17BRANDÃO, Op. cit., p.2618BOER, 2011, Op. cit.19Ibid.20Ibid.21Ibid.22O exame de madureza fornecia um diploma equivalente ao do Ginásio, e os alunos deviam prestar exames no Colégio Estadual do Paraná em Curitiba. Outra opção era cursar regularmente o curso em Ponta Grossa, Castro ou no Instituto Cristão.

23O primeiro Jardim de Infância (Kindergarten) foi fundado em junho de 1840, na Alemanha (em 1924, no Brasil, já havia mais de 40), por Froebel, e constituia-se num centro de jogos, organizado segundo seus princípios e destinado a crianças menores de 6 anos de idade. Seria um ambiente onde as crianças e adolescentes pequenas sementes que, adubadas e expostas a condições favoráveis em seu meio ambiente, desabrochariam sua divindade interior em um clima de amor, simpatia e encorajamento , estariam livres para aprender sobre si mesmos e sobre o mundo. Disponível em: http://www.artigonal.com/educacao-infantil-artigos/froebel-e-o-primeiro-jardim-de-infancia-942992.html. Acesso em: 29/05/2011.

24Maiores informações sobre o ELIM, ver texto sobre Arte e Cultura da Coletânea Falando de Histórias n.1.25BOER, 2011, Op. cit.26CORDEIRO, Op. cit.27KOOY, Hendrik Adrianus. 75 anos de Carambeí: 1911-1986. Castro: Kugler Artes Gráficas, 1986; BOER, 2010, Op. cit.28As informações apresentadas neste item são resultado de entrevista com a atual diretora Antje Jacobi e da consulta aos documentos oficiais da escola, referenciados ao final do capítulo.

29No Estatuto da Associação consta como objetivos: 1 A Associação baseia-se na Bíblia como Palavra de Deus, expressa nas confissões da Igreja Evangélica do Brasil; 2 – A associação tem como objetivo a fundação e manutenção de escolas evangélicas, respeitando as normas legais do país; 3 – A Associação aceita alunos nas suas escolas, sem distinção de credo religioso, raça ou convicção políticas, para levar a todos o Evangelho do nosso Senhor Jesus Cristo. (ESTATUTO DA ASSOCIAÇÃO DA ESCOLA EVANGÉLICA DE CARAMBEÍ. Escola Evangélica de Carambeí Educação Infantil e Ensino Fundamental, Carambeí, 2011.

30BOER, 2011, Op. cit.31PROJETO PEDAGÓGICO. Escola Evangélica de Carambeí – Educação Infantil e Ensino Fundamental, Carambeí, 2008.32JACOBI, Antje. Entrevista. 06 maio 2011. Entrevista concedida a Maria José Dozza Subtil. Carambeí, 2011.33Ibid.34REGIMENTO ESCOLAR. Escola Evangélica de Carambeí – Educação Infantil e Ensino Fundamental, Carambeí, 2010.35No momento da entrevista estava presente na escola uma professora vinda da Holanda para ministrar o ensino da língua sob o patrocínio de uma Fundação de ensino da língua e cultura holandesas para o exterior.

36JACOBI, Op. cit.

Culinária

1DIGA-ME O QUE COMES; EU TE DIREI QUEM ÉS:A ALIMENTAÇÃO NA IMIGRAÇÃO HOLANDESA EM CARAMBEÍ

2Marco Aurélio Monteiro Pereira

alimentação e seus processos de preparo e consumo são elementos poderosos na

construção e expressão identitária de grupos humanos. Ingredientes, receitas, técnicas Ade preparo, utensílios de cozinha, louças, talheres e comportamentos à mesa dizem

muito sobre a compreensão que um determinado grupo possui sobre si. Mas não fazem apenas isso.

Também projetam uma imagem, um discurso, sobre como o grupo se representa para ser

compreendido, identificado e representado por aqueles que não são integrantes dele.

Desta forma, a alimentação e seus processos conexos constituem-se em expressões, na maioria

das vezes materiais, do discurso de construção identitária de um determinado grupo humano. Desde os

primeiros estudiosos da alimentação e cozinheiros que escreveram sobre o tema, essa articulação entre

55

Especialmente dedicado para as queridasDona Tonia, Panoka, Frederica e Zuleide,mulheres maravilhosas, guardiãs da memória

e mestras dos sabores deliciosos de Carambeí no tempo.


alimentação e identidade esteve presente. O mais antigo livro de receitas conhecido na tradição

ocidental, De Re Coquinaria, atribuído a Marcus Gavius Apicius (30 a.C. – 37 d.C.), já traz implícita a

preocupação com a importância da alimentação nos processos identitários.

A queda do Império Romano e a descentralização política, social e cultural da Alta Idade Média

relegaram a fixação escrita de receitas, instruções de preparo e registros de sociabilidades alimentares a

um plano secundário. Mas, a partir do final Idade Média, a construção de livros de receitas cada vez mais

detalhados e complexos foi retomada na Europa, e visava, além de consolidar procedimentos de

preparo alimentar, também fixar formas e estruturas dos pratos, e as formas corretas de seu consumo,

materializando-os como produtos culturais.

A partir da Idade Moderna, com a afirmação do Estado Nacional em nível global, ou seja, a

Europa e suas colônias, os elementos ligados à alimentação passaram a ser considerados elementos

também de definição da nacionalidade, em suas especificidades. É dessa época o surgimento das

“culinárias nacionais”, em que se construiu a apropriação nacional de elementos alimentares culturais

em sua articulação com a construção da identidade nacional nos diferentes países. Nessa época já era

possível falar de uma culinária francesa, por exemplo, em vez das atribuições regionais e locais dos

períodos anteriores, como culinária provençal ou culinária normanda.

O século XIX trouxe a afirmação do processo de articulação entre alimentação e identidade

nacional, e os diferentes países se construíam identitariamente também em suas dimensões e processos

alimentares. É nesse contexto que, com a expansão neocolonial europeia e com o início da imigração

europeia maciça para a América, África, Ásia e Oceania, além das migrações intraeuropeias, as relações

de contato, estranhamento, trocas e até conflitos alimentares, cada vez mais complexas, tenham sido

mediadas pela questão da identidade nacional.

No Brasil, esses processos presentes já nas relações entre portugueses, africanos e ameríndios na

época colonial passam a se complexizar ainda mais com o movimento imigrante do século XIX e inícios

do século XX. Alemães, italianos, poloneses, russos, chineses, japoneses, indianos, sírio-libaneses,

ucranianos e, inclusive, holandeses, trazem, em sua vinda para o Brasil, um capital simbólico alimentar

específico para cada contingente imigrante. E era um capital importante, posto que integrante da

própria identidade étnica, cultural e nacional de cada grupo.

As receitas, os ingredientes, utensílios e equipamentos, modos à mesa e rituais de sociabilidade

3

56

Culinária

alimentar foram, nessa conjuntura, elementos fundamentais para a construção das novas dimensões de

territorialidade dos grupos imigrantes em suas dinâmicas de assentamento em terras brasileiras.

Também, nos contatos culturais e nas próprias fricções culturais complexas existentes entre cada grupo

imigrante, a sociedade brasileira e os demais grupos imigrantes.

É nesse contexto que se insere a questão da alimentação na colônia holandesa de Carambeí.

Questão que não se responde na maneira simplista de um elencar de ingredientes e receitas, ou então na

absolutização identitária nacionalista desses elementos, ou mesmo num processo de arqueologia

alimentar que buscasse trazer à tona elementos definidos concretamente, mesmo que fossem imateriais,

como vestígios de uma ancestralidade holandesa definida, estática, imóvel.

O que se busca aqui é, ao contrário, a detecção das dinâmicas, das genealogias, do jogo dialético

das permanências e transformações no campo da alimentação em suas diversas dimensões, e também

das representações alimentares, internas e externas ao grupo de origem imigrante, construídas e

reconstruídas incessantemente nos cem anos de presença holandesa em Carambeí.

A limitação de fontes primárias e secundárias específicas ao campo da alimentação, culinária e

sociabilidades alimentares direcionou o trabalho à exploração de fontes ligadas à memória do vivido,

pela exploração de recursos ligados à história oral. Processo complexo, porém muito saboroso, às vezes

literalmente. As entrevistas foram escolhidas a partir de um critério qualitativo, pensado na perspectiva

de construção das dimensões alimentares em Carambeí inseridas em um processo definido por

momentos de relação do próprio grupo com a questão alimentar.

Assim, foram construídos três núcleos de análise: o primeiro, grosso modo a primeira metade do

século XX, tratando dos primórdios da colônia, com enfoque privilegiado para as relações de contato e

adaptação ao novo universo pelo grupo imigrante; o segundo, temporalmente posto nas décadas de

1950 a 1980, focado na complexização dos referenciais e no aprofundamento do processo de trocas

alimentares no grupo, gerado principalmente pela chegada de imigrantes oriundos da Indonésia e suas

trocas com o grupo que já habitava a colônia; e o terceiro, que trata da permanência, das adaptações e da

criação de tradições alimentares, cuja maior expressão é a associação da culinária de Carambeí, com a

excelência de criação e confecção em pastelaria, principalmente de tortas.

É nesse processo de análise, nucleado, mas dinâmico, dialético e contínuo que se desenvolve este

trabalho, sem a pretensão de dar conta do todo da riqueza oculta na aparente simplicidade da culinária

4

5

57

de Carambeí, mas tentando perceber as dimensões de construção dessa riqueza ao longo da vida da

Colônia.

A vinda e o estabelecimento dos primeiros imigrantes holandeses a Carambeí, em março de 1911,

depois de uma breve e traumática passagem pela comunidade de Gonçalves Júnior, próxima a Irati,

aonde chegaram em 1908, define o marco inicial do processo de contato e adaptação do grupo imigrante à

nova realidade de vida em terra brasileiras.

A passagem do grupo imigrante por Gonçalves Júnior foi um momento de estranhamento,

impacto e choque pelo contato com uma nova terra, novas dimensões de trabalho, nova sociedade e

novas realidades vivenciais, inclusive na alimentação. A falta de conhecimento prévio da terra, da

natureza e da sociedade brasileiras, aliada ao despreparo de boa parte dos primeiros imigrantes, de

origem urbana, para o trabalho na lavoura, levou a um início de estabelecimento traumático e sofrido

para os imigrantes recém-chegados da Holanda.

A questão da alimentação, nesse momento, não se definia, para o grupo, pela preservação ou

mudança dos ingredientes, hábitos e sociabilidades alimentares, mas pela primária e cruel dinâmica da

sobrevivência.

Hendrik Kooy, citando depoimento de um dos pioneiros, Leonardo Verschoor, revela, de

maneira inequívoca e emblemática a dimensão latente de tragédia alimentar na conjuntura da

permanência dos primeiros imigrantes em Gonçalves Júnior:

Sobrava assim pouco dinheiro para a família, que devia se virar com aquilo que tinha na chácara, o que quer dizer: com nada. Assim começaram a vender a mobília que trouxeram da Holanda e até a própria roupa do corpo, para ter alguma comida.[...]O que fazer? Diz Leonardo consigo, pensando nesta triste história, "Não quero voltar para a Holanda, pois aqui devem existir possibilidades, mas também não posso ficar aqui em Irati. Não temos mais nada para comer. E plantar outra vez? Os caipiras já estão dizendo que vai ter muito rato, pois floresceu a taquara. Não se pode arriscar mais nada e lá em casa iremos passar fome. Temos agora tantas bocas que precisam de comida; desde que faleceu a cunhada, o irmão Jan com seus seis filhos vieram morar conosco".

Mas a família Verschoor viu uma nova perspectiva de vida com a possibilidade de mudança para

Carambeí, onde trabalho e o fruto da terra, e o alimento já projetado na criação de gado estavam no centro

das expectativas:

6

7

8

59

Veio então a notícia de que a "Brazil Railway Company", perto de Ponta Grossa, no Município de Castro, está abrindo uma colônia nova. Já tem alguns construindo as casas lá. Vendem a prestações com longo prazo.

O clima deve ser saudável. De certo, lá na região dos campos gerais devem ter menos animais como porcos do mato, ratos, macacos e outros, que invadem as roças, e é possível que também o gafanhoto, que sempre vem do Sul, não chega até lá.

Na zona dos campos gerais há somente criação de gado agora; dizem que o fazendeiro precisa de um alqueire de chão para cada cabeça, mas quem sabe, talvez com um pouco de milho ou farelo, a gente podia ter uma criação mais intensiva e talvez a produção de leite, que deve ser para o gado caracú de dois a três litros por dia, poderá ser aumentada, quando se compra gado com uma parte de sangue holandês.

O estabelecimento dos pioneiros em Carambeí e a agregação de outras famílias imigrantes

holandesas à colônia foi modificando, paulatinamente, o quadro de dificuldade, inclusive alimentar,

dos imigrantes.

A narrativa da jovem Dirksje Bezemer sobre sua vinda para o Brasil e o estabelecimento em

Carambeí em 1911 traz a primeira referência sólida sobre a questão alimentar:

Quantas coisas eu tive que aprender! Nós tínhamos trazido da Holanda uma chapa de ferro com dois buracos e uma porta para poder fazer um fogão, que foi construído de barro vermelho, havia embaixo um buraco grande para queimar a lenha. Nós mesmas fazíamos o pão, embora não tivéssemos fermento, colocávamos levedura para substituí-lo, fazendo com que o pão crescesse, fazíamos ainda o nosso próprio sabonete, queimávamos os grãos verdes de café. A comida era composta de pão, queijo, feijão preto com arroz e mingau. O mingau era feito do soro do queijo.

Este sucinto e rico relato mostra que o processo de contato e adaptação se deu maneira

impositiva, com as necessidades de sobrevivência fixando a adaptação e a construção de estratégias

alimentares para o grupo, num primeiro momento. A criatividade superava de maneira evidente a

tradição, como pode ser visto, por exemplo, no uso de levedura para fazer o pão crescer. A

adaptabilidade mostrava-se pela assimilação de ingredientes novos e estranhos à dieta do grupo na

Holanda, como era o caso do feijão. Mas a prática do grupo também revela permanências, como no caso

do uso da técnica de construção de fogão à lenha adaptado a partir de uma chapa de ferro com dois

buracos, de maneira similar à usada nos lares camponeses e pobres da Europa nessa época.

60

Culinária

61

O relato de Dirksje Bezemer mostra também outra dimensão, ligada às questões da alimentação.

À dieta restrita de pão, queijo, feijão preto com arroz e mingau, a própria Dirksje contrapõe um quadro

de fartura e de variedade de frutas presentes na colônia: “[...] em Carambeí havia frutas em abundância,

como laranjas, bananas, abacaxis e melancias. Frutas novas, com seus sabores e texturas exóticas e

provocantes [...]"


Os relatos dos primeiros contatos do grupo com as novas realidades alimentares no Brasil e na

colônia são, infelizmente, escassos, mas os que permanecem são muito saborosos.

No relato de Hendrick Kooy, sobre a vinda de Arie de Geus a Carambeí em 1913, há a narrativa do

primeiro contato de um grupo de rapazes imigrantes com a bebida brasileira por excelência, a cachaça, e

o seu estranhamento com o paladar da bebida:

oForam nestas circunstâncias que Jan Los comemorou, no dia 8 de agosto, seu 19 aniversário. Para festejar este fato, Arie de Geus comprou uma garrafa de cachaça e um quilo de mel. Mas eles acharam o mel muito doce, e o aperitivo, que nunca haviam experimentado, horrível, fazendo com que a festa inteira resultasse numa grande desilusão.

O contato e a adaptação podem resultar, no campo das sensações de paladar, numa experiência

complexa e difícil. E este contato e adaptação colocavam-se de maneira compulsória aos novos colonos.

O monopólio da Brazil Railway Company, empreendedora da colônia, sobre o comércio, inclusive de

gêneros alimentícios, submetia-os a uma definição de ingredientes de uso compulsório na alimentação

que não estavam baseados em sua cultura alimentar, mas sim na dos gestores dos armazéns da

Company.

Isso fica muito claro no artigo VII do modelo de contrato da Company com os colonos: “O Colono

só poderá fazer suas compras de gêneros alimentícios nas casas de comércio, controladas pela

Companhia”. Fora daí, os colonos podiam plantar para uso próprio, conforme o artigo V do contrato: “O

rendimento da safra de milho, centeio, alfafa, etc.; pertence ao colono a contar do dia do seu

estabelecimento no lote”, e armazenar até três litros de leite ao dia para a alimentação de sua família,

conforme o enunciado no artigo VIII do contrato: “O colono terá permissão para reter diariamente 3

litros para uso doméstico”.

Mas o quadro da imigração em Carambeí, já em 1913, em relação à questão alimentar era

completamente diferente dos inícios em Gonçalves Júnior. Essa questão já não estava mais posta na

dimensão de suprimento da carência de alimentos para a sobrevivência. A nova colônia tinha fontes de

alimento em abundância:

Uma das coisas que contribuiu muito naquele tempo inicial foi o fato de nunca ter faltado comida. Sempre tinham feijão e arroz, leite e mingau de soro de queijo. Verduras eles mesmos plantavam, como também laranjeiras, pereiras e pés de melancia. Do queijo e da manteiga comiam pouco, pois eram os produtos que faziam entrar o dinheiro tão necessário para outros fins.

62

Culinária

63

A vivência cotidiana foi construindo relações de adaptabilidade entre os hábitos alimentares

ancestrais holandeses e um novo universo de ingredientes, receitas e paladares encontrados no Brasil.

Embora o texto mostre predileção por frutas e verduras conhecidas na Europa, também deixa abertura

para a assimilação de outras espécies.

A isso se agrega, numa época em que os Campos Gerais do Paraná eram uma vastidão de campos

selvagens cortados de riachos, a adoção da caça e da pesca como meios de complementar as

necessidades de proteína animal, além de sua dimensão lúdica: “A princípio, pescar era o esporte

predileto dos colonos nas horas livres. Também a caça, um esporte de luxo na velha pátria; e somente

praticável pelas pessoas ricas, tornou-se aqui uma realidade”.

A vocação para a pecuária leiteira e a fabricação de laticínios foi paulatinamente se consolidando 9na colônia e as atividades de trabalho foram gradualmente sendo focadas nessa área. Kooy narra o

cotidiano de Jacob “Ko” van Wilpe, um aprendiz de pecuária leiteira na chácara e fábrica de queijo de

Aart Jan de Geus, no final da década de 1920, de uma forma saborosa, onde se descreve, inclusive, o

processo de fabrico do queijo:

Fazer queijo não me parece difícil. O leite da noite é um pouco aquecido, desnatado e depois misturado ao leite da manhã. Após coalhar, a substância deve ser cortada com cuidado, caso contrário, muita manteiga ficará dentro dela.

As formas são preenchidas rapidamente e colocadas embaixo da prensa. Depois de observar muito tempo, eu pensava que já havia aprendido a profissão de queijeiro naquele mesmo dia.

O leite é preparado. Tio Leen, assim, tem um tempinho para tomar café. Herman e eu somos convidados para tomar café com ele e a tia Cornelia.

Com muita satisfação aceitamos o convite. Após tudo aquilo que fizemos para ele, achamos que este café era bem merecido, também, pelo fato de sabermos que, após este lanche, teremos que trabalhar novamente e aprender a profissão honrosa de agropecuarista nos Campos Gerais do Paraná, na Colônia de Carambeí.

E o relato de Ko van Wilpe introduz uma nova dimensão nas narrativas com componentes

alimentares: as sociabilidades. Sociabilidades que constroem espaços de consumo de alimentos e

bebidas, ritualizando o alimento e inserindo-o em uma dimensão cultural, muito além do mero aspecto

nutricional.

90

Arquitetura


65

O relato anterior dá uma primeira dimensão dessa ritualização: o tomar café, que unia não apenas

a família, mas os agregados e aprendizes em torno das xícaras de café ou chá, depois do trabalho

terminado.

O tomar café, ou simplesmente café, vai, paulatinamente, em suas diversas ocasiões durante o

dia, tornando-se um espaço de sociabilidade e convivência, onde a alimentação é texto, é verdade, mas

também pretexto para conversas e compartilhamento de experiências no grupo, a tal ponto que ainda

hoje o café é um dos hábitos estruturantes das sociabilidades de Carambeí.

Mas o relato de Ko van Wilpe traz, também, outra dimensão de sociabilidade, extrovertida, que

era a ida de jovens nos sábados à noite na venda, um misto de armazém e bar. A venda se transformava,

nessas ocasiões, em um lugar onde se cantava, se jogava baralho, mesmo com o interdito religioso, e se

bebia. No relato de Ko van Wilpe, pode-se descobrir que ali se bebia cerveja e vinho. Não são

mencionadas bebidas destiladas, especialmente a cachaça, normalmente onipresente nas vendas do

interior do Brasil.

A consolidação da colônia vai, progressivamente, ampliando as possibilidades alimentares, pela

melhoria da possibilidade de acesso a Ponta Grossa e Castro, e até mesmo a São Paulo, pela estrada de

ferro, e também pela diversificação das culturas nas chácaras da colônia em Carambeí.10Narrando o cotidiano das chácaras na década de 1930, Kooy relata que:

A cultura de gêneros alimentícios para a família foi uma das principais ocupações nas chácaras. O colono atento podia dispor de sua produção própria de leite, ovos, carne de porco, feijão, arroz, verduras e uma abundância de laranjas e pêras. Isto significou um grande alívio nos custos domésticos.

A Cooperativa limitou a sua venda até o mínimo possível. Foram vendidos farelo de algodão e fubá para o gado. Para o uso doméstico, notamos a venda de açúcar, fósforos, farinha de trigo, arroz, sal, queijo e manteiga.

Note-se a presença, na produção para consumo próprio, de carnes, legumes, cereais, frutas e

verduras. Mas note-se também que, embora a maioria das chácaras fosse produtora de leite, a compra de

laticínios, queijo e manteiga era feita no armazém da Cooperativa, o que indica a ausência, ou pouca

incidência, do processamento doméstico do leite.

A década de 1930 já mostrava uma nova feição de Carambeí em relação à alimentação. Com o

66

acesso a uma gama mais variada de ingredientes e utensílios de cozinha, as receitas e as sociabilidades

vão se tornando mais elaboradas e complexas.

Nesse momento já se pode falar de uma ritualização do cotidiano alimentar. As refeições, os

pratos preparados e as sociabilidades alimentares passam a se consolidar no grupo. E o alimento,

gradualmente, vai iniciando o processo de se constituir como elemento de um duplo processo: o

nutricional e o cultural, identitário.

Uma breve análise do cotidiano alimentar pode ajudar a tornar isso mais evidente. Havia certa

regularidade nos hábitos alimentares dos habitantes da colônia, com variações de família para família,

mas mantendo relativo padrão. A família, nessa época, comia reunida em todas as refeições. O momento

de comer era o momento devocional do dia. As refeições começavam com uma oração pelo chefe da

família ou alguém indicado por ele, e depois das refeições se fazia a leitura de um trecho da Bíblia.

O dia começava com um café da manhã, composto geralmente de café ou chá, leite, pão branco ou

escuro, eventualmente biscoitos (zand koekjes ou biscoitos de areia) ou bolo de mel (honingkoek),

manteiga, doces de fruta, queijo e embutidos.

Antes do almoço, por volta das 10 horas, também se tomava café ou chá, acompanhado de pão,

biscoito, bolo e, mais recentemente, tortas.

O almoço era a principal refeição do dia na colônia. O cardápio variava, mas havia a constância de

Culinária

PARA O CAFÉZand Koekjes(Biscoitos de Areia)

Ingredientes2 xícaras de farinha de trigo

1 xícara de manteiga bem cheia¾ xícara de açúcar

1 pitada de bicarbonato

Modo de fazerAmassar tudo.Fazer bolinhas.

Colocar na forma, amassar com o garfo e assar.

67

PARA O CAFÉ DO FINAL DA MANHÃHoningkoek (Bolo de Mel)

Ingredientes4 xícaras de farinha de trigo

3 xícaras de açúcar1 xícara de mel1 xícara de leite

2 ovos1 colher de sopa de canela

1 colherinha de chá de gengibre em pó½ colherinha de chá de sal

1 colherinha de chá de noz moscada1 colherinha de chá de cravo em pó

2 colherinhas de chá de fermento para bolo (fermento químico)

1 colherinha de chá de bicarbonato½ xícara de óleo

Modo de fazerEsquentar o leite e misturar o mel e o óleo.

Acrescentar os ovos e bater bem.Continuando a bater, acrescentar os outros

ingredientes até a mistura ficar bem homogênea.Colocar a massa em uma forma untada.

Assar em forno médio.

batata, legumes e verduras, normalmente

cozidos em água e sal ou amassados,

acompanhados de molho de carne. Na colônia, a

maioria das famílias adotou o hábito de

consumir arroz e feijão no almoço.


68

Culinária

Molho de Carne Pudim AmareloIngredientes Ingredientes

1 peça de posta bovina Para o pudim½ xícara de margarina ou óleo 1 litro de leite

Água para formar o molho 1 ovo1 ½ colher de sopa de maisena

Modo de fazer 1 ½ colher de sopa de açúcarFritar um pedaço de carne de gado em um pouco de 1 colherinha de chá de baunilhaóleo ou margarina de todos os lados até dourar bem.O centro ficará cru, vai formar uma casca na carne, e Para a calda

a. Calda vermelhagrudará um sumo na panela.Amora, ou uva, ou groselhaAdicionar um pouco de água para formar o molho.

AçúcarTampar a panela e assar a carne (fogo médio).Se necessário adicionar mais água.

b. Calda de vinho2 medidas de vinhoStamppot de repolho1 medida de águaIngredientes

1 colher de sopa de maisena1 quilo de batatasAçúcar a gostoModo de fazer750 gramas de repolho ou repolho roxo

Sal e pimenta a gostoPudimCravo, se desejar, a gosto

Misturar os ingredientes, levar ao fogo, mexendo até 150 gramas de lingüiçaficar com consistência de um flan, não muito firme.50 gramas de toucinho defumadoModo de fazer

Espere esfriar. Levar a geladeira.Cozinhar a batata e o repolho juntos.Colocar num recipiente e cobrir com a calda Escorrer e amassar tudo junto bem amassado.

escolhida.Temperar com o sal e a pimenta a gostoÀ parte, fritar a linguiça e o toucinho defumado.

CaldaMisturar e servirMisturar as frutas vermelhas ou o vinho, o açúcar e a

maisena, e cozinhar até dar ponto de calda.

PARA O ALMOÇO


69

Também se consumia com muita frequência a erwtensoep, popularmente chamada de snert, uma

sopa de ervilhas, tanto no almoço quanto no jantar. Não havia muito consumo de carne no cotidiano,

mas se usava principalmente carne de frango e de porco nos finais de semana. O consumo de carne de

boi era menos frequente, com preferência para carne moída, bistecas e carne assada de panela, de onde

saía o apreciadíssimo molho. Em ocasiões especiais ou nos finais de semana havia uma sobremesa.

À noite, a última refeição era o jantar, quando também se tomava café ou chá, acompanhado de

pão, com queijo ou embutidos. Eventualmente se tomava também sopa de ervilha.

Em dias festivos, com celebrações ao ar livre, era comum se consumir churrasco, com a carne

fixada em espetos de madeira e assada sobre o fogo feito com lenha em valetas cavadas no solo.

Pode ser observado que a expressão culinária de hábitos e sociabilidades alimentares retrata,

mesmo em receitas simples, o caráter

cosmopolita que está presente na

própria formação holandesa. A

presença globalizada de ingredientes

constantes nas receitas remete à época

das Companhias das Índias Orientais

Culinária

70

PARA O CAFÉ DA TARDE

Appeltaart(Torta de Maçã)

Ingredientes3 maçãs

1 receita de massa de zand koekjes com uma gema de ovo (ver a receita da massa acima)

Açúcar e canela a gosto

Modo de fazerDescascar e fatiar as maçãs.

Misturar as maçãs com o açúcar e a canela.Abrir a massa de zand koekjes para cobrir o fundo e as bordas de uma

forma de abrir. Guardar um pouco da massa.Dispor as maçãs fatiadas temperadas com o açúcar e a canela na forma

até um pouco abaixo da borda.Com o restante da massa de zand koekjes fazer pequenas tiras e trançar

sobre o recheio de maçãs.Levar ao forno por cerca de ½ hora em forno médio, até as maçãs

ficarem cozidas.

Kruidkoek(Bolo de Especiarias)Ingredientes

5 xícaras de farinha de trigo2 xícaras de açúcar

¾ de xícara de melado de cana1 xícara de leite½ xícara de óleo

1 ovo1 colher de sopa de fermento para bolo (químico)

2 colheres de sopa de chocolate em pó½ colherinha de chá de sal

1 colherinha de chá de cravo em pó1 colherinha de chá de noz moscada

1 colher de sopa de canela em pó½ colher de sopa de café solúvel diluído em um

pouquinho de águaRaspas de limão ou de laranja, se desejar a gosto

Modo de fazerMisturar o melado com o leite quente.

Juntar o ovo e o óleo. Misturar bemJuntar os demais ingredientes

Colocar em uma forma untada.Assar em forno médio.


72

Culinária

PARA O JANTAR

Erwtensoep(Sopa de Ervilhas)

Ingredientes500 gramas de ervilhas secas

80 gramas de toicinho defumado500 gramas de linguiça750 gramas de batata

Alho-poró, sal e pimenta a gosto

Modo de fazerLavar e deixar de molho as ervilhas por uma noite.

Cozinhar as ervilhas em 2,5 litros de água, separado dos outros ingredientes.

Refogar a linguiça e o toicinho.Cozinhar a batata.

Acrescentar a batata e o alho-poró picado à ervilha. Se desejar, bata tudo no liquidificador.

Juntar o refogado de linguiça e toicinho.Temperar e deixar cozinhar um pouco para encorpar.


e das Índias Ocidentais, como se vê no uso das especiarias, onipresentes na doçaria da colônia. E essa

complexidade de sabores seria intensificada, nos anos seguintes, com a chegada de imigrantes de

origem holandesa, mas vindos da Indonésia.

O fortalecimento econômico da colônia foi, ao longo do tempo, atraindo novos imigrantes. No

período após a II Guerra Mundial, no final de década de 1950 e na década de 1960, vieram novos

imigrantes para Carambeí, inclusive algumas famílias holandesas que residiam anteriormente na

Indonésia, e que, com o processo de independência do país, tiveram que se mudar, na maioria dos casos

compulsoriamente. Embora sua expressão numérica não fosse grande, a chegada desses novos

membros à colônia trouxe um novo momento nas questões ligadas à alimentação.

Os novos aromas, sabores e até a composição dos pratos de origem indonésia caiu logo no agrado

da comunidade de Carambeí. A divulgação dessa culinária, nos eventos e festas, fez com que novos

sabores se integrassem ao conjunto de referências de paladar na colônia, principalmente depois que

dona Suzanna A. Loen Struiving, conhecida carinhosamente como tante Suze, vinda com a família da

Indonésia em 1959, passou a ministrar, no período dos anos 1970 e 1980, de maneira regular, cursos de

culinária indonésia para a comunidade de Carambeí, com uma grande receptividade.

Os aromas e sabores do Oriente que já estavam presentes principalmente na doçaria da colônia,

com o uso de especiarias, passaram também para os pratos principais, e a riqueza e complexidade dos

sabores da Indonésia começaram a ser consumidos, e mais que isso, aprendidos e praticados dentro da

comunidade de Carambeí. A culinária de origem indonésia possui uma característica diferenciada em

relação às formas de preparo de alimentos do Ocidente. Ela é composta com ingredientes arranjados em

combinações que provocam, ao mesmo tempo, todos os centros do nosso paladar, o que resulta numa

experiência inexprimível de intensidade gustativa. Doce, salgado, amargo, azedo e picante se arranjam

e se recombinam a cada porção ingerida, cujo fluxo de sensações gustativas não há similar em nenhuma

outra matriz culinária.

Mas não são apenas os pratos principais que despertam o paladar. Os doces também provocam

momentos de intensa fruição gustativa. Um bom exemplo disso é o Spekkoek, um bolo em camadas

feito com ovos e especiarias que possui um complexo conjunto de sabores elaborados num resultado

surpreendentemente delicioso.

A colônia foi crescendo e, à sua feição marcadamente holandesa, agregaram-se moradores

oriundos de outras culturas. O progresso e a prosperidade da colônia levaram à criação do município de

Carambeí, pela Lei Estadual n.º 11.225, de 13 de dezembro de 1995.

73

Culinária

Nasi Goreng(Arroz Frito) Molho de amendoimIngredientes Ingredientes

½ kg de arroz cozido e solto 1 cebola1 pires de cebolas pequenas cortadas 1 dente de alho

1 pires de frango cozido, presunto ou carne cozida em 1 pedaço de cúrcumapedaços 125 gramas de pasta de amendoim (Amendocreme)

1 pires de camarão cozido Sambal oelek (pasta de pimenta vermelha moída)1 pires de pimenta vermelha amassada Sal

1 dente de alho VinagreModo de fazer2 colheres de sopa de cebola picada Carne

Um pouco de óleo ou gordura Cortar a carne em cubos.Misturar 3 colheres de sopa de óleo, sambal, o coentro

Modo de fazer moído, o alho amassado, o açúcar mascavo, o molho de Preparar o arroz de forma normal. soja, o sal, o gengibre em pó e o suco de limão. Deixar a

Numa caçarola esquentar o óleo ou gordura e fritar as carne marinar nesse molho por, pelo menos, 3 horas.cebolas cortadas até ficarem douradas.

Retirar as cebolas e fritar neste óleo as pimentas e depois Molhoos pedaços de carne, frango ou presunto. Acrescentar o Fritar em fogo baixo e numa camada bem fina de óleo a

camarão e depois o arroz, mexendo sempre. cebola, bem picada, junto com o alho e o sambal oelek, Servir com as cebolas fritas, algumas fatias de pepino e até obter uma cor levemente dourada. Misturar no final o

eventualmente uma omelete ou ovo frito cortado em creme de amendoim e adicionar sal a gosto, vinagre e tirinhas algumas colheres de água, até obter a textura desejada.

Podem ser feitos dois molhos, um com mais e outro com Satéh met pindasaus(Espetinho com Molho de Amendoim) menos pimenta.

Ingredientes Assar750 gramas de carne de porco Para assar os espetinhos, tirar a carne do molho onde

5 colheres de sopa de óleo estava marinando, colocar nos espetinhos e assar sobre 1 colher de sopa rasa de sambal (pasta de pimenta carvão. Enquanto estiver assando, pincelar, de vez em

vermelha moída) quando, com um molho feito de sumo de limão, óleo de 1 colher de chá de coentro soja e shoyu.

2 dentes de alho Servir o molho de amendoim separadamente.1 colher de chá de açúcar mascavo

2 colheres de chá de molho de soja (Shoyu)1 colher de chá de gengibre em pó1 colher de sopa de suco de limão

Sal

PARA O ALMOÇO OU JANTAR

74

Mas o que poderia ser um momento de descaracterização e diluição das matrizes culturais

holandesas acabou por ser, na verdade, um momento de consolidação e ampliação dessas matrizes.

Carambeí é uma cidade zelosa de sua ascendência holandesa e trabalha essa questão de maneira

explícita, porém aberta.

Significados e ressignificações coexistem integradamente, construindo na antiga colônia um

espaço cultural vivo e dinâmico, onde a presença do passado se desdobra no presente e projeta o futuro,

de forma que nenhum tempo da vida da comunidade se perca ou seja visto em relação de inferioridade

com os demais.

75


No campo da alimentação isso é evidente na

ressignificação das tradições alimentares da

imigração para a representação de uma identidade

alimentar que, embora claramente ligada às raízes

imigrantes, projeta uma identidade própria, mais

ampla do que os limites da etnia ancestral e seus

costumes.

Esse movimento está tornando Carambeí um

polo regional de culinária e gastronomia por um

viés diferente do usual. A cidade torna-se cada vez

mais conhecida como polo gastronômico, onde, em

que pese a complexidade e a riqueza do todo da

culinária de ascendência holandesa, e mesmo

indonésia, de sua formação, a grande referência

hoje do município é a sua excelência no campo da

pastelaria, ramo da culinária que trata da confecção

de pastéis, tortas e empadas, principalmente na

produção de tortas e bolos.

Tortas e bolos que se produzem com receitas

e ingredientes respeitam a tradição holandesa,

como a Appeltaart, o Kruidkoek, o Spekkoek ou o

Speculaas, cujas receitas estão descritas

anteriormente. Mas também há tortas que

constroem diálogos com outras matrizes culinárias,

como as tortas suíça ou alemã, ou que já fazem parte

do cardápio da pastelaria internacional, como as

tortas de ricota, de damasco, de chocolate, de limão,

de morango, dentre outras. E tortas que

representam inovações em tendências, como a de

chocolate com pimenta, ou que se referem a um

repertório bem brasileiro, como a torta de maracujá.

PARA A SOBREMESA OU O CAFÉ

Torta Holandesa

IngredientesMassa

400 gramas de bolacha maizena

Recheio250 gramas de manteiga

200 gramas de açúcar900 gramas de creme de leite

80 gramas de leite condensado1 colher de chá de essência de baunilha

1 colher de chá de licor de cassis

Cobertura200 gramas de creme de leite

150 gramas de chocolate meio amargo

Modo de fazer

RecheioBater a manteiga com o açúcar até ficar esbranquiçado.

Juntar os outros ingredientes do recheio e misturar.

CoberturaDerreter os ingredientes em banho-maria ou no

microondas

Montagem da Torta1. Montar, numa forma de fundo removível, a metade das

bolachas. Juntar, depois, a metade do recheio.2. Juntar a outra metade das bolachas e, depois, a outra

metade do recheio.3. Levar ao congelador por mais ou menos 1 hora.

4. Tirar do congelador e derramar a cobertura sobre a torta5. Enfeitar com chocolate branco e bolachas nas laterais.

76

Culinária

77


Ainda, a sui generis e famosíssima torta

holandesa, carro-chefe das confeitarias de Carambeí,

que, curiosamente, não é um prato da tradição dos

Países Baixos, mas uma derivação da torta alemã,

definida pelo creme de manteiga, criada por um chef de

ascendência holandesa aqui no Brasil. Mas isso não a

torna menos saborosa e, com certeza, a associação da

torta holandesa com Carambeí contribui de forma clara

para essa nova fase de recriação e consolidação do que

poderia ser chamado de novas tradições no campo da

alimentação na antiga colônia.

Nos cem anos da imigração holandesa em

Carambeí, a cidade construiu referenciais de

alimentação amplos, mas não disformes; plurais, mas

não difusos; receptivos, e não excludentes. Dos

pioneiros, cuja principal preocupação alimentar na

chegada ao Brasil era a de conseguir o que comer, até a

cidade de hoje, cada vez mais cosmopolita, cuja

tradição holandesa dialoga com referenciais culinários

e gastronômicos cada vez mais amplos, Carambeí tem

tudo para tornar-se um dos principais polos da

gastronomia regional e do Paraná.

Para encerrar, numa homenagem ao cotidiano

dos imigrantes que sonharam, sofreram, lutaram e

construíram Carambeí, fica a receita do Borstplaat,

doce similar ao pé-de-moleque brasileiro, a alegria das

crianças dos lares holandeses ao longo da vida da

colônia. Bom apetite!

PARA COMER A QUALQUER HORA

Borstplaat

Ingredientes500 gramas de açúcar

1 colher de açúcar de baunilha10 gramas de manteiga

150 mililitros de creme de leite

Modo de fazerDeixar o açúcar, a manteiga e o creme de leite

derreterem numa panela de fundo grosso.Mexer até que esteja tudo bem derretido e misturado.

Tirar a panela do fogo e continuar mexendo sempre, até engrossar.

Untar uma forma e colocar a massa.Antes de endurecer, cortar em pedaços pequenos, de

mais ou menos 3x3 centímetros.Esperar endurecer e servir.

78

Culinária

REFERÊNCIASBOESSENKOOL, Zuleide. Alimentação na Imigração Holandesa. [Nov. 2010]. Entrevistador: Marco Aurélio Monteiro Pereira. Ponta Grossa. Gravação digital.COZINHA Indonésia. Lisboa: Livros e Livros, 2004.DIJKSTRA, Frederica Boot. Alimentação na Imigração Holandesa. [Nov. 2010]. Entrevistador: Marco Aurélio Monteiro Pereira. Carambeí. Gravação digital.GEUS, Willemke Struiving de. Alimentação na Imigração Holandesa. [Out. 2010]. Entrevistador: Marco Aurélio Monteiro Pereira. Carambeí. Gravação digital.HOBSBAWM, Eric J.; RANGER, Terence. A invenção das tradições. Rio de Janeiro: Paz e Terra, 1984.KOOY, Hendrik Adrianus. Carambeí 75 anos; 1911-1986. Carambeí: Edição do Autor, 1986.PRATT, Mary Louise. Os olhos do império: relatos de viagem e transculturação. Bauru: EDUSC, 1999.SAVARIN, Jean-Anthelme Brillat. A fisiologia do gosto. São Paulo: Companhia das Letras, 1990.SIJPKES, Tonia de Geus. Alimentação na Imigração Holandesa. [Out. 2010]. Entrevistador: Marco Aurélio Monteiro Pereira. Carambeí. Gravação digital.TREFZER, Rudolf. Clássicos da literatura Culinária; os mais importantes livros da história da gastronomia. São Paulo: Editora SENAC São Paulo, 2009.

NOTAS1Frase atribuída a Jean-Anthelme Brillat-Savarin (1755-1826), no livro A Fisiologia do gosto (1990).

2Professor do Departamento de História da UEPG. Pastor do projeto da Igreja Evangélica Reformada em Ponta Grossa.

3TREFZER, Rudolf. Clássicos da literatura Culinária; os mais importantes livros da história da gastronomia. São Paulo: Editora SENAC São Paulo, 2009, p.11.

4Ver PRATT, Mary Louise. Os olhos do império: relatos de viagem e transculturação. Bauru: EDUSC, 1999, especialmente o Capítulo 1.

5HOBSBAWM, Eric J.; RANGER, Terence. A invenção das tradições. Rio de Janeiro: Paz e Terra, 1984.

6KOOY, Hendrik Adrianus. Carambeí 75 anos; 1911-1986. Carambeí: Edição do Autor, 1986, p. 7-8.

7Ibid., p. 7-10.8As referências a depoimentos e testemunhos nas páginas seguintes são extraídas de KOOY, Hendrik Adrianus, Op. cit.

9Ibid. p. 48-74.10Ibid., p.88.11A análise do cotidiano da colônia e as receitas presentes no texto foram baseadas em conversas feitas com BOESSENKOOL, De GEUS, DIJKSTRA e SIJPKES (2010), que foram apropriadas livremente pelo autor no texto.

79

Meio ambiente

HORIZONTE SEM FIM:BREVE HISTÓRIA AMBIENTAL DE CARAMBEÍ

1Lorena de Pauli

A Natureza Paranaense

e no início do século XX percorrêssemos a atual região do Estado do Paraná, de leste a

oeste, encontraríamos a Floresta Ombrófila Densa, mais conhecida como Floresta SAtlântica, abrangendo as formações florestais da planície litorânea e da encosta leste da

Serra do Mar. A oeste da cadeia de montanhas encontraríamos a Floresta Ombrófila Mista, ou a Floresta

de Araucárias, composta por formações florestais típicas dos planaltos do sul do Brasil, onde há

predominância da Araucária. Entrecortando a Floresta de Araucárias, havia a região de campos limpos,

a chamada Estepe, que também é um elemento típico dos planaltos do sul do Brasil. No Paraná também

83

Área rural de Carambeí (década de 2010)

Autor/Acervo: Franke Dijkstra

Rural area of Carambeí (2010's)Landbouwgebied in Carambeí (jaren 2010)

se verificava a região de savanas, muito parecida com o cerrado do planalto central brasileiro, e abrangia

cerca de 1% da área do Estado. E por fim, ao norte e a oeste, encontraríamos a Floresta Estacional

Semidecidual, a mais rica em madeiras nobres, que cobria cerca de 40% do território paranaense, hoje 2 restando apenas 1% dessa floresta. Essa definição pode ser mais bem visualizada na Figura 1.

84

Meio ambiente

Mapa fitogeográfico do Paraná

Fonte: Dicionário Histórico e Geográfico dos Campos Gerais, 2000

Phytogeographic map of ParanáFytogeografische kaart van Paraná

Logo se percebe que a história ambiental dos campos, savanas e florestas do Estado do Paraná

infelizmente é de destruição, se levarmos em conta que, atualmente, o Paraná possui apenas 9% da sua

cobertura vegetal original, sendo que a região do Estado tinha 83% da sua superfície coberta por

florestas e os 17% restantes eram ocupados por formações não-florestais, dos quais 14% eram de Estepe

(campos).

Os Campos Gerais do Paraná

3De acordo com o Dicionário Histórico e Geográfico dos Campos Gerais, a expressão “Campos

Gerais do Paraná” foi consagrada por Reinhard Maack, conceituado geólogo, geógrafo e aventureiro, na

metade do século XX. A região dos Campos Gerais foi limitada à área de ocorrência de Estepe, situada no

Segundo Planalto Paranaense. Portanto, a delimitação dos Campos Gerais consiste em uma estreita e

longa faixa de terras que se estende de Jaguariaíva até a margem direita do rio Negro, incluindo a Lapa,

como pode ser visto na Figura 2.

85

Mapa fitogeográfico do Paraná

Fonte: Instituto Ambiental do Paraná, 2002

Phytogeographic map of ParanáFytogeografische kaart van Paraná

A Estepe Gramínea – Lenhosa ou os Campos são constituídos por graminoide e ocupam

terrenos suave-ondulados, onde há a ocorrência de áreas florestadas nas margens dos rios ou isoladas

pelos campos, nas quais predomina a Araucaria angustifolia – o Pinheiro do Paraná. Além das definições

técnicas, temos as descrições de dois viajantes que passaram pelo Paraná no século XIX: Auguste de

Saint-Hilaire esteve no Paraná durante a década de 1820 e Thomas P. Bigg-Wither na década de 1870. 4Esses relatos possibilitam uma aproximação com a paisagem dos Campos Gerais no século XIX.

Saint-Hilaire delimitou os Campos Gerais entre a margem esquerda do rio Itararé e uma região

próxima ao Registro de Curitiba, “onde o solo se torna desigual e as verdejantes pastagens são

substituídas por sombrias e imponentes matas”. Sobre a região, escreveu o naturalista francês:

Esses campos constituem inegavelmente uma das mais belas regiões que já percorri desde que cheguei à América; suas terras são menos planas […] mas as ondulações do terreno não chegam a ser tão acentuadas de maneira a limitarem o horizonte. Até onde a vista pode alcançar, descortinam-se extensas paisagens; pequenos capões onde sobressai a valiosa e imponente araucária surgem aqui e ali nas baixadas, o tom carregado de suas folhagens contrastando com o verde claro e viçoso do capinzal. De vez em quando apontam rochas nas encostas dos morros, de onde se despeja uma cortina de água que se vai perder no fundo dos vales; uma numerosa

quantidade de éguas e bois pastam pelos campos e dão vida à paisagem, vêem-se poucas casas, mas todas bem cuidadas, com pomares plantados de macieiras e pessegueiros. O céu ali não é tão luminoso quanto na zona dos trópicos, mas talvez convenha mais à

5fragilidade da nossa vista.

Bigg-Wither saiu de Curitiba em direção ao Vale do rio Ivaí,

quando se deparou com um “elevado penhasco”; era a Serrinha,

limite ocidental do Planalto de Curitiba. Segundo o viajante, “a

elevação média desta segunda serra, que formava o confim oriental

de outro planalto ainda mais elevado, era de 800 a 1.000 pés acima

daquela em que nos encontrávamos então”. Sobre a paisagem, o

engenheiro inglês registrou a presença de “pinheiros gigantes e uma

vegetação de bambus e outras árvores menores”. De repente, “um

pouco abaixo do cume, os pinheiros e outras árvores terminavam

abruptamente, para dar começo à ligeira elevação coberta de grama 6

até a cumeada.”

86

Meio ambiente

Riacho com queda d'água, característica da região dos Campos Gerais (década de 2010)


Stream with water fall, which is a feature of the region of the Campos Gerais (2010's)Riviertje met waterval, kenmerkend voor de streek van de Campos Gerais (jaren 2010)

87

Campos, característica da região dos Campos Gerais (década de 2010)


Fields, feature of the region of the Campos Gerais (2010's)Open velden, karakteristiek voor de streek van de Campos Gerais (jaren 2010)

Depois de galgar esta serra, houve “a grande recompensa”. A tropa estava repousando num dos

pontos mais altos da Serrinha quando se depararam com o “esplendoroso panorama”. Registrou:

Para o lado do sul e do sudoeste, estendia-se vasto mar de relva dourada que se perdia de vista, ondulando em vagas gigantescas até o profundo Vale do Iguaçu, bem distante e muito abaixo; depois elevando-se novamente do outro lado, continuava o seu movimento ondulatório, diminuindo gradativamente as vagas, até o céu e a terra se confundirem e se perderem na distância, no que parecia ser o infinito. Não havia detalhes que chamassem a atenção, a vista parecendo perder-se na imensidão do panorama. Surgiam apenas algumas árvores raquíticas, vendo-se aqui e ali alguns pinheiros, a refletirem a ramagem verde-escura nas profundezas dos cursos d'água que cruzavam as campinas. Era só. Alem disso, a grande planície, quase sem limite em extensão, não apresentava um só marco onde os olhos pudessem repousar. Ainda havia outro quadro. Para os lados do oriente e do sul, sob os nossos pés, estendia-se como outro mundo a linda planície coberta de florestas do planalto inferior, limitado ao longe pelos picos azuis da Serra do

7Mar.

Bigg-Wither ficou impressionado com a vastidão da vista, a imensidão lhe deu a ideia do

ilimitado, enquanto os “sentidos se expandiam indefinidamente”. Essa foi a sensação do viajante ao

adentrar os Campos Gerais paranaense.

A Natureza de Carambeí e os Imigrantes Holandeses

A planta da propriedade Carambehy, datada de 1923, apresenta a distribuição dos lotes e

fornece referenciais sobre as divisas, rios e estradas. Como limites aparecem as fazendas de São João, São

Daniel, Casa-Branca e Areião. Além disso, cita-se boqueirão, moinho, casquinha e catanduvas. Os rios

identificados nessa planta são: São João, Pitanguy, Areião, Mouquen, Jotuba, Lageado, os arroios do

Ramos e Tapeira de Carambey e, ainda, a Estrada de Tibagy, a Estrada de Ferro São Paulo-Rio Grande do 8

Sul e Pilatus e a Estação de Carambey.

Na cidade de Carambeí encontram-se dois tipos de paisagem bem diferentes, pelo fato da

Escarpa Devoniana, divisão entre o Primeiro e Segundo Planalto paranaense, atravessar o município de

sudeste para noroeste. Dessa forma, a região leste possui a paisagem típica do Primeiro Planalto – terras

altas, com cobertura vegetal de Floresta Ombrófila Mista –, onde a paisagem é definida pela ocorrência

de áreas florestadas, intercaladas com áreas de atividades agropecuárias. No oeste, está a região de

Estepe, típica do Segundo Planalto, toda de terras altas, recortada por profundos boqueirões, na qual a

88

Meio ambiente

89

cobertura vegetal é composta por gramíneas e capões esparsos pelo campo ou nas florestas de galerias e

pelo cultivo de cereais.

Os primeiros imigrantes holandeses que chegaram a Carambeí em 1911 eram oriundos da

colônia multiétnica de Gonçalves Junior, na região de Irati, área de ocorrência da Floresta com

Araucárias. Não adaptados à realidade da vida na floresta e insatisfeitos com as condições gerais de vida

naquela comunidade, aceitaram a proposta de formar uma colônia na região dos Campos Gerais.

No “Título definitivo de propriedade”, cedido pela Brazil Railway Company, para Hendrik

Harms, na década de 1920, cuja escritura de promessa de compra e venda fora assinada em 1913, havia

condições a serem respeitadas pelo comprador. Dentre elas, uma se referia às áreas de florestas ou

capões: “A utilisação das mattas existentes no lote será feita de modo a evitar sua devastação, 9observadas as prescrições das leis ou condições dos códigos florestais em vigor.”

Em A história rural de Carambeí, Franke Dijkstra deixou registrado o uso que se fazia dos capões e

a boa impressão dos Campos Gerais:

Das poucas áreas de mata existentes, características dos Campos Gerais, normalmente encontradas nas baixadas e encostas dos riachos, se retiravam as arvores mais grossas para as diversas construções das propriedades. Sempre evitaram um corte total destes lindos bosques que, com os rios e cachoeiras, podem ser consideradas uma das regiões mais lindas do planeta,

10permanecendo em pé até hoje embelezando os Campos Gerais.

Franke Dijkstra, que chegou a Carambeí em 1947 com cinco anos de idade, lembra-se de que,

naqueles tempos, poucos capões de Araucárias foram derrubados integralmente e somente as árvores

mais grossas foram cortadas. Havia muitas Araucárias em Carambeí, e até hoje elas são avistadas por

entre lavouras e bosques. A imbuia, integrante do sub-bosque da Floresta com Araucárias, não era vista

com muita frequência na região arenosa. Dijkstra explica que sua fazenda tem uma parte de cada lado do

Pitangui e que só se encontra imbuia onde há terra mais vermelha.

Dick de Geus guarda na memória as histórias que ouvira quando criança sobre a plantação de

árvores em Carambeí. Segundo ele, os primeiros imigrantes queriam deixar a paisagem mais

aconchegante e, para tanto, plantaram tuias e cedros para barrar a ventania característica dos Campos

Gerais. Além dessas árvores, os imigrantes cultivaram pomares de variadas frutas, entre as quais a pêra,

maçã, laranja e pêssego.

No hino de Carambeí, o vento está presente nos primeiros versos:

Carambeí, terra feliz, de ti saudades, sinto tamanhas,

pensando sempre nos ventos fortes, sobre as campinas e as montanhas.

Alguns versos apresentados por Dick de Geus exaltam a natureza de Carambeí, destacando os

montes, o vento, a imensidão do horizonte, os riachos e a chuva. Vale a pena a transcrição na íntegra:

Aonde os montes campestres brilham ao solAonde os ventos uivantes do leste saúdam nosso casebre de madeira

Eu jubilo, olhando a imensidão, “te amo meu Carambeí”

Aonde o reluzente gado pastoreia os campos nas redondezasAonde os riachos burbulham fortes após uma forte chuva de verão


Aonde o colono tem muitas vacas e batata doceAonde o gado muge alto e não gosta dos bernes


Como em todo o mundo, também aqui está a mão de DeusEle nos guarda e abençoa na nossa nova pátria

Eu me ajoelho humilde para Deus, também em Carambeí.

Franke Dijkstra tem a melhor das impressões sobre a natureza da região dos Campos Gerais.

Segundo ele, “a combinação entre os capões e o campo são a coisa mais linda que tem. É a paisagem mais

bonita da região”. E completa: “O que é bonito mesmo é essa terra ondulada!” Contudo, afirma que “os

campos estão ficando mais feios, porque não há mais queimadas. Pois o que o deixava bonito era a

florada depois da queimada. Como é o caso de Vila Velha, que está se transformando em capoeira, não é

mais campo”. Para deixar a paisagem mais bonita e mais próxima do que era antigamente, Franke

sugere uma queimada controlada, como acontece em alguns lugares dos Estados Unidos, quando a

90

Meio ambiente

91

Lajeado, característica da região dos Campos Gerais (década de 2010)


Slabs, feature of the region of the Campos Gerais (2010's)Rotsbodem, karakteristiek voor de streek van de Campos Gerais (jaren 2010)

92

Meio ambiente

palha estiver um pouco úmida, para depois se colocar gado. Enfim, “fazer como antes para retornar a

paisagem natural do local”. Franke ainda observa que a formação dos Campos Gerais está relacionada

às queimadas que naturalmente ocorriam ou pelos índios para facilitar a caça ou pelos raios como no

Cerrado.

Os rios da região eram bastante frequentados pelos jovens da Colônia, como opção de lazer,

comentou Franke Dijkstra. Eles iam pescar lambari e bagre (peixes típicos da região) no rio Tartaruga e

no rio São João. Também faziam acampamentos de uma a duas semanas, nos rios Pitangui e Tibagi,

para pescar.

Dick de Geus acrescenta que, durante as saídas para as pescarias e caçadas, descobria-se a

natureza de Carambeí. Os jovens, encantados com a bela paisagem descoberta, contavam para os

outros que iam comprovar a existência do esplendoroso cenário.

Em relação à hidrografia, os rios de Carambeí formam a bacia do Rio Tibagi, através de

pequenos afluentes da margem direita e, principalmente, pelo Rio Pitangui. O rio Pitangui nasce no

Primeiro Planalto, atravessa os vales profundos da Escarpa Devoniana, rumo ao oeste até o rio Tibagi,

na divisa entre Carambeí e Tibagi. No território carambeiense, o Pitangui recebe a importante

Caçadas na região de Carambeí (década de 1950)

Autor: não identificado –Acervo: Casa da Memória de Carambeí

Hunting in the region of Carambeí (1950's)Jachtpartij in de omgeving van Carambeí (jaren 1950)

93

contribuição do Rio São João, cujo curso forma imponentes boqueirões (canyons) escavados no arenito

do Segundo Planalto.

Outra alternativa para os moradores de Carambeí era a caça. Franke Dijkstra caçava muitas

codornas. Ainda hoje se encontram muitas na região. Ele contou que caçou um veado, uma única vez.

Além desse, inúmeras imagens pertencentes aos membros da colônia holandesa de Carambeí mostram

as caçadas aos veados. O outro registro é da caçada de um lobo-guará.

A fauna nativa de Carambeí apresenta exemplares da Floresta com Araucárias e de Campos,

por encontrar-se em uma região de transição entre esses biomas, sendo considerada área de tensão

ecológica, pois sofre efeito de borda. Dentre os animais, destaca-se o lobo-guará, o tamanduá-bandeira,

a onça-pintada, a anta e a paca, por estarem em risco de extinção.11Conforme A história rural de Carambeí, escrita por Dijkstra, o campo aproximava-se mais das

origens dos imigrantes, o que facilitou a vida dos colonos que já possuíam experiência com a criação de

gado leiteiro e animais de tração. Além disso, o fácil acesso e preparo do terreno favorecia a produção de

alimentos e leite, apesar do solo dos campos não ser tão fértil, se comparado com o das áreas de florestas.

O gado leiteiro alimentava-se do pasto do campo nativo, complementado por ração, que era

preparada da seguinte forma: um saco de fubá, um saco de caroço de algodão, um saco de farelo de trigo

e sais minerais. Até os anos 1950, esta era a alimentação do gado. Também eram utilizados para

forrageiros alimentos mais nutritivos, como batata doce, mandioca, milho, nabo e algumas gramíneas,

cultivadas em pequenas áreas de lavoura.

Além da criação de gado leiteiro para a fabricação de leite e laticínios - base econômica nos

primeiros anos da colônia -, havia outras atividades econômicas: serrarias, charqueada, comércio,

cultivo de frutas, cultivo de acácias negras e outras culturas agrícolas, como a mamona e a mandioca.

Criavam-se porcos e aves para o próprio sustento e para vendê-los, esporadicamente.

Após os anos de 1950, a paisagem de Carambeí mudou complemente. No entanto, destacou

Dick de Geus, muitos fazendeiros e moradores da cidade demonstraram resistência em arrendar suas 12terras para não modificar a paisagem tão única dos Campos Gerais. Antes, todas as áreas eram

exploradas para gado de corte de forma extensiva e lavouras de pequena escala. O que se via, a partir de

então, eram grandes e extensas áreas aradas, para o cultivo do arroz, a primeira cultura de grande escala 13da região, resultado da mudança do uso da tração animal para tratores mais potentes.

Conforme levantamento feito em setembro de 1953, Carambeí contava com 77 propriedades,

totalizando 1.400 vacas leiteiras, mais 1.297 gados jovens e 33 reprodutores. A área de campo nativo

Plantação de acácia negra na região de Carambeí (década de 1960)

Autor: não identificado Acervo: Casa da Memória de Carambeí

Plantation of the black wattle in the region of Carambeí (1960's)Aanplanting van de zwarte acácia in de omgeving van Carambeí (jaren 1960)

95

somava 8.089 hectares, com 384 hectares de lavouras, utilizadas para a produção de alimentos como a

batata doce e algumas outras forrageiras, de verão ou de inverno. A base alimentar de pasto era do

campo nativo, com baixo valor nutritivo, por isso necessitava de complementos para a produção de leite.

Muitas áreas de campo nativas foram abertas para o cultivo de arroz. Mas diante da dúvida

sobre o que fazer após os três anos do plantio de arroz e da falta de capital para investimentos em outras

atividades agropecuárias, várias dessas áreas ficaram vazias durante anos, transformando-se em

capoeira. Somente após a década de 1960 a introdução das culturas de trigo e soja, vindas do Rio Grande

do Sul, foi considerada uma boa rotação de culturas e consolidou-se na região.

Durante o desbravamento dessas áreas até então “vazias”, onde havia fauna, flora e poucos bois

pastando, observavam-se muitas aves silvestres, principalmente o carancho (espécie de gavião) e

codornas. Viam-se também animais, como o veado branco, o lobo-guará e, à noite, o graxaim, mamífero

da família dos canídeos, além de outros animais de pequeno porte.

Nesse sentido, a atuação do Departamento de Assistência Técnica da Cooperativa Central de

Lacticínios do Paraná Ltda. marcou o início de um tempo de inovações tecnológicas que caracterizaram

o sucesso de Carambeí nas questões agropecuárias. Desde a década de 1950, a Cooperativa investiu em

pesquisas e experiências para tornar o solo mais fértil e combater a erosão, as doenças e pragas, no

chamado Clube da Minhoca, formado por produtores rurais.

A partir do final da década de 1970, uma inovação na técnica de produção agrícola iria

consolidar Carambeí como um polo de tecnologia e cuidados com a conservação do solo e do meio

ambiente. Essa inovação só foi possível em face das experiências e pesquisas do Departamento de

Assistência Técnica da Cooperativa. Elas foram fundamentais para a obtenção de informações sobre a

nutrição da planta, o controle de doenças, de materiais genéticos, a densidade de plantas, a época de

plantio, a melhor rotação de culturas e o manejo da terra. Todas essas informações resultaram, em 1976,

no Plantio Direto, técnica que se caracteriza pelo plantio sobre os restos da cultura anterior.

De acordo com informações da World Wildlife Fund (WWF) Brasil, o Plantio Direto atende às

recomendações da conferência da Organização das Nações Unidas, da Eco-92 e da Agenda 21 brasileira.

Essa tecnologia é utilizada no Brasil desde o inicio da década de 1970, quando foi implantado na Região

Sul do país. Atualmente, no Brasil, há cerca de 9 milhões de hectares de áreas agrícolas sob o Plantio

Direto.

Meio ambiente

9696

O Plantio Direto estrutura-se em um conjunto de técnicas que propõe a melhoria das condições

ambientais, incluindo a água, o solo e o clima, para melhor aproveitamento do potencial genético de

produção das culturas, conforme as informações oficiais da Empresa Brasileira de Pesquisa

Agropecuária (Embrapa). Essa forma de plantio possui três requisitos: o não revolvimento do solo, a

rotação de culturas e o uso de culturas de cobertura para a formação de palhada, associados ao manejo

de pragas, doenças e plantas daninhas.14No livreto Porque utilizo o Plantio Direto, Franke Dijkstra explica como começou a utilizar a

técnica. As terras de sua fazenda tiveram um sério problema de erosão após os poucos anos de plantio de

arroz e a introdução do binômio soja-trigo. Em 1975, Dijkstra introduziu o cultivo em faixas, no qual as

áreas plantadas com soja eram substituídas por milho no ano seguinte. Segundo ele, a cultura em faixas

foi o ponto de partida para o plantio direto, em 1976. Somada a outras práticas - da não queima da palha e

o terraceamento com canais escoadores -, ele resolveu 80% dos problemas da erosão.

Mas naqueles tempos ainda não se conheciam muito bem as consequências do Plantio Direto, a

exemplo do que aconteceria ao solo após vários anos de plantio direto. Haveria agravamento do

problema da compactação, o solo precisaria ser mexido no futuro. Também não existiam dados sobre

herbicidas e o conhecimento sobre rotação de culturas era limitado. Para responder a tais dúvidas,

Franke e Manoel Henrique “Nonô” Pereira foram aos Estados Unidos conversar com Shirley H. Phillips,

o pai do Plantio Direto, em busca de soluções para essas questões.

As vantagens do Plantio Direto são muitas, dentre as quais se destacam: a eliminação da erosão

hídrica e da eólica; a conservação da água, dos nutrientes e do solo; menores perdas na colheita e maior

produtividade agrícola; aumento de matéria orgânica e da vida do solo; menor encostamento e

adensamento do solo; maior infiltração da água e reposição da água subterrânea; diminuição da

poluição da água; redução de enchentes, e, ainda, sistema ecologicamente equilibrado.

97

REFERÊNCIASBIGG-WITHER, Thomas P. Novo caminho no Brasil Meridional: a Província do Paraná. Rio de Janeiro: José Olympio, 1974. CHAVES, Niltonci B. (Org.) Imigrantes – Imigrantes. História da imigração holandesa na região dos Campos Gerais, 1911-2011. Perspectivas da imigração holandesa no Brasil: quatro séculos de patrimônio. Ponta Grossa, PR: Todapalavra, 2010. DICIONÁRIO HISTÓRICO E GEOGRÁFICO DOS CAMPOS GERAIS – UEPG, 2003. Disponível em: http://www.uepg.br/dicio. Acesso em: 20/03/2011. DIJKSTRA, Franke. Após 1950. Edição do autor. s/d._______. História rural de Carambeí. Edição do autor. s/d._______. Por que utilizo o Plantio Direto. Edição do autor. s/d.P L A N O D I R E T O R M U N I C I P A L D E C A R A M B E Í . D i s p o n í v e l e m : http://www.carambei.pr.gov.br/?q=node/39. Acesso em 21/03/2011PEREIRA, M.A.M; IEGELSKI, F. O Paraíso Terrestre no Brasil: Os campos Gerais do Paraná no relato de August Saint Hilaire. Revista de História Regional, Ponta Grossa. p. 47-72. 2002. D i s p o n í v e l e m : < h t t p : / / w w w . r e v i s t a s . u e p g . b r / i n d e x . p h p ? j o u r n a l = rhr&page=article&op=viewFile&path%5B%5D=93&path%5B%5D=126. Acesso em: 20/03/2011, p. 57.RODERJAN, C. V.; GALVÃO, F.; KUNIYOSHI, Y.S.; HATSCHBACH, G.G. As unidades Fitogeográficas do Estado do Paraná. Ciência & Ambiente, Santa Maria, v. 24, p. 75-92, 2002.SAINT-HILAIRE, Auguste de. Viagem pela Comarca de Curitiba. Tradução de Cassiana Lacerda Carollo. Curitiba: Fundação Cultural de Curitiba, 1995.

NOTAS

1Graduada em História pela Universidade Tuiuti do Paraná e mestre em História pela Universidade Federal de Santa Catarina. Atua como professora na Pós-Graduação em História, Arte e Cultura na Universidade Estadual de Ponta Grossa e tem experiência nas áreas de História do Paraná e História Ambiental.

2RODERJAN, C. V.; GALVÃO, F.; KUNIYOSHI, Y.S.; HATSCHBACH, G.G. As unidades Fitogeográficas do Estado do Paraná. Ciência & Ambiente, Santa Maria, v. 24, p. 75-92, 2002.

4BIGG-WITHER, T. P. Novo caminho no Brasil Meridional: a Província do Paraná. Rio de Janeiro: José Olympio, 1974.

5PEREIRA, M.A.M; IEGELSKI, F. O Paraíso Terrestre no Brasil: Os campos Gerais do Paraná no relato de August Saint Hilaire. Revista de História Regional, Ponta Grossa. p. 47-72. 2002. Disponível em: <http://www.revistas.uepg.br/index.php?journal=rhr&page= article&op=viewFile&path%5B%5D=93&path%5B%5D=126. Acesso em: 20/03/2011, p. 57.

6BIGG-WHITHER, Op. Cit.

7Ibid.

8DIJKSTRA, Franke. História rural de Carambeí. Edição do autor. s/d.

9PLANO DIRETOR MUNICIPAL DE CARAMBEÍ. Disponível em: http://www. carambei.pr.gov.br/?q=node/39. Acesso em 21/03/2011

10Ibid.

11Ibid.

12Entrevista com Dick de Geus.

13DIJKSTRA, Franke. Após 1950. Edição do Autor. s/d.

14DIJKSTRA, Franke. Por que utilizo o Plantio Direto. Edição do Autor. s/d.

Tecnologia

“AQUI NUNCA PASSAMOS FOME”: A TECNOLOGIA AGROPECUÁRIA HOLANDESA EM CARAMBEÍ

1Pedro Henrique Weirich Neto

o ponto de vista histórico, a colonização regional dos Campos Gerais apresentou duas

linhas diferentes e interessantes: uma propiciada pelo movimento dos tropeiros, e Doutra pela chegada de imigrantes europeus, entre os quais os holandeses. Embora o

segundo caso tenha se dado de maneira peculiar ou indireta, o objetivo das autoridades paranaenses era

promover a colonização europeia, com o intuito de utilizar a mão de obra nas atividades econômicas

ascendentes no início do século XX, como comércio e indústria, evidenciando que se sabia da capacidade

dos mesmos nessas atividades. Era normal a vinda de bons agricultores, embora o domínio fosse de

técnicas de agricultura temperada, sendo comum também o conhecimento de técnicas industriais.

Desde 1911, com a chegada das primeiras famílias de imigrantes, até o presente, o espírito

101

Plantio Direto (década de 2010)


No-till farming (2010's)Direct inzaai (jaren 2010)

empreendedor e inovador, não necessariamente sempre nesta ordem, sempre foi de busca de soluções

tecnológicas para processos agrícolas “brasileiros” ou adaptações de processos agrícolas “europeus”.

Neste mesmo sentido, transformar a baixa fertilidade dos solos rasos e arenosos dos Campos Gerais e os

invernos rigorosos, em conforto sustentável para suas famílias, é um desafio que vai sendo vencido.

O início

Com propósito de começar uma vida nova e em decorrência do contrato com a Brazil Railway

Company, em 1911, as primeiras famílias de holandeses instalaram-se em Carambeí, na região dos

Campos Gerais do Paraná, fornecendo leite e derivados para a ferrovia. Em 1820, Auguste Saint-Hilaire

batizou a região como o paraíso terrestre do Brasil, o que mais tarde serviu como veículo de propaganda

para a imigração (Figura 1). O naturalista francês descreveu, com visão botânica, o esplendor da região,

bem como relatou as lavouras de trigo e alguns pomares de fruticultura como sendo produtivos, e em

comparação com a Europa, descreveu como grande diferencial o clima da região.

Para os primeiros imigrantes holandeses que aqui chegaram, vindos de colonização mal

sucedida em área com mata, a região dos Campos Gerais vislumbrou-se como promissora. Porém, com

vistas à exploração econômica, a realidade era complexa: os solos tinham baixa fertilidade natural, eram

rasos e de textura arenosa, e o relevo era ondulado, o que tornou o início das atividades muito difícil.2Segundo a Embrapa, 37% dos solos da região são Cambissolos e aproximadamente 16% são

Neossolos Litólicos, sendo o restante, em sua maioria, Latossolos e Argissolos. São solos heterogêneos e 3pouco profundos. Sá escolheu quatro áreas nas regiões dos Campos Gerais, as quais deveriam

representar as formações geológicas regionais. O autor relata que uma das áreas é classificada como

formação Furnas, outra com formação Ponta Grossa e duas com material de retrabalho entre as duas

formações. Para a área de formação Furnas (arenito), os conteúdos médios de argila para as camadas -1superficiais (0 até 200 mm) apresentaram-se em torno de 300 g kg ; para a área de formação Ponta Grossa

-1(folhelho), os conteúdos médios apresentaram-se em torno de 700 g kg , enquanto que para as outras -1áreas os valores médios para o conteúdo de argila foram em torno de 400 g kg .

O clima da região, conforme Koeppen, é subtropical úmido (Cfb), mesotérmico, com verões

frescos e invernos com geadas severas e frequentes, sem estação seca definida, segundo o Instituto

102

Tecnologia

103

4Agronômico do Paraná. As temperaturas mais baixas em nada se aproximam às do norte europeu,

porém, considerando-se o aspecto agrícola, estas diminuem em muito o rol de culturas zoneadas, de

modo que as janelas agronômicas de plantio devem ser rigorosamente respeitadas, pois conforme

estádio da cultura uma geada pode gerar perdas totais.

Diante disso, os pioneiros se depararam com uma situação relatada como “muito difícil extrair

algo de solos tão fracos”. O modelo de exploração dos “nativos” na época era o gado de corte na forma

extensiva, com lotações aproximadas de uma cabeça a cada 5 ha e período de cinco anos para chegar a 12 5

arrobas e consequente abate. Interessante ressaltar que tal tipo de exploração era praticado pelo

agronegócio da época, com grandes propriedades, famílias tradicionais, econômica e politicamente.

Além dos problemas da baixa fertilidade natural dos campos nativos, com o objetivo de produzir

leite, os pioneiros ainda tinham o problema da sazonalidade, uma vez que, nos invernos, praticamente

não se supria nem os requerimentos de volumosos necessários.

A pecuária

Visando melhorar a fertilidade dos solos encontrados, a primeira atitude tecnológica empregada

foi a utilização de dejeto do gado de leite, conforme evidenciam as Figuras 2A e 2B, as quais indicam que,

desde 1940, já era utilizado o distribuidor de esterco e há destaque para a qualidade da construção civil

destinada ao plantel. Como a ordenha era praticada nesta instalação, além de complementação

Tecnologia

104

FIGURA 1ACampos Gerais do Paraná (década de 1940)

Autor: não identificado Acervo: Casa da Memória de Carambeí

Campos Gerais of Paraná (1940's)De Campos Gerais van Paraná (jaren 1940)

alimentar, controle sanitário e permanência noturna dos animais, este manejo poderia ser considerado

como um semiconfinamento, de maneira que a concentração do dejeto facilitava a mão de obra de

recolhimento e distribuição em áreas de cultivo.

Existem relatos de época sobre a utilização de farinha de ossos e fosfato natural como corretivos de

fertilidade. O primeiro caso é bem interessante, pois a região, como já relatado, era grande produtora de

bovino de corte, sendo este corretivo agrícola provavelmente disponível e de baixo custo. Pelo manejo

utilizado e os constantes intercâmbios de viagens, bem como outras famílias de agricultores chegando da

Holanda, fica claro o conhecimento de fertilidade do solo pelos agricultores, que só não era

implementado em escala qualitativa e quantitativa porque, economicamente, não era remunerado.

A baixa fertilidade natural do solo levava a pastagens de baixo valor nutritivo para o consumo

animal, existindo então a necessidade de complementação com ração, a qual era composta, até a década

de 1950, por fubá (farinha de milho), caroço de algodão e farinha de trigo acrescentada com sais minerais.

Era comum também a utilização de batata doce, mandioca e nabo forrageiro como complementos no

manejo alimentar do gado de leite.

105

FIGURA 1BCampos Gerais do Paraná (década de 1990)

Autor: não identificado Acervo: Laboratório de Mecanização Agrícola UEPG

Campos Gerais of Paraná (1990's)De Campos Gerais van Paraná (jaren 1990)

Embora os campos nativos já estivessem adaptados ao inverno rigoroso, a quantidade de

volumoso disponível nesta estação diminuía significativamente, o que acarretava em consequente

redução da quantidade de leite produzido. Neste caso, além de se utilizarem algumas gramíneas para

corte e fornecimento no cocho, realizava-se a fenação (Figura 3A), de maneira que se enfrentava o

inverno com produção semelhante à de verão, atendendo satisfatoriamente o mercado.

É comum o relato de que o gado da época era muito rústico, o que se fazia necessário, e que por

isso a produtividade era muito baixa. Porém, por meio de fotografias (Figura 3B), observa-se uma

genética aprimorada para seu tempo, o que demonstra a preocupação dos produtores em relação a isso,

bem como sua competência.

A preocupação genética sempre foi uma constante. A partir da década de 1950, com a

motomecanização, o aumento de área e a possibilidade de novos manejos agrícolas vislumbraram-se

novas possibilidades alimentares do gado de leite. Sempre foi comum a importação de genética, porém

o melhoramento do plantel já instalado também mereceu destaque. Alguns convênios ao longo dos

anos, investimentos em assistência técnica própria, demanda para a instalação de assistência técnica

privada de qualidade, bem como a demanda para órgãos governamentais levaram a índices

quantitativos e qualitativos reconhecidos internacionalmente. Em média, os índices quantitativos

podem ser comparados às produtividades europeias, com custos inferiores, e os qualitativos

procurados por laticínios que prezam por tal atributo. A Instrução Normativa 51 do Ministério do

Abastecimento, Pecuária e Agricultura (MAPA), que ainda assusta muitos produtores de leite

106

Tecnologia

FIGURA 2ALolke Dijkstra e família em direção à igreja, utilizando um distribuidor de esterco

(década de 1940)

Autor: não identificado – Acervo: Casa da Memória de Carambeí

LolkE Dijkstra and family going to church, using a manure dispenser (1940's)Lolke Dijkstra en gezin op weg naar de kerk, gezeten op een meststrooier (jaren 1940)

107

brasileiros quanto aos padrões de qualidade a serem alcançados, bem como os prazos estabelecidos para 6tal, há muito foi superada pelos produtores locais.

Embora a cultura e a conjuntura econômica que se apresentavam aos pioneiros fossem a de,

invariavelmente, produzir leite, sempre houve tentativas de alternativas que se somassem a esse

processo produtivo.

A produção de suínos e aves teve seu espaço inicialmente como subsistência e como uma

“poupança”. A região tem uma tradição histórica como centro comercializador de bovinos e suínos, o

que justifica que algumas necessidades básicas dos colonos pioneiros eram supridas com a venda de

porcos, quando de suas idas para a cidade. Entre as tentativas de rendas alternativas, montou-se um

abatedouro de bovinos para a conservação da carne, e utilizava-se sal para que, então, o produto final

fosse denominado charque (charqueadas). Este empreendimento foi importante por muitos anos,

possibilitando também o comércio do couro, o que levou a investimentos em silvicultura, mais

precisamente de acácia negra (Acacia mearnsii), comercializada como tanino, com o objetivo de se curtir

esse artigo.

Isso não impediu alguns experimentos com perus, por exemplo, bem como o desenvolvimento

de know how nas atividades com suínos e aves. No caso dos suínos, conseguiu-se melhora de genética,

com o auxílio da Secretaria de Estado de Agricultura, através da Fazenda Modelo, instalada em Ponta

Grossa.

FIGURA 2BCeleiro pertencente a Jan de Geus (década de 1940)

Autor: não identificado Acervo: Dick Carlos de Geus

Barn owned by Jan de Geus (1940's)Graanschuur van Jan de Geus (jaren 1940)

Fundada em 1925 pelos pioneiros, a cooperativa ganhou força e ficou famosa pela qualidade de

produtos agroindustriais. Como desdobramento dessa produção, fundou-se uma das primeiras

indústrias do Paraná, voltada para a reprodução de aves, com genética e meios de alta tecnologia que se

mantêm até os dias atuais como uma das líderes de mercado, fornecendo ovos e pintos para boa parte

dos produtores do país não integralizados a grandes agroindústrias do setor.

A agricultura

No começo do século XX, os Campos Gerais não apresentavam uma tradição na exploração

agrícola, sendo justificável a incipiência de informação técnica de viabilidade econômica e adequada. As

informações que se encontravam disponíveis eram voltadas principalmente para uma agricultura de

grandes extensões, de maneira que a região ainda era considerada inapta ou de baixa aptidão para

agricultura.

Muitas tentativas foram realizadas, como o cultivo de frutas (laranja e pêra), além da

agroindustrialização de sucos e vinhos. Outras culturas foram testadas em escalas maiores a mamona e

a mandioca, por exemplo , porém os resultados econômicos não foram satisfatórios

Os relatos mostram que, praticamente até a década de 1950, a agricultura era somente de

complementação de manejo alimentar do gado de leite e para consumo próprio ou pequenas trocas. O

arroz era a principal cultura no início, e havia uma rotação entre a cultura e áreas novas e de pousio.

logo a incidência de plantas espontâneas (plantas invasoras) e doenças diminuíram o rendimento destas

culturas.

.

Informações dão conta que, até 1947, existiam apenas dois tratores com rodado de metal na região. A

partir deste ano, com a chegada dos primeiros tratores com rodado pneumático, é que foi implementada

a agricultura em “larga escala” na região (Figura 5A). O módulo de plantio, que era de 1 ha, passou

rapidamente para 15 ha. Novas áreas foram arrendadas ou adquiridas.

Na década de 1950, o imigrante Jan Herman de Geus plantou 60 hectares de arroz numa área

arrendada, o que era considerado uma temeridade para a época. No mesmo período, a cooperativa

adquiriu novas áreas e as repassou aos cooperados, fazendo surgir um novo padrão de exploração do

solo. A complementação alimentar animal ainda era o foco principal, mas a cultura do arroz e algumas

áreas de trigo já apareciam nos Campos Gerais (Figura 5B). Mesmo com este sistema de rotação de áreas,

108

Tecnologia

109

A década de 1950 pode ser compreendida como um marco na agricultura dos Campos Gerais. A

motomecanização, com suas várias opções importadas, levou alguns produtores a montar revendas de

tratores e máquinas agrícolas, tornando o colono pioneiro em empresário.

Embora em 1919 tenha sido instalada em Ponta Grossa uma estação experimental para se

trabalhar com trigo, esta foi incrementada em 1942 pelo Serviço Nacional de Pesquisas Agronômicas

(SNPA), que criou o Instituto Agronômico do Sul (IAS), o qual lançou várias cultivares de trigo que 7foram muito utilizadas na década de 1960.

Essa década é marcada pelo binômio soja-trigo, com rotação de áreas. Utilizou-se o preparo

convencional do solo e, para melhorar a eficiência operacional e piorar a conservação do solo, a grade

aradora substituiu o arado. Mesmo com técnicas avançadas e de alta tecnologia para a época, como o

preparo e a semeadura em nível, devido à fragilidade do solo e o relevo das áreas, começaram a aparecer

sinais de erosão (Figura 6A). Em 1971, os primeiros trabalhos com Plantio Direto foram instalados na

FIGURA 3ALeendert Verschoor e genros em atividades de fenação (década de 1920)


Leendert Verschoor and his sons-in-law in haying activity (1920's)Leendert Verschoor en schoonzoons aan het hooien (jaren 1920)

FIGURA 3BExposição de gado que demonstra a qualidade genética do rebanho (década de 1930)

Autor: não identificado – Acervo: Jeltje Antonia van der Meer de Bôer

Livestock show that demonstrates the genetic quality of the herd (1930's)Veetentoonstelling die de genetische kwaliteit van de veestapel toont (jaren 1930)

Estação Experimental do Instituto de Pesquisa e Experimentação Meridional (IPEAME), do

Departamento Nacional de Pesquisa e Experimentação Agropecuária (DNPEA), em Ponta Grossa.

Técnica baseada em três premissas básicas – mínimo revolvimento do solo; manutenção de

cobertura do solo; rotação de culturas –, o Plantio Direto foi incorporado regionalmente, passando a ser

utilizado comercialmente em 1976. A partir desse momento o desenvolvimento do sistema de manejo

ocorreu dentro das propriedades agrícolas da região, com enfoque principal às semeadoras. A

semeadora, tendo em vista a quantidade de transformações que sofreu e ainda sofre na atualidade, pode

ser compreendida como a máquina que melhor representa esse sistema.

Dois aspectos desta tecnologia chamam a atenção quanto à mudança de paradigma pelo

produtor agrícola. O primeiro é o investimento em uma cultura que não vai ser colhida, que é o caso da

cultura de cobertura de inverno, melhor representada pela aveia preta (Avena strigosa). Esta é semeada

e depois “rolada” sobre o solo, tendo como objetivos proteger o solo do impacto direto da chuva e a

decomposição lenta, fornecendo “alimentação” aos microorganismos e ao próprio solo. Este retorno,

110

Tecnologia

FIGURA 4AUnidade móvel de inseminação artificial (década de 1960)

Autor: não identificado

Mobile unity of artificial insemination (1960's)Een mobiele eenheid voor de toepassing van kunstmatige inseminatie (jaren 1960)

FIGURA 4BExposição de gado que demonstra a qualidade genética do rebanho (década de 1960)Livestock show that demonstrates the genetic quality of the herd (1960's)Veetentoonstelling die de genetische kwaliteit van de veestapel toont (jaren 1960)

111

principalmente como melhora das condições físicas do solo, a exemplo dos terrenos arenosos, acontece

ao redor do quinto ano de utilização do sistema.

O segundo aspecto é a rotação de culturas, a qual consiste em alternar culturas temporalmente

diferentes em uma mesma área, evitando acúmulo de patógenos e pragas e equilibrando exigências de

fertilidade do solo. Tal manejo é aceito e utilizado na região como regra, sendo comum, em outras

regiões, técnicos sugerirem o plantio de culturas que possam economicamente ser mais interessantes

para determinado período, mesmo que esta recomendação venha em contradição à cultura previamente

estipulada para contemplar agronomicamente a rotação de culturas.

O sucesso do sistema Plantio Direto pode ser atribuído à presença de um grupo de agricultores

altamente evoluídos tecnicamente e estabelecidos sobre um complexo de solos extremamente frágil nos

Campos Gerais do Paraná (Figura 6A).

Outro fato interessante é quanto à cultura do feijão – fortemente relacionada com a agricultura

familiar devido ao fato do uso de intensa mão de obra para a realização da colheita –, que hoje é uma

realidade na rotação de culturas de verão. Com rendimentos agronômicos elevados, possibilita duas

safras de verão, ou em sequência à cultura que foi explorada como silagem. Para este caso foram

adaptadas e desenvolvidas (testadas) colhedoras motomecanizadas, hoje utilizadas em larga escala.

Poderiam ser elencadas muitas atividades ou interações quanto à exploração agrícola, mas

faltaria espaço: as tecnologias de otimização de capacidade operacional com bags de fertilizantes há

muito tempo utilizadas na região; a atual preocupação de exploração florestal com departamento

técnico próprio para tal; a confecção de mapa de solos para região, etc. São adventos tecnológicos que

mereceriam capítulos próprios na discussão proposta.

Considerando o sistema Plantio Direto como carro-chefe, pesquisas são desenvolvidas na

região por universidades e institutos de pesquisa de todo o Brasil, de modo que inúmeros trabalhos

acadêmicos já foram desenvolvidos utilizando-se os dados gerados nestas condições. A presença de

produtores de todas as regiões brasileiras em encontros técnicos é grande. Hoje, há encontros técnicos de

todas as magnitudes, de instituições de pesquisa, estatais e privadas, de empresas agrícolas de todas as

8

áreas que utilizam a realidade tecnológica disponível na região. A Universidade Estadual de Ponta

Grossa realiza anualmente um curso internacional para discutir matéria orgânica no solo, com a

presença de técnicos de países asiáticos e africanos. Todo o comentado movimenta tecnicamente a

região dos Campos Gerais.

A sustentabilidade

A sustentabilidade econômica dos produtores hoje é dada por um conjunto imensurável de

combinações de formas de exploração, renovados ano a ano por sua própria capacidade

empreendedora. Isso se dá via investimento em ideias próprias, ou demandadas e alicerçadas por órgão

de pesquisa privado próprio, ou ainda via demonstrações de produtos e processos por empresas

privadas.

A exploração conjunta da agricultura e da pecuária é uma realidade regional. Embora a

expressão integração lavoura-pecuária seja utilizada para um formato de exploração deste tipo, os

produtores realizam incontáveis combinações das mesmas. Silagens de planta inteira de milho, de grão

úmido, de soja, pré-secado de culturas de inverno e de soja, culturas diferentes de inverno para manejo

alimentar do gado de leite, como a cevada, são algumas das atividades comuns para a região. No caso da

silagem de planta inteira de milho, existe atualmente, por parte de um grupo de assistência técnica, um

concurso que visa premiar a melhor silagem, com acompanhamento de tamanho de fragmento e massa

específica, o que permite reconhecer o comprometimento que se tem com a qualidade das práticas

desempenhadas a campo.

Neste tipo de atividade merece destaque a prestação de serviços, assunto muito discutido e

apontado como grande solução para o alto custo da motomecanização no Brasil, bem como via de

profissionalização e melhoria de qualidade na mão de obra. Existem, na região, empresas qualificadas e

bem equipadas para silagem, cujos serviços são difundidos pelo Brasil.

Tecnologias consideradas atuais são usais na região. As culturas geneticamente modificadas há

muito são utilizadas, não com a pompa que normalmente as acompanha e, sim, com os cuidados

ambientais que ainda merecem. No caso da soja, é utilizado um sistema de rotação em áreas com

problemas de controle de plantas espontâneas, em curto período, com retorno de cultivar não

transgênica.

O estudo da variabilidade espacial de solo e planta, comercialmente denominada agricultura de

precisão, é relevante. A Fundação ABC, órgão de pesquisa privado, conta com pesquisador específico

para a tecnologia. O órgão firma convênios com importantes universidades brasileiras para os estudos,

tendo em seu poder sensores de última geração para análise técnica. Neste caso, a agricultura de

precisão ainda é pouco empregada, pois a adoção de tecnologias normalmente não se dá por modismos.

Existem mapas de colheita de grãos datados de 2000 para algumas lavouras da região.

112

Tecnologia

113

FIGURA 5AMuseu do Trator no Parque Histórico de Carambeí (década de 2010)

Autor: João Jonas Dias da Silva - Acervo: Casa da Memória de Carambeí

Tractor Museum in the Parque Histórico de Carambeí (decade of 2010)Tractorenmuseum in het Parque Histórico de Carambeí (jaren 2010)

FIGURA 5BMotomecanização (década de 1960)

Mechanization (1960's)Mechanisatie (jaren 1960)


114

O custo dos controles fitossanitários das lavouras, bem como seus impactos sociais e ambientais,

levou a estudos e à implementação de um conjunto de estações agrometeorológicas localizadas em

pontos tecnicamente escolhidos, de tal forma que, em um curto espaço de tempo, conforme condições de

temperatura e umidade relativa do ar, se possa ter a probabilidade de risco fitopatológico e a

consequente decisão de ação.

A discussão destas tecnologias é comumente realizada nos Campos Gerais. Encontros técnicos,

nos seus diferentes formatos, são atividades que sempre fizeram parte do cotidiano da região (Figuras

7A e 7B). Os primeiros encontros de Plantio Direto, promovidos no início da década de 80, são marcos da

história agrícola brasileira.

Este conjunto de fatores levou a rendimentos agrícolas elevados em todas as cadeias investidas.

Em 2009, a produtividade média da produção de milho, soja e trigo da Batavo Cooperativa -1

Agroindustrial foi, respectivamente, de 9.900, 3.174 e 3.579 kg ha . Para o leite, a produtividade em 2008 -1 -1

foi de 26,8 L vaca dia . É importante ressaltar que estes valores são médios e em condições

edafoclimáticas já descritas.

9

10

É óbvio que sustentabilidade é muito mais do que um bom rendimento agrícola, porém existem

preocupações regionais tecnológicas, ambientais e sociais que demonstram a sensibilidade e novamente

Tecnologia

FIGURA 6ASemeadura de soja em nível em sistema convencional (década de 1970)


Soybean crop level in the conventional system (1970's)Inzaai van soja volgens conventioneel systeem (jaren 1970)

115

o mesmo espírito empreendedor dos pioneiros

holandeses. A técnica dos biodigestores para

manejo do dejeto, com usos diversos do

metano, desponta na região. Já ocorrem os usos

híbridos do dejeto, parte sólida para processo

de compostagem e parte líquida para a

biodigestão. Pensando-se em energia elétrica,

estudos de disponibilidade eólica na região

foram realizados.

Preocupada com a legis lação

ambiental vigente no Paraná, a Fundação ABC

criou, em 2001, o Laboratório de Sistemas de

Informação Georreferenciada, e realizou, em

2002, um voo fotográfico, com escala 1:10.000,

da região. Poucos participantes da cadeia

produtiva agrícola brasileira sabem do poder

desta ferramenta.

Quanto ao aspecto social, existe uma

preocupação junto ao colaborador, podendo-se

considerar acima da média nacional, mas o que

FIGURA 6BPlantio Direto (década de 2000)


No-till farming (2000's)Direct inzaai (jaren 2000)

116

Tecnologia

FIGURA 7ADia de visita técnica da Cooperativa Agropecuária Batavo (década de 2000)

Autor: Luciano Tonon – Acervo: Batavo Cooperativa Agroindustrial

Technical visit in Batavo Farming Cooperative (2000's)Dag voor technisch bezoek van de Landbouwcoöperatie Batavo (jaren 2000)

117

chama a atenção é o cuidado com a família. Talvez o aspecto cultural ou histórico de colonizadores leve a

uma relação forte, porém com a clara preocupação de que os mais novos deverão estar preparados para

os desafios do futuro. Neste contexto fica sempre implícita a preocupação da sucessão, sendo que esta

deve considerar e construir o profissionalismo e a competência, como muitas vezes são citados.

Desta forma, mesmo com os altos e baixos da economia nacional e mundial durante os anos,

passando por grandes crises financeiras e planos econômicos de diferentes naturezas, a saga agrícola

dos pioneiros colonos holandeses se manteve. Unidos, eles persistiram e conseguiram vencer

obstáculos, além de contribuir significativamente com a agropecuária brasileira.

Considerações finais

O que um dos pioneiros com muito orgulho afirmava era que “aqui nunca passamos fome”.

Apesar de a terra ser considerada "fraca", isto não foi limitante, mas a “vontade para o trabalho foi

determinante”. O crescimento social e econômico dos colonos está, sem dúvida, vinculado à técnica do

Plantio Direto e ao fato de formarem e acreditarem em uma organização associativa: a cooperativa.

Com o mesmo espírito dos pioneiros, a busca de novas tecnologias, sem interessar em que parte

do globo elas se encontram, é incessante. Individualmente ou via cooperativa, as viagens técnicas, as

importações e a presença de pesquisadores internacionais são atividades do dia a dia. Ao mesmo tempo,

o crescimento econômico ou das atividades agrícolas levou a um padrão de exploração invejável e, se

houvesse estatística quanto ao turismo tecnológico agrícola, sem dúvida a região dos Campos Gerais

seria uma das campeãs de visita.

O cenário futuro é promissor. As preocupações com a sucessão familiar, com a questão

energética, com a agroindústria associada às cadeias produtivas existentes e, ainda, com o contínuo

avanço de relações de comercialização, são extremamente atuais e estão fortemente presentes entre a

comunidade holandesa de Carambeí.

FIGURA 7BDia de visita técnica da Cooperativa Agropecuária Batavo (década de 1980)

Autor: não identificado Acervo: Dick Carlos de Geus

Technical visit in Batavo Farming Cooperative (1980's)Dag voor technisch bezoek van de Landbouwcoöperatie Batavo (jaren 1980)

REFERÊNCIASBATAVO, dados estatísticos 2010. BRASIL. Ministério da Agricultura, Pecuária e Abastecimento. Instrução Normativa n. 51, de 18 de setembro de 2002. Disponível em: <http://www.esalq.usp.br/departamentos/lan/pdf/InstrucaoNormativa51.pdf >.Acesso em: 17/12/2010.EMBRAPA - EMPRESA BRASILEIRA DE PESQUISA AGROPECUÁRIA. Levantamento de reconhecimento de solos do Estado do Paraná. Brasília: EMBRAPA/SNLCS, 1984. 413p.INSTITUTO AGRONÔMICO DO PARANÁ IAPAR. Cartas climáticas do Estado do Paraná. Londrina: Instituto Agronômico do Paraná, 38p. 1978.LAGO, M. B. História do Melhoramento do Trigo no Brasil. Boletim Técnico n.10, Instituto de Pesquisas Agronômicas (IPAGRO), Departamento de Pesquisa, Secretaria da Agricultura, Estado do Rio Grande do Sul. Porto Alegre, RS, 1983. 80p.LOURENÇO, G. M. Cenários do agronegócio no Paraná: restrições e oportunidades. Análise Conjuntural, Curitiba, v. 20, n. 7-8, p. 3-9, jul./ago.1998SÁ, M. M. F. Abordagem quantitativa na predição espacial de atributos do solo e geração de zonas de manejo agrícola. 117p. Tese (Doutorado) - Piracicaba, ESALQ/USP, 2001.

NOTAS1Professor Adjunto do Departamento de Ciência do Solo e Engenharia Agrícola da Universidade Estadual de Ponta Grossa.

2EMBRAPA EMPRESA BRASILEIRA DE PESQUISA AGROPECUÁRIA. Levantamento de reconhecimento de solos do Estado do Paraná. Brasília: EMBRAPA/SNLCS, 1984. 413p.

3SÁ, M. M. F. Abordagem quantitativa na predição espacial de atributos do solo e geração de zonas de manejo agrícola. 117p. Tese (Doutorado) - Piracicaba, ESALQ/USP, 2001.

4 INSTITUTO AGRONÔMICO DO PARANÁ IAPAR. Cartas climáticas do Estado do Paraná. Londrina: Instituto Agronômico do Paraná, 38p. 1978.

5 Unidade tradicional em gado de corte, 1 arroba equivale a 14,668 kg.6BRASIL, Ministério da Agricultura, Pecuária e Abastecimento. Instrução Normativa n. 51, de 18 de setembro de 2002. Disponível em:<http://www.esalq.usp.br/departamentos/lan/pdf/InstrucaoNormativa51.pdf >. Acesso em: 17/12/2010.

7LAGO, M. B. História do Melhoramento do Trigo no Brasil. Boletim Técnico n.10, Instituto de Pesquisas Agronômicas (IPAGRO), Departamento de Pesquisa, Secretaria da Agricultura, Estado do Rio Grande do Sul. Porto Alegre, RS., 1983. 80p.

8LOURENÇO, G. M. Cenários do agronegócio no Paraná: restrições e oportunidades. Análise Conjuntural, Curitiba, v. 20, n. 7-8, p. 3-9, jul./ago.1998

9 BATAVO, dados estatísticos 2010. 10Idem.

119

Memórias

Tecnologia

MEMÓRIAS DE OBJETOS, IMAGENS E OUSADIAS HUMANAS:RECORTES DA IMIGRAÇÃO HOLANDESA EM CARAMBEÍ

1Sérgio Luiz Gadini

que seria de uma comunidade se não fossem as memórias que dão vida aos diferentes

modos de ser, pensar e viver de seus membros? E como estas memórias se tornam Opresentes e ajudam a formar parte do cotidiano da vida social?

Lembranças de conversas... que geram outras conversas. Locais que, por experiências casuais,

deixam marcas na vida de pessoas que viveram na comunidade. Espaços de reunião, seja para pensar

melhorias coletivas, organizar a vida ou planejar os modos de usar um determinado local público.

Comemorações ou brincadeiras espontâneas, reinventadas e adaptadas. Ruas, praças, escolas, igrejas,

hospitais, clubes, lugar de trabalho ou um trevo de acesso à vila... tudo pode lembrar anos, décadas e, a

partir de 2011, também um século de história da comunidade holandesa em Carambeí.

123

“Lembrar é preciso. Mas a lembrança não basta.

É preciso viver a memória coletiva”

Luiz Naue

Visita de Alisson Paulinelli, ministro da Agricultura, a Carambeí (década de 1970)

Autor: não identificado – Acervo: Batavo Cooperativa Agroindustrial

Visit of Alisson Paulinelli, Minister of Agriculture, Carambeí (1970's)Bezoek van Alisson Paulinelli, Minister van Landbouw, aan Carambeí (jaren 1970)

As memórias, entretanto, não (sobre)vivem apenas de referências geográficas e institucionais de

um grupo. Festas, atividades religiosas, cruzamentos casuais de ruas (ainda sem sinaleiro ou farol), o

movimento silencioso de ocupação de área por casas e construções, como os desenhos – muitas vezes

discutidos – vão formatando, em diálogo com as manifestações das percepções humanas, a vida na

comunidade. Tudo isso e, com certeza, incontáveis outras situações, podem ser registrados nos 100 anos

de vida da colonização em Carambeí. Esta é uma das impressões que qualquer visitante pode ter, hoje,

ao entrar na cidade.2Um dos méritos do pensador Maurice Halbwachs diz respeito ao conceito de 'memória coletiva'.

3Os estudos referenciais desse sociólogo francês indicam que a memória individual seria a base da

'recordação', mas se efetiva a partir de algum suporte social, que tende a tensionar a percepção

individual com as memórias dos outros (atores), imprimindo uma dimensão coletiva às percepções dos

atores que partilham das mesmas experiências ou situações.

É deste modo que as memórias não estão restritas aos pensamentos humanos, mas ganham

visibilidade em objetos, imagens e, claro, lembranças que tais personagens tendem a expressar nas

incontáveis relações (de lembranças) da vida cotidiana. Sem a contribuição de Maurice Halbwachs, seria

difícil pensar agora que simples e pequenos utensílios poderiam se tornar tão importantes para contar

histórias e registrar experiências – sejam dificuldades, desafios, desencantos ou conquistas.

Com os objetos, utensílios com pouca serventia funcional, imagens desbotadas ou mesmos

aparelhos que 'comunicaram' experiências de representações distantes, a memória coletiva também se

atualiza! A tal ponto que a simples referência a um objeto pode trazer à tona lembranças de situações que

remetem a ações individuais, possíveis na vida social, conflitante ou questionada, mas presentificada

pela 'memória' que determinados objetos tendem a despertar nos humanos. E, assim, a (re)constituição

de memórias não poderia ficar restrita a um ou outro relato individualizado. Confrontadas com outras

experiências e situações similares, tais histórias ganham vida e, pois, instituem as 'memórias coletivas'

que marcam o presente, a partir do passado, e podem sugerir pistas para avaliar opções futuras.

E como se materializa a construção da memória coletiva? Comportamentos, modos de expressão,

hábitos de consumo alimentar, vestuário, práticas educacionais, rituais religiosos, imagens e histórias

que, contadas, passam a fazer parte da vida e imaginário dos moradores da cidade.

As práticas educativas, em geral associadas à religiosidade nas comunidades de imigrantes

124

Tecnologia

125

Desfile comemorativo, com destaque para a colonização holandesa em Carambeí (década de 1970)

Autor: não identificado – Acervo: Dick Carlos de Geus

Commemorative parade, especially the Dutch colonization in Carambeí (1970's)Feestelijke herdenkingsoptocht met nadruk op de Nederlandse kolonisatie in Carambeí (jaren 1970)

europeus, também fazem parte da memória coletiva. É o que lembra Joanna Los Gehrmann –

descendente de imigrantes holandeses em Carambeí – ao destacar a contribuição da professora

Charllote Muller, que chegou a Carambeí em 1935 e se tornou uma personagem importante para a

comunidade por ministrar aulas de saúde e higiene, o que ajudou a reduzir a taxa de mortalidade 4

infantil na época.

Em tempos de dificuldade de atendimento médico-

hospitalar, pessoas da comunidade exerciam um papel

precursor no apoio familiar. O casal Leendert e

Wilhelmina Verschoor integrou o grupo dos primeiros

colonizadores que chegaram em 1911, e se tornou

responsável por trabalhos religiosos e cuidados com 5

doentes da comunidade.

A 'memória dos objetos', preservados por pessoas

que viveram ou ainda vivem em Carambeí, é uma das

inúmeras formas de se manterem vivas experiências,

situações, ousadias, sonhos, desencantos e apostas que, de

algum modo, podem ser registradas ao longo dos 100 anos

de colonização holandesa nos Campos Gerais. E parte

desta 'memória dos objetos' pode ser conhecida, hoje, por

qualquer visitante que passa pela região, a partir da Casa

da Memória, junto ao Parque Histórico de Carambeí.

Algumas imagens indicam que a 'memória dos objetos'

Tecnologia

126

Câmera fotográfica Unicamatic

Autor/Acervo: Sérgio Luiz Gadini

Camera UnicamaticFototoestel van het merk Unicamatic

87

Conjunto de objetos pertencentes à comunidade holandesa de Carambeí


Set of objects belonging to the Dutch community of Carambeí

Een aantal voorwerpen die aan de Nederlandse gemeenschap van Carambeí behoren

ganha expressão e força de visibilidade em um simples passeio pela Casa da Memória e ao Parque

Histórico. Na Casa da Memória, uma grande quantidade de utensílios, objetos e bens materiais doados

por pessoas da comunidade indica a adesão em uma aposta coletiva que moradores esperam ver

preservada.

Seria possível, também, entender como materiais de consumo e utilidade expostos na venda do

Parque Histórico uma amostra dos incontáveis alimentos e produtos comercializados nas pequenas

casas comerciais que abasteciam os moradores da comunidade. Enlatados, aguardente de cana, copos,

talheres, pratos, vasilhames para alimentos, fumo em rolo, farinha, açúcar e ferramentas de trabalho são

materiais que indicam necessidades básicas cotidianas dos moradores. E, para isso, balança artesanal de

feira, com as medidas em gramas, calculadora manual e papel de embrulho são elementos

indispensáveis do pequeno comércio. Na mesma série de lembranças, a flâmula que marca os 60 anos da

Colônia Carambeí (1911-1971) destaca os símbolos que marcaram a história da comunidade: animais e

produtos agropecuários resumem o trabalho e a vida dos moradores.

Memórias também podem ser preservadas por peças de trajes típicos, como é o caso do 'tamanco

holandês', produzido em madeira, historicamente usado por agricultores no trabalho cotidiano. Peças

do tamanco também estão na Casa da Memória e em réplicas na própria comunidade. Outra marca da

cultura holandesa, os moinhos de vento, que marcaram o desenvolvimento econômico do país desde os

tempos medievais, também indicam os traços de uma identidade presente em imagens culturais das

comunidades migrantes.

Memória de hábitos alimentares, modos de vestir ou práticas educativas, que passam da família, 6

igreja, escola e, pois, consumo, como forma de interação social, que indica exercício da cidadania. A

128

Tecnologia

Caminhão Chevrolet da década de 1920, parte do acervo da Casa da Memória


Chevrolet Truck of the 1920s as part of the collection of Casa da Memória

Een Chevrolet vrachtwagen uit 1920 is een van de stukken van het Casa da Memória

129

vida de migrantes, na grande maioria das vezes marcada por dificuldades de adaptação, também

implica em ações educativas, decorrentes de condições geográficas, clima, rotinas sociais hegemônicas e

a busca de melhor qualidade de vida. Com a colonização holandesa em Carambeí, a partir de março de

1911, não foi diferente! A organização da produção agrícola em forma cooperativada. Os contratos com

a Brazil Railway Company, e a gradual produção agro-pecuária (leite e derivados) para a ferrovia, foram

moldando modos de organização do emergente povoado de famílias

imigrantes.

A comunicação da memória ou memórias de uma comunicação

local. É desta forma que se pode entender a existência de objetos que, em

diferentes proporções, fizeram parte da vida de dezenas, centenas ou

milhares de migrantes na comunidade. Uma câmera fotográfica

(Unicamatic, da indústria paranaense Fotobras), um aparelho

telefônico, um projetor de filme com mais de seis décadas de existência,

um rádio-vitrola da década de 1940, um piano, televisores dos anos

1960/70, livros escolares, impressos religiosos e periódicos que

130

Tecnologia

Objetos que integram o acervo da Casa da Memória de Carambeí (década de 2010)


Objects that comprise the assets of Casa da Memória de Carambeí (2010's)Voorwerpen die deel uitmaken van het Casa da Memória (jaren 2010)

131

remontam mais de sete décadas de existência, enfim, são alguns dos bens que, certamente, foram

adquiridos com certa dificuldade por moradores.

Objetos que deram vida, presentificaram momentos familiares importantes, possibilitaram o

registro de cenas que motivaram ações e novos encontros e trocas informativas, seja por meio de ondas

sonoras, pela apresentação de fotografias enviadas para pessoas conhecidas ou pelo acesso a notícias

distantes, propiciadas pela projeção fílmica, por

uma audição radiofônica ou impressão de

imagens. A comunicação, portanto, também é

parte da memória coletiva na história de Carambeí,

mesmo que a existência de veículos próprios da

comunidade ainda não seja uma marca ou

demanda de sua atual organização.

Memória das imagens ou imagens da memória

A existência de inúmeras câmeras

fotográficas, em variados modelos, de diferentes

décadas do século XX, no acervo da Casa da

Memória não parece casual. Um passeio pelas

imagens do arquivo da instituição revela uma

valorização de situações da vida social de

Ca r amb e í e m mome n t os con s i de r a dos

importantes.

Por ocasião da 1ª Exposição de Animais e

Produtos Derivados (de Ponta Grossa, em 1938),

moradores registraram a apresentação de Danças e

Canções Regionaes Hollandesas, por um grupo da

comunidade local. Ao longo das décadas seguintes

(1940 até década de 1970), encontram-se registros

Impressos religiosos e informativos fizeram parte da formação cultural da comunidade (década de 1930)


Religious printed and informative were part of religious and cultural formation of the community (1930's)Religieuze drukwerken en kerkelijke bladen maakten deel uit van de culturele vorming van de gemeenschap (jaren 1930)

de apresentações (ou ensaios) de

grupos de música e canto (coral)

existentes em Carambeí. Um claro

indício de que, tão importante quanto

manter e desenvolver expressões

m u s i c a i s d o s i m i g r a n t e s o u

descendentes era garantir o registro de

tais atividades culturais. Com a

popularização da fotografia, no início

da década de 1980, a existência de

imagens fotográficas, já em cores,

aumenta.

Registros de jogos esportivos,

a t iv idades fest ivas , desf i les e

comemorações diversas também

132

Tecnologia

Objetos que integram o acervo da Casa da Memória de Carambeí (década de 2010)


Objects that comprise the assets of Casa da Memória de Carambeí (2010's)

Voorwerpen die tot het bestand van het Casa da Memória behoren (jaren 2010)

133

integram o acervo de fotografias da Casa, indicando uma prática de valorização e cuidado com a

memória de imagens ou, em outros termos, a tentativa de 'perpetuar' imagens para uma memória

coletiva preocupada com a preservação da cultura. Atos administrativos, inaugurações oficiais e a

presença de autoridades governamentais (regionais ou nacionais) na comunidade também confirmam

uma preocupação em registrar (quase) tudo, mesmo em tempos que a produção fotográfica não parecia

tão acessível à grande maioria da população brasileira.

Histórias e narrativas que fazem memória

Na trajetória de vida de qualquer grupo de migrantes (seja de uma família, núcleo étnico ou de

associação por trabalho), os relatos das adaptações e estratégias de sobrevivência são formas simples,

mas fundamentais, de registro. Por isso mesmo as memórias de comunidades migratórias resultam de

esforços narrativos que revelam experiências, dificuldades e desafios encarados por pessoas que

134

optaram por viver em regiões distantes da terra natal e, ao seu modo, passam a construir outras histórias,

vidas e relações sociais. Isso porque, fora de seu território originário, as pessoas tendem a buscar e

preservar traços culturais que podem mantê-las mais próximas, garantindo um pouco das lembranças

que alimentam a vida construída até aquele momento.

A legitimação da memória também depende da ação de intelectuais que apostaram no projeto da

colonização. Este é o caso de Keimpe van der Meer, formado em Pedagogia, e veio para Carambeí

motivado por anúncio de jornal (que circulou na província holandesa da Frísia, em 1936), divulgando

uma vaga para professor no Brasil. Voltou à Holanda durante a II Guerra e retornou ao Paraná em

outubro de 1945. Durante cerca de 30 anos, foi redator de um jornal (Centraal Maandblad) mensal que

circulava entre associadas das cooperativas existentes na região. Foi, ainda, autor do primeiro livro 7sobre a história de Carambeí, que marcou os 50 anos da colônia, em 1961.

O fortalecimento da colônia também dependia dos relatos de imigrantes que já estavam no Brasil.

Leendert de Geus chegou a Carambeí em 1911 e integrou, junto com o irmão Arie, a leva dos primeiros a

virem diretamente da Holanda. Mais tarde, pelos relatos familiares, convenceu o próprio pai a vir ao

Brasil, em 1913, formando uma das primeiras famílias que fundaram a cooperativa de laticínios da 8cidade. Leendert faleceu aos 70 anos, em 1960.

As memórias – individuais, que se estruturam coletivamente – se tornam, assim, referências para

registro e, ao mesmo tempo, incentivo às novas gerações que passam a entender a história, respeitar as

tradições e desenvolver outras formas de valorização das expressões culturais. Desta maneira, as

memórias passam a fazer parte das marcas de identidade cultural de qualquer grupo de migrantes. É o

que aconteceu – e acontece – na antiga colônia holandesa, hoje município de Carambeí, nos Campos

Gerais do Paraná.

Tecnologia

135

REFERÊNCIAS

NOTAS

ALMANAQUE IMIGRANTES, n. 12, 05/12/2010. Disponível em: http://www. parquehistoricodecarambei.com.br/parque-historico-de-carambei/397/?pageid=71. Acesso em: 02/05/2011.ALMANAQUE IMIGRANTES, n. 14, 20/02/2011. Disponível em: http://www. parquehistoricodecarambei.com.br/parque-historico-de-carambei/397/?pageid=71. Acesso em: 02/05/2011ALMANAQUE IMIGRANTES, n. 3, 06/06/2010. Disponível em: http://www. parquehistoricodecarambei.com.br/parque-historico-de-carambei/397/?pageid=71. Acesso em: 02/05/2011ALMANAQUE IMIGRANTES, n. 6, 18/07/2010. Disponível em: http://www. parquehistoricodecarambei.com.br/parque-historico-de-carambei/397/?pageid=71. Acesso em: 02/05/2011CANCLINI, Néstor García. Consumidores e cidadãos. 3. ed. Rio de Janeiro: Editora UFRJ, 1997.CASADEI, Eliza Bachega Casadei. Maurice Halbwachs e Marc Bloch em torno do conceito de memória coletiva. Revista Espaço Acadêmico, n. 108, maio/2010. Disponível em: http://periodicos.uem.br/ojs/index.php/EspacoAcademico/article/viewFile/9678/5607.HALBWACHS, Maurice. A Memória Coletiva. São Paulo: Centauro, 2006.

1Graduado em Comunicação Social pela Universidade Federal de Santa Maria (1990), doutor em Ciências da Comunicação pela Universidade do Vale do Rio dos Sinos (2004). Professor adjunto da Universidade Estadual de Ponta Grossa, membro do conselho editorial de várias publicações, entre as quais, a Revista Pauta Geral, Revista Internacional de Folkcomunicação, Revista Brasileira de Ensino de Jornalismo (REBEJ), Revista Latino- -americana de Geografia e Gênero e Revista Emancipação, editor-executivo da Revista Folkcom e consultor de outras publicações. Integra o corpo docente do Programa de Mestrado em Comunicação junto à Universidade Federal do Paraná e é presidente do Fórum Nacional de Professores de Jornalismo (FNPJ) Gestão 2010/2012.

2HALBWACHS, Maurice. A Memória Coletiva. São Paulo: Centauro, 2006.3CASADEI, Eliza Bachega Casadei. Maurice Halbwachs e Marc Bloch em torno do conceito de memória coletiva. Revista Espaço Acadêmico, n. 108, maio/2010. Disponível em: http://periodicos.uem.br/ojs/index.php/EspacoAcademico/article/viewFile/9678/56074ALMANAQUE IMIGRANTES, n. 6, 18/07/2010. Disponível em: http://www. parquehistoricodecarambei.com.br/parque-historico-de-carambei/397/?pageid=71. Acesso em: 02/05/2011.

5ALMANAQUE IMIGRANTES, n. 3, 06/06/2010.6CANCLINI, Néstor García. Consumidores e cidadãos. 3. ed. Rio de Janeiro: Editora UFRJ, 1997.

7ALMANAQUE IMIGRANTES, n. 14, 20/02/2011.8ALMANAQUE IMIGRANTES, n. 12, 05/12/2010.

Historical Stories II

Immigration Education Culinary Environment Technology Memories

138

PRESENTATION

More than simply a chronological reference, the centenary of the Dutch presence in Carambeí is a period which is intensely

produced and lived by the pioneers and their descendents, deserving to be highlighted for their particular reasons, for their specificities and

for their relevance for the regional development of Paraná. Generally, stories of specific communities – such as of a particular ethnic

group – tend to be naturally rich due to the difficulties, feelings, struggles and overcoming which involve immigration processes, but

now, when we concluded the third volume of the IMMIGRANTS series, we can state with conviction that the centenary story of Dutch

presence in Carambeí is so replete with experiences (individual and collective), events, values, forms of solidarity invented every day, that

we set it in the list of unforgettable stories, eternal!

In this volume of the series, called Historical Stories II, we give continuity to the previous volume and inserted another six themes

studied by researchers connected to the State University of Ponta Grossa, who help us to know a little more of the secular history of this

Dutch community set in the Campos Gerais of Paraná.

The book begins with the text “Journey to a New World: the Dutch immigrants in Carambeí”. Its author, the historian Roberto

Edgar lamb, is a scholar in the issue of immigrations in Paraná and, in this book, was concerned specifically with the arrival and the

incorporation of the Dutch in Paraná at the beginning of the 20th century, highlighting the group which settled in Carambeí as from 1911.

Then comes professsor Maria José Subtil approaching issues dealing with the educational trajectory in Carambeí. In the text

called “Education in the Dutch colony: institutions and processes in Carambeí”, the researcher brings up practices of knowledge at the

beginning of the colony; she deals with the founding of schools, narrates the educational specificities inherent to a foreign colony set in

Brazil; emphasizes the family and religious participation in teaching processes and, lastly, exposes a current frame on the educational

reality of the Dutch community of Carambeí.

In the text “Tell me what you eat and I will tell you who you are: dietary habits in the Dutch immigration in

Carambeí”, the historian Marco Aurélio Monteiro Pereira is concerned with establishing meanings in the cultural practices

139

and typical cooking found in Carambeí. The preparation and consumption of the food is understood as a fundamental

element in the construction and consolidation of the communitarian Dutch identity. The techniques, utensils, behavior at the

table, rules of etiquette – they are all focused by the author as being part of a discourse which identifies and represents the

Dutch group set in Carambeí.

In “Endless Horizons: a brief environmental history of Carambeí”, Lorena de Pauli begins by describing the

landscape of the Campos Gerais at the beginning of the 20th century – the moment when the Dutch arrived in Carambeí – and

then goes on to analyze how the group interacted with the natural resources and also the limitations of this region of Paraná.

The native clusters being cut down, the preservation of specific areas, the use of no-tillage, the controlled burnings, the

fishing and hunting are part of the universe described in the article written by the historian who, for the past years, has been

dedicating herself to environmental issues in Paraná.

Following this, the agricultural engineer Pedro Henrique Weirich Neto approaches issues inherent to technology in

“There is never any hunger here: Dutch farming technology in Carambeí”. In this text, Weirich Neto makes available

information about the land and describes practices used by the Dutch in farming and cattle breeding during the last century.

This resurgence, working methods, investment in science and technology and future perspectives are all part of this chapter.

To end the volume, the text “Memories of objects, pictures and human daring: snippets of the Dutch immigration in

Carambeí”, written by the journalist Sérgio Gadini, discusses the collective memory of the Dutch community starting from

objects and pictures which were a part of daily life and history of this group, from 1911 to current days.

Niltonci Batista ChavesCoordinator of the Immigrants Series

Dick Carlos de GeusPresident of APHC

JOURNEY TO A NEW WORLD:

THE DUTCH IMMIGRANTS IN CARAMBEÍ

Let us go back to the remote years of the 19th There were multiple stimuli for emigrations (i.e., century. During that century, the Dutch state became a leaving a certain region) and varied at each period according monarchy with constitutional principles (especially the to the living conditions in a specific region. Constitution of 1848). First, in 1815, after a period of French [...] one must say that most of the immigrants do domination, the monarchy was restored. Thus, the Dynasty not wish to abandon their houses nor their communities. If

they were able to choose, all – with the exception of the few of Orange returned, forming the United Kingdom of the who longed for change and adventure – would remain in their

Netherlands, uniting Holland, Belgium and Luxembourg. original areas. Migration, therefore, does not begin until Some years later in 1830, the Belgians opted out while the people discover that they will not be able to survive through

their own traditional means in their original communities. In dynastic connections with Luxembourg continued until most cases, they do not stay long in the place as they cannot

1890. 3feed themselves nor their children […] From 1890 to 1948, Holland's monarch was Queen

2Wilhelmina. During her reign, the European political Three factors are predominant: “the first is access to scenario was marked by two world wars. At the beginning of land and, therefore, food; the second is the variation of the the 20th century, the crises faced by Europeans were clear land's produce. And the third is the number of members in

4and showed themselves in persistent migrations. This one family which need to be fed;” in other words, the movement affected great populations – be it in the rural to population rise, problems in farming productivity and the city direction, as the option for ocean crossing in search for fragmentation of property (or the impossibility of new horizons and better perspectives for living. For the fragmenting indefinitely the plots of land for family Dutch, it would not be any different. produce).

When one talks about migrations, a question comes For centuries, travelling to the New World had been to mind: why did people migrate? To be able to understand a synonym for venturing into unknown lands, in search of why millions of Europeans left their homelands, one has to new markets, scientific discoveries, pressed by the desire for take into account a number of factors, from the ones dealing conquest and fortune, revealing ambitions for power and with expulsion to those who were appealing for those who pretentions for civilizing new lands. In many European headed towards American lands. countries, difficult conditions for survival for poor and

1Roberto Edgar Lamb

140

Holland, 1909. Docked at the port, the ship Frisia was slowly boarded by its passengers.

Several showed signs of anxiety; with emotions surfacing, they were apprehensive, hopeful and full of plans. They were about to start out on a long journey, crossing the Atlantic Ocean.

Why had they decided to migrate? Great expectations impelled them; followed by their relatives, they intended to build a new life in a distant land in the so-called New World. They decided to leave their homeland after hearing frequent news of life in the Americas and the possibilities open to those to those who ventured out – work opportunities, some guarantee of a life of dignity for their families, abundant lands, and mild climate.

A long saga awaited them: at the beginning, crossing the indomitable ocean; then travelling across unknown territory that was destined for them, precarious roads, and lands covered by dense forests. In carts they would have to follow dirt tracks; on slow and stuffy trains they would cross the winding courses drawn by the railroads. Only some temporary housing awaited them at their destination. There, they would struggle for survival.

PÁ

GIN

A 1

7P

ÁG

INA

18

141

landless workers in rural areas and cities, were a stimulus to bicycle. He lived with his family in Dordrecht. “Jan knew migratory movements. Migration en masse turned Europe that the same desires for emigration burned at the bottom of

5and the Americas into a “world in movement”. his brother's heart. Both knew that their wives would come 9 From the old continent, multitudes left for the with them if they took this decision.”

Americas. Peasants, artisans, industry workers, and people His brother, Leen, had a store which sold Singer escaping poverty. As to the total number of migrations from sewing machines in Sliedrecht. Even having a stabler Europe to the American continents, from the 19th century to professional situation, Leen shared the same decision. So the the middle of the 20th, the United States, Argentina and Verschoor brothers and their families, just like other Dutch Brazil were the countries that received the largest contingents workers, decided to migrate. The promises which reached of immigrants. The most intense movements occurred these Dutch workers, the aspirations to set up their own between 1880 and 1915 – the period of the “Great business and the hope to propitiate a better life for their Migrations”. During these years, Brazil received families added to the seemingly easy journey – free tickets on approximately 2,9 million immigrants thus becoming the a Dutch ship. third American country in terms of the number of Since the beginning, the western hemisphere was

6immigrants. the exact opposite of Europe in terms of the relationship between work and land. In Europe, land was expensive and However, upon closer study of migratory statistics hand labor was cheap. In America, land was abundant and

from Holland, the largest Dutch contingents were headed available. However, hand labor was scarce and therefore 10towards the United States, Australia, Canada, South Africa expensive.

[...] the possibility of obtaining land was a constant and Indonesia (a Dutch colony which became officially attraction for all the immigrants. With such cheap land – again independent in 1949). Halfway through the 19th century compared to European standards – the probability for

(between 1858 and 1862), Brazil had also become the landless workers in obtaining their own farms was great, 11 destination for some of the Dutch immigrant groups, settling often very shortly after their arrival.

in farming colonies in the Province of Espírito Santo. After 1880, Brazil a large migratory flow composed An important factor for the efficiency in

mainly of families targeted Brazil. Although smaller in transporting immigrants across the ocean was the spread of number, single men also crossed the ocean in search of better steam ships that did the routes from Europe to the Americas. conditions for survival. Alone or part of a family, the decision In the late 1860s, taking passengers (immigrants, tradesmen, had been taken: 'To make America' was the slogan of almost etc.) took place in great part on steam ships which

7all the immigrants who crossed the Atlantic. significantly reduced the durations of these trips thus

Why the Americas? And why specifically Brazil? contributing to fewer risks involved in transoceanic crossings

Immigration agents had been circulating throughout Europe and decreased death rates on the open seas.

since the middle of the 19th century spreading propaganda According to Klein,

on Brazil. These stories showed the incentives that any [...] the great number of sea voyages also enabled

immigrant worker would receive to begin his life in Brazilian constant and immediate contact between the American lands, a fact which often had the heavy hand of illusion. In nations on the Atlantic. [...] in the period after 1880, from the

port of Santos in Brazil, several ships departed headed other cases, they received letters of motivation. According to towards the main European ports in the Mediterranean and

Niesje Verschoor, this was the boost that made his father, Jan the North Atlantic coasts. All of them were able to carry

Verschoor, discuss with his family the possibility of leaving several hundred or even thousands of emigrants in their third 12 class compartments. Holland: “[…] his dream was to emigrate to a country with a

milder climate where he could be the owner of his own 8business”. Transoceanic trips could last from three to five

A dream which, when shared, boosted the weeks, in varying conditions, depending on the ship and the decisions that would be taken. And so it was for Jan amounts spent by the travellers with their tickets. During the Verschoor. He worked as a commercial representative and great migrations, although several countries had laws was used to travelling across the south of Holland on his regulating passenger transport, several occurrences existed

PÁ

GIN

A 1

9

PÁ

GIN

A 2

0P

ÁG

INA

21

142

with ships that took immigrants: excess number of lands together with many of their countrymen. passengers, lack of ventilation and adequate light in third- Jan Vriesman had a large family: his wife Jacoba class compartments, sickness and even shipwrecks. On some Wilderom and five children. In Holland, they lived in occasions the immigrants had to stay in cubicles full of iron, Haarlemmermeer, in the north of the province of Noord-salt, ceramic objects and other goods. Holland. Jan made a living with horticulture and fruit

At the beginning of the 20th century, a transoceanic production. “[...] he worked on the pôlders [...] he had hired traveller would possibly have heard some comment on the one to plant potatoes but the water flooded everything.” dangers involved in these sea journeys across the Atlantic Although used to the Dutch intemperate weather, this

15 which took a long time and covered a long distance. News of “frosty man” became discouraged. He heard that the accidents and shipwrecks quickly surfaced in the press and Brazilian government was motivating immigrants. “Life here were recurrent topics in embarking ports. [Brazil] would really be better”. Willing to try a new life, they

The sanitary state of these ships also drew attention: all boarded a cargo ship. They also brought some cattle with 16 “in many cases, […] immigrants fall ill when they travel”, them.

13 stated an English consular representative in 1873. In the In 1909, both Jan Verschoor and his brother Leen left 19th and even in the 20th century, the long distances on the Holland with their families. The families boarded the ship high seas and the precarious conditions on board propitiated Frisia for a voyage that would take them to Brazil. On board the spread of several diseases such as yellow fever, typhus, the ship, Niesje Verschoor would recall “people huddled in etc. tight spaces”, a situation which got worse with other people

Brazil had become the destination of various boarding at the ports of La Rochelle (France) and Vigo (Spain) nationalities. It was often the consular documents that gave along the Atlantic coast. “Now the ship was full. The stench visibility to these shifts, recounting the accounts given by in the dormitories was becoming unbearable due to sea-immigrants of their period on board the steamships which sickness of most of the passengers. Besides this, the

17 crossed the Atlantic. The Brazilian government also showed Europeans from the East ate enormous quantities of onions. concern and attempted to stop some irregularities. With Niesje's memories are of hot nights, lively dancing regards to some accusations given by 97 North American to the sound of an accordion, knitting, children's games and immigrants against the captain of the North American flying fish. But there are also the tensions, the imprisonment steamhip Catharina Withing, a commission of specialists of a quarrelsome Spaniard, the death of a German (of was created for the investigations. They concluded that: tuberculosis) and long lines of sick people awaiting a visit by

the doctor. In the cover for the passengers in the bow, there

In the following years, other families crossed the was not enough ventilation, nor cleanliness necessary for Atlantic. And again, family memory recorded this moment. hygiene; there was no separation of the sexes whatsoever, nor

for the sick, that the food was so badly prepared and of such Dirkje Bezemer told his story, retold in Hendrik Adrianus bad quality that it could not be eaten; and finally, that the list

14 Kooy's book. His father, Dirk Bezemer, worked on a dairy of passengers contained errors and irregularities. farm; he earned some extras by selling Milk in the town of Dordrecht. Every day he would “cross the river in a rowing Frequent accounts told these stories, dramas and boat and sell milk from house to house […].”[i] Dirkje's vicissitudes to which the passengers were submitted. In mother was Jan and Leen Verschoor's sister. In 1911, they memory of the Dutch immigrants or in the accounts given by

18boarded the ship for Brazil : their descendants, the sounds of that intense experience still So we left Amsterdam on the 8th of November 1911 echoe vividly. Decades later, these accounts are recurrent,

on the Dutch ship Hollandia, bound for Brazil. My mother, remaining as explanations for some lack of success or with her five children, left with Jan Verschoor, Arie de Geus, highlighting the strength of the antecessors who were willing Leen de Geus and Jacob Voorsluys and two others from

Papendrecht who left for Argentina. We were the only Dutch and apt to face so much adversity. on board this Dutch ship. The other passengers were French,

Among the first Dutch immigrants headed for the Italian, Polish, etc. Mother earned some extra money washing state of Paraná were the Vriesman and Verschoor families. and ironing clothes for the first-class passengers. The journey

19 took 21 days. From 1908 and 1909, they embarked on ships for Brazilian

PÁ

GIN

A 2

2P

ÁG

INA

23

PÁ

GIN

A 2

4

143

In the landing ports for immigrants, the authorities survival on the railways in Paraná were precarious.held constant inspection strategies of the ships. Since 1858, The following year (1909), another piece of news, there was regulation on the transport of passengers in Brazil. this time coming from Irati, also mentioned growing tensions Ships in irregular conditions could be fined. However, the in the área: “It is known here that, due to the suspension of incapacity for complete checks was a reality, both for provisions to the settlers, many German and Dutch boarding as for landing. The same happened in other immigrants find themselves in extreme poverty having

23 countries. Referring to the arrival of a ship at a Canadian absolutely nothing to feed on”. port, Maldwin Jones recounts that to avoid problems with Since the times of the Empire and continuing into medical and governmental inspection, one day before “all the Brazilian republican era, many contradictions molded the free hands” were required to “clean the conscience”, leaving policies of colonization and immigration. Spread

20 the third-class area clean. indiscriminately in official propaganda, several concessions Upon landing, the immigrants were led to places not always were really sustained; the same could be observed

where they would have to undergo quarantine; in Rio de with the supposed guarantee that the immigrants would not Janeiro, the hostel on Ilha das Flores was set up for this; in be left unheeded, that they would have governmental aid Santos, São Paulo, Paranaguá, Curitiba and Ponta Grossa, and would be employed in public works until they could find hostels had much work to do which included observing the sustenance in farming. new arrivals. These were rooms with provisional As if revealing such aspects of the polemic, after the accommodation of the new foreign colonizers, even for those tense episodes narrated by the newspaper, the article that who awaited to be handed their new plots of land. However, came out on 16th December 1909 concluded: these hostels were badly organized and had precarious

Immigration in Brazil has been done without a facilities which made the newly arrived immigrant have method nor intelligent orientation. Our statesmen, hearing second thoughts on staying: “[…] there, memories of the the need for hand labor in farming, that the country is a great

desert where marvelous riches lie, explore this expedient, motherland came to the surface due to comparisons with the without previously studying the problem […]. From Italy, estrangement of this new world: its people, the language, the Portugal, Spain, Austria, Germany, Holland, Russia, Turkey,

21 24forest and the animals […], the precarious facilities […]” the colonizers come en masse to Brazil [...]

It is precisely with regard to the hostels for the immigrants – and the presence of Dutch immigrants in the

In the accounts given by Dutch immigrants and in hostel at Paranaguá – information can be found in some of the family memory, the period they spent in Irati, in the Núcleo registers there, the oldest on the Dutch in Paraná. In 1908, in Colonial Gonçalves Junior, between 1908 and 1911, is the newspapers of the capital, reference is made of a conflict described with tragic contours, also proved by the high which supposedly happened in Paranaguá, while the mortality rate, mainly among women and children. To this immigrants were still in the hostel for immigrants in a place day, Gonçalves Júnior is cited as the “Cemetery of Women”. called Porto D'Água. A telegram had arrived at the editors of “Nothing to eat”; the harvests were lost, then came the locust the newspaper Diário da Tarde. It said: “[...]immigrants at infestation and then the fields were invaded by hogs; the Porto D'Água Rebel, with Police using firearms, resulting in

22 forecasts were discouraging as to the crops (“the locals are injuries to both parties […]” already saying that there will be a lot of rats because the new The newspaper reported that the immigrants Who taquara plants have blossomed”). With the failure of the arrived in the hostel had met up with a Dutchman Who was colonization in Gonçalves Júnior, many immigrants returned returning from his work on tem railway (no other to Holland although it is known that some remained there. specification). The information that they got from him

A few Dutch immigrants searching for alternatives, (possibly not a very flattering account of governmental hear that the Brazil Railway Company is selling land in a new policies in favor of the immigrants), very different from the colony in the Campos Gerais. In March 1911, the Verschoor illusory pamphlets distributed by immigration agents in family quickly moves to Carambeí followed a few months European ports, might have caused the tension. Due to this later by the Vriesman family. The contract signed with the fact, the press gave the news that the working conditions and

PÁ

GIN

A 2

5

PÁ

GIN

A 2

6

144P

ÁG

INA

27

PÁ

GIN

A 2

8

29Brazil Railway Company on 4th April 1911 marks the new immigrants interested in settling in Carambeí”. When beginning of the Núcleo Colonial Carambehy. On 11th finding people willing to accompany him on his return to December 1911, accompanied by Jan Verschoor, the de Geus, Brazil, gathering them in a joint project of colonization, all Voorscluys and Bezemer families arrive from Holland. putting themselves at risk before the uncertainties that

In the Report from the Government of Paraná of Brazilian lands still raised, Jan Verschoor was beginning a 191225, regarding the arrival of the new immigrants, it is community of interests which would become the stated that: characteristic of the Dutch colonization in Carambeí. Beyond

The previous year, in the Hostel of Paranaguá, 9.788 family bonds – which also existed – there was an explicit immigrants entered. Of these 8071 are Russian Poles, 1512 strategic action, although embryonic, founded in an intense Austrians, 82 Germans, 24 Italians, 19 Russians, 18 Spaniards, network of solidarity. 26 Dutch, 29 French, 12 Portuguese, 6 Belgians, 3 Swiss and 3 In 1911, 1912, 1913, year after year new immigrants English. arrived: Vriesman, Verschoor, De Geus, Voorsluys,

In documents and stories of that time, one can Bezemer, Kamp, Hennipman, Laurens, Los, Smouter. Many understand the living conditions in those first years in others followed. From the heights of Mount Pilatus (the Carambeí. On longer journeys, one could get to Carambeí by hump “where the first Dutch immigrants settled”) as Jacob train. Slowly, Nestor Victor, who visited the region of the Voorsluys would say, in a few years everyone would see the Campos Gerais in 1912, referred to the railroad which consolidation of the colonizers' union. This community was connected Ponta Grossa to Itararé: “the current speed, which named Carambeí since the beginning. is on average 31 kilometers, is too slow”. The same chronicler, The immigration movement did not cease. Still in carefully observing the little comfort available on these trips, the 1970s (possibly 1978) the newspaper Jornal Batavo commented: “In Brazil, for the time being, you know, announced the arrival of Dutch people, or descendents,

26 everything still has to be organized”. coming from other regions of Brazil: In Dirkje Bezemer's account, the observation of a

Last month, the Plender family arrived in hard local reality: Carambeí coming from Beilen, a municipality in the province

In 1912 there were no shops in Carambeí, nor a of Drente, in Holland. Last year, Mr Plender visited us and 30 bakery nor a butcher. There were also no doctors nearby. [...] bought a ranch. Now they are settling amongst us.

All the houses were the same. Four rooms and a kitchen and a Mr Hendriksen, who visited us with his wife and is

porch around the house. There was no school nor a church. At studying the possibility of immigration with his family to

that time, the colony was completely isolated. There were no Brazil, has taken a decision and bought a ranch. He will

newspapers. I do not believe that any of us knew the name of 31 probably settle here by the end of the year. 27 the president of Brazil at that time.

Still young and with an adventurous spirit, Jaques arrrived in Brazil in 1976, coming from Holland. He wished to

32 try his luck and experience new things. While going round the town of Ponta Grossa,

Nestor Victor seemed optimistic with the signs of progress. He also identified the presence of the Dutch in the collection of cultures which had settled in the region.

With the easiness of communication that we already have, a nucleus is beginning to be formed by different origins, national and foreign. Here one finds people from the state of Paraná, Brazilians from the south and North, Germans, Syrians, Italians, Swiss, French, Poles, Spaniards, Swedes, and Dutch. The people who go to the various hotels

28help to make the town very busy.

One aspect stands out in Dirkje Bezemer's account and in many others who followed him: the journey that Jan Verschoor made to Holland in 1911 when he “tried to find

145

1Professor of the History Department at the State University of Ponta Grossa/UEPG. MA in Social History from the UFPR and PhD in History from PUC/SP. 2 Wilhelmina Helena Pauline Marie van Oranje-Nassau. Between 1890 and 1898, before the Queen was 18 years old, her reign was under the regency of her mother. 3 KLEIN, H. Migração internacional na história das Américas. In: FAUSTO, B. (Org.). Fazer a América. São Paulo: Edusp, 1999. p.13.4 Ibid., p.14.5 HOBSBAWM, E. J. Mundos do trabalho. Rio de Janeiro: Paz e Terra, 2000, p.836 KLEIN, Op. cit., p.25.7 KLEIN, Op. cit., p.24.8 RISSEEUW, P. J. A terra que eu vos indicarei. A imigração da família Verschoor. Translated by Dick Carlos De Geus. Carambeí: [s.e], 2004. p.4.9 Ibid.,p.3.10KLEIN, Op. cit., p. 15.11KLEIN, Op. cit., p.16.12KLEIN, Op. cit., p.23. KOOY, Hendrik A. Carambeí 75 anos. 1911 – 1986. Carambeí: [s.e.], 1986. p.15.13BRASIL. Ministério dos Negócios Estrangeiros. Representações Diplomáticas Estrangeiras no Brasil. Notas Recebidas. Grã-Bretanha.. 31 de Janeiro de 1873. Historic Archive of the Itamaraty, 284-4-17, 1872/1873.14BRASIL. Ministério dos Negócios Estrangeiros. Avisos Recebidos do Ministério da Agricultura. 26 de setembro de 1872. Historic Archive of the Itamaraty, 292-03-05, 1872/1873.15Meaning of the word Vriesman.16Memories of the Vriesman family. This document is part of a set of accounts and family memories compiled by Tatiane Christine Biersteker, in 2008. 17Niesje Verschoor, apud RISSEEUW, Op. cit., p. 4.18KOOY, op. cit., p.15.19Ibid., p.15-16.20JONES, M. A. El Reino Unido y América: emigración británica. Madrid: Editorial MAPFRE, 1992. p.213.21LAMB, R. E. Palácio dos imigrantes. Jornal de História, Ponta Grossa, Departamento de História/UEPG, ano 1, n.1, p.2, abril/1986.22Diário da Tarde, 11th September 1908.23Diário da Tarde, 26th May 1909.24Diário da Tarde, 16th December 1909.25PARANÁ. Message addressed to the Legislative Congress of the State of Paraná by Dr. Francisco Xavier da Silva, President of the Estado, when

st th ndbeginning the 1 session of the 11 Legislature on 2 February 1912. Curityba: Typ. d'A Republica, 1912. p.17.26VICTOR, N. A terra do futuro (impressões do Paraná). 2. ed. Curitiba: Prefeitura Municipal de Curitiba, 1996. (Coleção Farol do Saber). p.235 a 238.27BEZEMER, apud KOOY, Op. cit., p.17.28VICTOR, Op. cit., p. 218.29KOOY, 1986, p.12.30KOOY, H. A. Notícias de Carambeí. Jornal Batavo, Carambeí, ano IV, n.28, p.3, mai.1978.31Ibid.32KOWALSKI, N. P. Produtor do mês: Jacobus Henricus B. Simon De Best. Jornal Batavo, Carambeí, ano XVI, n.183, p.13, abr.1991.

EDUCATION IN THE DUTCH COLONY:

INSTITUTIONS AND EDUCATIONAL

PROCESSES IN CARAMBEÍ

material produced by authors who did research on this Initial notes on education theme.

2“No-one escapes from education”, said Brandão. Telling a story: functions of education in the Everyone is subjected to socialization which is the set of

6Dutch colonization strategies through which society forms individuals. 3Confirming this view, Vieira Pinto says: “Education is the

From the first days of the colonization, the function process by which society forms its members in its image and of education in the Dutch colony is to prepare children to similarity and for its interests”. become adults, face life, learn to behave and learn to deal In the first point of view one can state that at birth,

7with people. The first education occurs in the family we are only potentially humans, but we learn to become although it is also related to the church: at home the children human in effect in contact with the others, observing, learned customs, what can and cannot be done; in Sunday repeating, taking on norms and receiving culture and

8school, it is religion. This is confirmed by Cordeiro when he tradition which makes each different social group unique.4 states that at the beginning of the 20th century, the Brazilian Vieira Pinto presents the concept of education in

government was not able to meet the demands for education different dimensions: as an existential fact, as a social fact and by the population: as a cultural phenomenon. The first perspective shows that a

man becomes a man by his own action and by external ones. [...] immigrants concerned with education and religion, As a social fact, education is supported by the interest that

and due to the lack of Brazilian schools, had to teach their own moves the community to aggregate its members to its current children from the very beginning, at the same time that they

preserved their culture with teachers of the same race. social form such as economic relationships, institutions, customs, sciences, activities, etc. It is the mechanism by

The morals of the group are transmitted from the which society reproduces itself as a cultural phenomenon. parents to the children, but not only, as other members of the

family are part of this: “My grandmother told stories and Not only knowledge, experiences, customs, beliefs, values, etc. transmitted to the individual, but also the methods always, at the end, there was a moral lesson”, tells Jeltje de used by the whole of society to exert its educational action are

Boer when interviewed. The stories told on cold nights by the part of a cultural background of the community and depend on its 5 fireplace also had an educational trait for their content of degree of development. aggregated values and morals. It is evident that education

As we shall see in the following account, the was the task of the older people – parents, uncles and aunts, peculiarities of the educational processes of the Dutch colony grandparents – besides the community as a whole. The of Carambeí has to do with its own historic condition. As a upkeep of the group depends on practices that transmit the means to affirm its traditional values and religion, it created traditions and values which constitute this group.its unique physical, social and cultural space of the Campos During these first times, the education of girls and Gerais where it set its roots at the beginning of the 20th boys occurred through practical things. The former learned century. household chores while the latter dealt with the ranch and

To describe this process, we took as a starting point, crops, milking the cows and caring for the animals. There is testimonies from members of the community, photos and however, a factor which brings both sexes on a par with each historic records about people and institutions connected other.with education and teaching in the colony, and we consulted In houses where there were few boys, girls


146P

ÁG

INA

33

PÁ

GIN

A 3

4

PÁ

GIN

A 3

5

147

undertook the tasks of looking after the calves and cleaning children when he was not working on his property, or when

and washing the milk cans. Educated in and for daily life by he was not in the factory where he made cheese. The children

caring for the property, for the animals and for the land as a studied for one or two years and then stopped to help their

source of subsistence on which all depend. Education in parents on the ranch.”

work through practicing interdependent functions. In this way, the school calendar was seasonal Family education was very strict. It was a rigid following the community work of planting and harvesting.

formation, principally with regards to the older ones. Age The form that was adopted was mutual or simultaneous hierarchy was taken into account, especially the teaching in which children of different ages and levels grandparents. There was a clear demarcation of roles, seen studied at the same time with only one teacher.clearly in the un questioned respect the children had for the The informal curriculum of education in the adults. community proposed the teaching of the first letters and

“ I w a s v e r y w e l l - b e h a v e d ; a s l i g h t calculations for children and, later, when young and adult, in misunderstanding with my grandmother, whom I was very a form of continuous formation, education in church and for fond of, made my father force me to apologize to her”, religion. The pastors and teachers organized groups of remembers Jeltje de Boer. She reinforces that “you were not young girls, young boys and ladies to learn not only about educated for freedom”, but for “respect” and education was religion, but also about social values, general knowledge and for “transmitting and good behavior”. current affairs.

In the initial years of the colonization, there was the In this way, the church took on an educational

idea that girls did not have to study: “Only primary school, as function, approaching secular and mundane issues but never

their job was to look after the home as housewives, and be forgetting the values of education in the colony. This was the

responsible for the upbringing of the children”. The first emphasis of teaching in the colony: the function of school is

girls who began to study were the teachers. study, but including the religious part, the foundations of

evangelical religion. The horizon is man, educated within the Here we have the repetition of a current concept in principles of confessional faith from the earliest years. Brazilian society of that time, namely that the teaching

As a guiding principle of education, using Dutch profession had to have a maternal and feminine trait. As to language was due to the fact that it was the language spoken boys, they were motivated to study and search for other jobs at home. “All the subjects were in Dutch.” Jeltje de Boer than those that the colony offered. There was the need to narrates that “in 1936, with the arrival of the teacher Keimpe diversify work. van der Meer from Holland, he brought many didactic books,

Some important data deserves attention: there was especially of the Dutch language, for teaching to read and

no illiteracy in the colony. The immigrants who arrived were write and with practical exercises”.

already literate. “The children who arrived when they were The idea that education was everyone's duty was

small and those who were born here were taught to read and due to the fact that the Cooperativa subsidised the school, in

write by a young girl from the group”. Around about 1913, many cases, and for the assumption that of a monthly fee that

the community suggested that writing be taught as well as the parents had to pay although there are registers that many

reading and doing sums. settlers received scholarships so that their children could

One can notice a collective effort to promote study in the private school. In the 1930s, some young people education even if informally and even precarious. moved to Castro and Curitiba in order to study and meet the “Sometimes it was the men who gave the classes, the ranch demands of the colony especially in education. Some girls owners. But this happened only in the breaks from work”. became primary school teachers and a young man graduated

9An example of this was Jacob Voorsluys “who taught the in accountancy so that later he could become the accountant

PÁ

GIN

A 3

7

148

at the Cooperativa Central de Laticínios do Paraná Ltda. projects like organic intellectuals who interpret and organize

In the '50s, it was common for the young boys to do the thoughts and actions of their group.

high school in Ponta Grossa and Castro at the Instituto In this narrative, it is clear that the Dutch colony 10Cristão and some began to go to university. The first young adopted education in its broader sense, of forming moral and

man to graduate from university got a degree in Law and, religious values, as in a stricter sense, of school education and

although not becoming his career, contributed to the professional formation.

community, especially in the cooperatives. One must also point out that the effort of the Dutch

Before this, however, the group itself organized in Carambeí to propitiate education and formation to the

private paid courses on the domestic economy for women young ones enabled many sons and daughters of Brazilian

and knowledge on farming for men. In this way, one goes workers to have the opportunity to work. According to a 12back to what has been narrated previously: due to the needs testimonial , “many people who work in the offices of the

of the institution of a way of life based on work, education in Cooperativa come from the working class whose parents –

the colony in the first decades had a practical trend based on mostly coming from the interior – had less opportunities to

caring for the interior of the houses and dealing with crops study than the Dutch descendents.”

and breeding livestock. The first 50 years of the institution in

the colony had the determining values of forming people Registers, time and characters – the written 13

with the perspective of strengthening the community in story about education in the Dutch colonywork and religion.

In the '60s, students looked for higher education According to the previous account, due to a small

with the aim of having a career which would not only supply number of children at school age at the beginning, some

qualified labor force for local needs, but the status of a people from the community like voluntary laymen taught

professional graduated from a university, especially in Ponta the first notions of reading, writing and arithmetic. Among 11Grossa and Curitiba. At the beginning of this decade, some them were Pleuntje de Geus, Hendrik Smouters, Leen

agricultural engineers got their degree and went back to Smouters, Marie van Wilpe, Jacob Voorsluys, Cornelia van

work on their properties. Also several nurses and teachers der Mast de Geus and a hired teacher, Petrus Franciscus

graduated at an intermediate level. In the second half of the Matthijssen. The teaching occurred at different hours (during

decade, there were graduates in Law, Business Management, the day and sometimes at night) and in different places (in the 14Biochemistry, Agronomy and Civil Engineering. house which was also used as the church). Between the

In this way, one can narrate the long path travelled years of 1913 and 1931, these people alternated to cater for the

by the Dutch in Carambeí during the 20th century in the area educational needs of the colony.

of education and which opens up to the formation of Jacob Voorsluys, for example, always stepped in

different professionals besides the vocations for spiritual whenever there were teachers missing. He also taught

work of missionaries and pastors. From the '70s and '80s, the religious hymns to the children as part of the educational

generations that followed aimed more intensely for a higher task. The immigrants took on the educational work, 15education in other areas demanded by contemporary life. according to Cordeiro , with the community's participation:

Jeltje de Boer's account says that “many of those who [...] in 1911, education occurred in the settlers' own left did not come back, and found jobs elsewhere”. Most of

homes [...] and from 1920, the Brazil Railway Commpany lent a those who did, did not dedicate themselves to the chosen house which, during the week was the shool, and on Sundays, the professions. However, these men and women led and still Evangelical Church.

lead the community – in the church, in the cooperative, in Until the 1930s, Carambeí did not follow the national school and in cultural and social entities – creating ideas and

PÁ

GIN

A 3

8P

ÁG

INA

39

PÁ

GIN

A 4

0P

ÁG

INA

41

149

19System of Education. The nationalization campaign stopped to due lack of students in 1948.

proposed by the government, implanting the Portuguese In the late '40s (1948), the community built a school,

language in places where there was foreign colonization, the Escola Carambeí-Pilatos, in brick and mortar; today it is 16gave a uniformity for education in the country. It is worth a the Fundação Batavo to replace the Escola Pilatos. The

17parentheses here for a thought by Brandão : teachers - Geralda Harms, Maria Harms and Thereza

Education always appears when social forms of Gaertner Seifarth - were present at different times of the conducting and controlling the adventure of teaching- education in the colony during the years of its constitution. learning appear. Formal education is the moment in which

One must also register the presence of other teachers education is submitted to pedagogy (theory of education); it creates its own situations for its own practice, produces its in this educational effort to form new generations: Helena own methods, establishes its rules and time and constitutes

Nolte and Detje Moesker, of Dutch origin; Ester Scheleski, specialized practitioners. And then they come to school, the student and teacher. Relindes Bornmann, Gercy Foltran and Helga Rox, Brazilian In 1930, the community built Pilatus School close to teachers, also descendents from immigrants.

18 20the cheese factory. In the early '30s, several Brazilian In 1953, the Dutch teacher Henri van Westering teachers, especially Theresa Gaertner Seifarth, working for arrived in Carambeí to teach Dutch and general knowledge the State of Paraná, gave Portuguese classes. There were to students at the end of primary school. He was later problems of understanding in these classes because the replaced by his wife, Anna Mechteld van Westering, Detje children only spoke Dutch at home. This was partly solved Moesker and Maatje Boot. These extra two years of study with the help of Johanna Bokhout and Keimpe van der Meer were not official but an initiative of the community to who were in charge of working with general knowledge in broaden the knowledge of its children. Dutch in the first grades. It was up to Geralda Harms to teach It is important to highlight the role of Tonia Joanna the official language to all the groups. Therefore, the State Harms in education in Carambeí, for having been a teacher was present by means of its teachers. since the Escola Carambeí-Pilatos and being secretary and

Foreign schools were prohibited by the Brazilian director of the Grupo Escolar Julia Wanderley, effectively government during World War II, so Dutch classes were working towards making this institution official as well as

21interrupted and the colony had to adapt itself to this new the Evangelical School of Carambeí in the 1950s.reality. As has already been mentioned, the Dutch

In 1944, a new school named Escola Fundos de community acted in formal education as in the informal one Pilatos was opened, catering to the first three grades. Maria through initiatives of complementary courses which were Harms worked there as a municipal teacher while Geralda necessary for the Professional qualification and giving Harms continued teaching Portuguese. Teacher Keimpe van continuation in the studies of younger students of the group der Meer returned after the end of World War II, in which he at the end of the '50s and beginning of the '60s. There were had served, and taught Dutch which was an optional subject some courses in domestic economy, given by ladies of the at time. community such as Marietje Beijes Jacobi, Fenny Fokkens,

Detje Moesker; course on farming and cattle breeding with a From the 1940s, the school, which was originally Dutch agricultural engineer; course for preparation for high communitarian, adapted itself to legal imperatives and

22school diploma , taught by Mariza Marques Morais, Ivone passed from three to four and five years respectively with Maria Los, the ladies Boot and Overakker and Mr Manger, preparation for the admission exam in 1960. This gradual pastor L. Moesker and Arthur Harms. adaptation of formal education in the colony is consistent

with the changes in the community itself in its process of At this time, the need to spread education within the acculturation. There is information that Dutch classes community made the board of directors establish three aims

PÁ

GIN

A 4

2

PÁ

GIN

A 4

3P

ÁG

INA

44

150

The Evangelical School of Carambeí – Christian principles for the institution: 28as the basis of pedagogical foundation1 – keep the Christian nature of education;

2 – enable education to spread as much as possible; Up to this point in this account, the beginning of this 3 – besides oficially teaching in Portuguese, keep the

institution goes back to the first years of the 20th century teaching of Dutch. when the community took on the task of teaching children In these aims, one can notice the fundamental not only the first letters and sums but also religious elements of the group's affirmation: knowledge of a broad principles. The institution slowly became more formal taking nature; the official language of the country they adopted; the on different names during the years but keeping the Dutch keeping of the mother tongue; and religion. From this identity of Carambeí. perspective and together with the educational tendencies of

23 With the strength of religion and the indestructible the time in the country, Kindergarten was opened in the '60s

relationship between faith and education in the community, with the distinctive touch that the language was Dutch. The

the Evangelical School was effectively opened in Carambeí in Kindergarten was near the school and later was transferred 24 1979, becoming separate from a public institution, having a to ELIM. Liesje Snoeijer, Alie Buist and Jenny Veth were

new buildiing built, now under the administration of the responsible for this school segment.

Reformed Evangelical Church (through the Association of In 1962, the Fundos de Pilatos school was closed and

the Evangelical School of Carambeí). The aim was to found in 1963, the Grupo Escolar Júlia Wanderley replaced the 29and keep evangelical schools within religious principles. Escola de Carambeí-Pilatos. The Grupo Escolar Júlia

Wanderley operated in two schools: one built by the state The partnership between public and private was government and, next to it, another one built by the an important relationship in the constitution of this school

2530community and teaching primary school. Even if education not only for the Dutch colony but for Carambeí. In 1965-66,

in Carambeí was centered round the Grupo Escolar, the together with the state government, through the National 26school which taught Dutch was kept beside the official Campaign of Community Schools (CNEC), high school was

program of teaching Portuguese. begun (today it is equivalent to the last four years of basic The teacher Hendrik Sijpkes is cited as an important education), and this allowed the students access to a

27person in local education. He taught Dutch, English and complete secondary school education. Geography in the schools and in high school from the 1960s, When the Evangelical School was built and opened besides being director of the Ginásio de Carambeí (1971- in Carambeí in 1979, this segment continued in this place 1980), the Grupo Escolar Júlia Wanderley and the since it was not offered by the state school Júlia Wanderley. Evangelical School until retirement in 1993. He dedicated 32 The introduction of the complete elementary school in this

styears to education in Carambeí, 22 of which as director. institution only occurred as from 1982. On 1 July 1985 the One can notice that in some periods, school and State School Júlia Wanderley was opened with secondary

church overlap since the basis of education and teaching in school. the community are the religious values and principles

Interviewing the current director who has been in besides quality in education. Even when one emphasizes

the post since the 90s, the pedagogical line that the school knowledge as the function of the school, it is not of any

follows becomes clear: Human-Interactionist-Christcentric, knowledge that one is talking about, but of a moral, ethical 31which concentrates on two aspects: God and Man.religious pedagogy. This becomes clear in the description of

The universal nature of the school is highlighted in the the school in the Dutch colony. words: “This is not a Dutch school, it welcomes those who

32come to it independently of creed or nationality”. In this

PÁ

GIN

A 4

5

PÁ

GIN

A 4

6P

ÁG

INA

47

151

way, it caters for the whole community of Carambeí. Of its the family, but the process of socializing demanded that

250 students, approximately, who go to it, only 40% are sons Portuguese be used. From this acculturation, the mother

and descendents of immigrants. However, the information is tongue was gradually left aside together with the fact that it

that the school caters for almost all of the children of the was no longer being used within the family.

Dutch who also have scholarships when needed. According to the director, at the beginning, trying to

Since the beginning the institution has been a project preserve the colony's original language, a lot of effort was

of the church and community to put into practice the made to bring teachers from Holland specifically to teach

calvinist tenets of valuing man as a creature of God. These Dutch. Gradually, this interest decreased so that today a few 35tenets, in the words of the director, do not preach only students come to these specific classes. The curriculum

individual progress and material success. The school aims at offers optional classes in English, Dutch and Spanish from th tha high standard of teaching which prepares the students for the 5 to 8 grade, Spanish being the most popular. Until the

ththe needs of today's world but prioritizes values such as 4 grade there are Dutch classes for those who are interested.

ethics, moral and spirituality. Religious vocation has the The school has a Dutch Language Department

meaning of living well with the others through God. The created by people from the community involved in the task of

mission is the word of God and to profess the Christian keeping customs and the language alive. This is more proof 33faith. of the idea of preserving a culture which is seen in all aspects

From this point of view, the curriculum has one class of society. The department organizes cultural activities and

per week on religion (Biblical History) in Child Education celebrations of important dates for the Dutch, such as the Day

(from the age of 3) and two classes per week of Bible of the Queen. Saint Nicholas's festivity, a non-religious

Teachings for students from 5th to 8th grade. In the first years cultural tradition still held in Holland, occurs on 5th

this education is of an evangelical nature. In the higher December, and at the end of the Day, presents are given out.

grades the aim is to affirm experiences of faith. All There is information that until three years ago, there were

classrooms have a prayer book which is used at the beginning theater and music presentations in Dutch, but which no

and at the end of the activities. They are biblical passages longer occur.

applied to situations in life, translated into an accessible As to the concept of education in its broad sense, it is

language for the students and read by the teachers who also clear that it is also the function of the community, particularly

engage themselves in this process. the family and the church. However, as the director states:

It is clear that it is a curriculum which favors “there is a clear sign that both are renouncing religious

knowledge in all areas, an education of academic quality values. It is more and more difficult to keep up these values 36accompanied by a solid formation which is not only religious these days”.

but also for the solidarity and living together. The mission of This is why the school is so strong in spreading these

the school is: “Collaborate in forming citizens of the future, values based on faith. Religion, respect and religious

offering quality education, in an environment where biblical practices are the guiding principles of all educational process

values stand out as well as loving God as your one's fellow in which students, teachers and the administrative and 34man and respecting creation”. These teachings are the technical department are involved, besides, obviously, the

foundation for Christian behavior, the Word of God always community as a whole.

being reaffirmed in relationships and in daily life. The Evangelical School of Carambeí carries the story

Considering that the Dutch language has been an of the social group which idealized it, daily rewritten in its

aggregating element in the colony in these 100 years, we pedagogical practices and in the reading of the prayer book, a

asked the director up to what point it is present in the school. story which began a long time ago, more precisely, a century

She states that until the 1960s Dutch was spoken at home, in ago.

PÁ

GIN

A 4

8

PÁ

GIN

A 4

9

152

1Graduated in Music Teaching from the Faculty of Arts of Paraná. MA in Education from the State University of Ponta Grossa. PhD in Engineering of Media Production and knowledge from the Federal University of Santa Catarina. Senior researcher in MA for Education at UEPG. 2BRANDÃO, Carlos Rodrigues. O que é educação. 28. ed. São Paulo: Brasiliense, 1993. (Coleção Primeiros Passos), p.13.3VIEIRA PINTO, Álvaro. Sete lições sobre educação de adultos. 2. ed. São Paulo: Cortez, 1984, p.29.4Ibid.5Ibid., p.31.6The contents of this item were produced from interviews with Jeltje de Boer, part of the community and researcher, a living memory of the facts, data and names which marked the history of the Dutch in Carambeí. Her information is set between quotation marks. 7BOER, Jeltje de. A história do ensino em Carambeí. Carambeí, 2010. (Não publicado).8CORDEIRO, Sonia V. A. Lima. A constituição da Escola Evangélica de Carambeí: uma instituição educacional da imigração holandesa na região dos Campos Gerais. 2007. Dissertação (Mestrado em Educação) - Universidade Estadual de Ponta Grossa, Ponta Grossa, 2007, p. 55.9Ibid., p.64.10This institution also offered the opportunity of study for those who wished to specialize in the teaching of the Portuguese language, an always greater need with the passing of the years, due to the prohibition of using foreign languages during World War II. Since 1968, the Christian Institute has courses for Farming Technicians for the boys and Domestic Economy for the girls (1969) at an intermediate level. 11 BOER, Entrevista. 19 abr. 2011. Interview with Maria José Dozza Subtil. Carambeí, 2011. Digital recording. 12 Ibid.13The formulations of this item come from consultation of Kooy’s book (1986), Dordeiro’s MA dissertation (2007) and Jeltje de Boer’s research (2010) wich is not published and, according to her, is mostly based on a research done by her father , the teacher Keimpe van der Meer. 14BOER, 2010, Op. cit.15CORDEIRO, Op. cit., p.54. 16Ibid., p. 63.17BRANDÃO, Op. cit., p.2618BOER, 2011, Op. cit.19Ibid.20Ibid.21Ibid.22The maturity exam gave a diploma equivalent to high school and students had to sit the exams at the State School of Paraná in Curitiba. Another option was to do the regular course in Ponta Grossa, Castro or at the Christian Institute. 23The first Kindergarten was founded in June 1840 in Germany by Froebel (in 1924, in Brasil, there were already more than 40) and it was a place for games, organized according to certain principles and for children below the age of 6. It would be a place where children and adolescents – small seeds

which, fertilized and exposed to favorable conditions in their environment, would blossom their inner divinity in an atmosphere of love, well-being and encouragment -, they would be free to learn about themselves and about the world. Available at: http://www.artigonal.com/educacao-infantil-artigos/froebel-e-o-primeiro-jardim-de-infancia-942992.html. Accessed on: 29/05/2011.24For more information on ELIM, see the text on Art and Culture from the Collection Historical Stories 1.25BOER, 2011, Op. cit.26CORDEIRO, Op. cit.27KOOY, Hendrik Adrianus. 75 anos de Carambeí: 1911-1986. Castro: Kugler Artes Gráficas, 1986; BOER, 2010, Op. cit.28The information presented in this item are the result of an interview the the current director Antje Jacobi and of the consultation of official documents of the school of which reference is made of at the end of the chapter. 29In the Statute of the Association the objectives are: 1 – The Association bases itself on the Word of God, as written in the confessions of the Evangelical Church of Brazil; 2 – The Association has as its aim to found and maintain evangelical schools, respecting the legal norms of the country; 3 – The Association accepts students in its schools, with no distinction of religious creed, race of political convictions, and to lead all to the Gospel of our Lord Jesus Christ. (STATUE OF THE ASSOCIATION OF THE EVANGELICAL SCHOOL OF CARAMBEÍ. Evangelical School of Carambeí – Child Education and Fundamental Education, Carambeí, 2011. 30BOER, 2011, Op. cit.31PROJETO PEDAGÓGICO. Escola Evangélica de Carambeí – Educação Infantil e Ensino Fundamental, Carambeí, 2008. 32JACOBI, Antje. Entrevista. 06 maio 2011. Interview with Maria José Dozza Subtil. Carambeí, 2011.33Ibid.34SCHOOL REGULATION. Evangelical School of Carambeí – Elementary Education and Middle School, Carambeí, 2010.35At the time of this interview, was a school teacher from the Netherlands to teach the language teaching under the auspices of a foundation for the teaching of Dutch language and culture abroad.36JACOBI, Op. cit.

TELL ME WHAT YOU EAT AND 1I WILL TELL YOU WHO YOU ARE :

DIETARY HABITS IN THE DUTCH

IMMIGRATION IN CARAMBEÍ

identity and began to relate with those of other countries.

Food, its preparation and its consumption are Also around this time, one could hear about French cuisine, for

powerful elements that build and express the identity of example, instead of regional and local attributions of

groups of people. Ingredients, recipes, preparation previous periods such as Provençal cuisine or Norman cuisine

techniques, kitchen utensils, dishes, cutlery and manners at The 19th century brought cooking and national

the table say a lot about what a specific group understands identity closer to each other, and different countries also

about itself. But that is not all. An image is also projected, a formed their identities also based on their dimensions and

discourse about how a group shows itself so as to be feeding habits. It is within this context that, with the neo-

understood, identified and represented by those who are colonial expansion of Europe and with the beginning of

part of this group. massive European immigration to the Americas, Asia, and

In this way, diet and its processes express, mostly in Oceania, besides immigrations within Europe itself,

material ways, the discourse of identitary construction of a relationships, estrangements, exchanges and even cooking

specific group. Since the first scholars on diet and cooking conflicts, ever more complex, had to be mediated by the issue

wrote on this subject, this relationship between food and of national identity.

identity has been present. The oldest recipe book known in In Brazil, these processes which existed in the

the western world, De Re Coquinaria, attributed to Marcus relationships between the Portuguese, Africans and

Gavius Apicius (30 B.C. – 37 A.D.), shows a concern with the Amerindians during the colonial period became more

importance given to nutrition in identitary processes. complex with the immigrations in the 19th and beginning of

The fall of the Roman Empire and political, social the 20th centuries. Germans, Italians, Polish, Russians,

and cultural decentralization in the Late Middle Ages Chinese, Japanese, Indians, Syrian and Lebanese, Ukrainians

relegated to a secondary plan the recording of recipes and and Dutch brought to Brazil a symbolic cooking capital

instructions for the preparation and registers of behavior specific to each immigrant contingent. And it was an

related to eating. However, in the late Middle Ages, more important capital, since it was part of an ethnic, cultural and

detailed and complex recipe books were compiled. In national identity of each group.

addition to consolidating procedures for the preparation of Recipes, ingredients, utensils and equipment,

food, they aimed at fixing forms and structures of the plates etiquette and behavioral rituals related to cooking and eating

and correct forms of consumption thus resulting in cultural habits were, in this situation, fundamental elements for the

products (TREFZER, 2009, p. 11). construction of new dimensions of territory established by

From the Modern Age onwards, with the the dynamics of the immigrant groups on Brazilian soil. This

establishment of a global National State, i.e., Europe and its was also seen in cultural contacts and clashes that existed

colonies, the elements connected with cooking also became within each immigrant group, Brazilian society and other

considered as definitions of nationalities when relating to immigrant groups (see PRATT, 1999, especially chapter 1).

their specificities. It is around this time that “national It is in this context that the consumption habits of the

cookery” arose in which cooking elements took on a national Dutch colony in Carambeí can be found. It is an issue which


154

Especially dedicated to dear Dona Tonia, Panoka, Frederica and Zuleide,

wonderful women who closely guarded the memory and were masters of esquisite flavors of Carambeí through time. P

ÁG

INA

55

PÁ

GIN

A 5

6

155

does not end in a simple list of ingredients or recipes nor in of Carambeí, but to perceive the dimensions held in the

the nationalist identity of these elements nor even in a formation of this richness throughout the life of the colony.

process of cooking archaeology which might bring to the The arrival and settling of the first Dutch

surface definite elements, even if immaterial, such as remains immigrants in Carambeí in March 1911, following a short

of a defined, static, immobile Dutch ancestry. and traumatic stay in the Gonçalves Júnior community near

What one seeks here, on the contrary, is to detect the Irati where they arrived in 1908, marks the beginning of the

dynamics, genealogies, the dialectic play of permanence and process of contact and adaptation that the immigrant group 6transformation in the field of eating habits in its diverse had to face in this new reality on Brazilian soil.

dimensions as well as their internal and external For groups passing through Gonçalves Júnior, it was

representations of the immigrant group from where are this a moment of estrangement, impact and shock due to contact

stemmed from, incessantly built and rebuilt during the one with a new land, new working dimensions, a new society and

hundred years of Dutch presence in Carambeí. new living experiences including dietary ones. Lacking prior

Due to the limited primary and secondary sources knowledge of the land, nature and Brazilian society, added to

specific to the area of food, cooking and eating habits, this the fact that most of the first immigrants were of urban origin

work was directed towards exploring sources connected and therefore unprepared for tilling the fields – all this led to

with the memory of what was experienced through the use of a first traumatic and suffered settlement for these newly-7oral accounts. A complex process, though tasty, very often arrived immigrants from Holland.

literally. The interviews were chosen from a qualitative At this time, the issue of food was not defined by the

standpoint, seen from the perspective of the cooking preservation or the change of ingredients, habits or feeding

dimensions in Carambeí and which were part of a process habits but by the cruel and primary dynamic of survival 8defined by moments when the group itself was actually Hendrik Kooy , when quoting Leonardo Verschoor,

eating. one of the pioneers, reveals the unequivocal and emblematic

Three groups were formed for this analysis: the first dimension of the tragedy due to lack of food when the first

one dealt with the first half of the 20th century and the immigrants spent some time in Gonçalves Júnior:

beginning of the colony, highlighting the relationships that

arose from the first contacts that the immigrants had and There was little money left for the family who had to make do with what there was on the ranch - which was their adaptation to the new universe; the second one was set nothing. They began to dispose of the furniture they had

between the decades of 1950 and 1980, focusing on the brought from Holland and even the clothes they were wearing to be able to eat.[...]complexity of references and deepening of the process of

What could be done? Thinking of this sad story, exchanges of eating habits within the group which mainly Leonardo says to himself, “I do not want to go back to Holland

as there must be good possibilities here but I cannot stay here originated from the arrival of immigrants coming from in Irati either. We have nothing left to eat. Do we plant again?

Indonesia and who mixed their habits with those who The local peasants are already saying there will be many rats because the bamboo has blossomed. We cannot risk anything already lived in the colony; and thirdly, which deals with anymore and at home we are going to starve. There are so permanence, with adaptations and creation of dietary many mouths to feed; since my sister-in-law passed away,

traditions which is best seen in the cooking habits of brother Jan and his six children have come to live with us”.

Carambeí, in their excellence in making diverse pastries and 5 However, the Verschoor family saw a new pies.

perspective of life with the possibility of moving to Carambeí It is in this analytical process, nuclear but dynamic, where there was work and what the land yielded as well as dialectic and continuous, that this study takes place. There is food from cattle breeding was first and foremost in their no attempt to give a complete account of all the hidden expectations:wealth beneath the apparent simplicity of the dietary habits

PÁ

GIN

A 5

7

PÁ

GIN

A 5

9

156

dimension connected to eating issues. The restricted diet of The news have come that the “Brazil Railway Company”, near Ponta Grossa in the municipality of Castro, is cheese, bread, black beans and rice and porridge is opening a new colony. There are already some people

counterbalanced with an abundance of a variety of fruit building houses there. They are sold in long-term installments. found in the colony: “[…] in Carambeí there was fruit in

The climate must be a healthy one. In the Campos abundance such as oranges, bananas, pineapples and Gerais region there are certainly less animals such as hogs,

rats, monkeys and others, all of which invade the tilled fields, watermelons. New fruit with exotic and provocative tastes and it is possible that locusts, which always come from the and textures [...]” south, may not get there.

The accounts of the group's first contacts with the In the Campos Gerais area, only cattle breeding exists at the moment: they say that a farmer needs twenty-four new dietary reality in Brazil are unfortunately scarce but thousand square meters per head (of cattle). But who knows,

those that remain are extremely tasty. with a bit of corn and bran we could have a more intensive breeding herd and perhaps larger milk production, of which In Hendrick Kooy's account on the arrival of Arie de two to three liters per day have to go to the Caracú cattle. All

Geus to Carambeí in 1913, he describes the first contact of a this can increase when one buys cattle which has partly Dutch blood. group of young immigrant lads with Brazil's most popular

The pioneers settling in Carambeí and the addition drink, cachaça, and the strange tang it had:

of other Dutch immigrant families in Carambeí gradually It was in this situation that Jan Los celebrated his

changed the immigrants' degree of difficulty, including the 19th birthday on the 8th of August. To celebrate this, Arie de Geus bought a bottle of cachaça and a kilo of honey. However, dietary one. they found the honey too sweet and the aperitif, which they

Young Dirksje Bezemer's narrative of her arrival in had never tried, horrible, turning the party into one big disappointment. Brazil and settling down in Carambeí in 1911 shows the first

solid reference on the issue of diet:

Contact and adaptation can be, in the field of taste How many things I had to learn! From Holland we

sensations, a complex and difficult experience. All this had had brought an iron plate with two holes and an opening for a stove. This was built in red clay with a large opening under it become a compulsory situation for the new settlers. The for burning wood. We made bread ourselves although we did

monopoly that the colony's enterprise Brazil Railway not have baking powder, but we made up for it by using yeast so the bread rose. We also made our own soap and toasted Company had on trading, including foodstuff, made it green coffee grains. Food consisted of bread, cheese, black

compulsory for the settlers to use the ingredients found in the beans with rice and porridge. The porridge was made from cheese whey. Company's warehouses and not the dietary culture they had

brought with them.

This concise and rich account shows that the process This becomes clear in item VII in the Company's

of contact and adaptation was imposed on the immigrants, model of a contract with the settlers: “The settler will only be

and the need for survival first set adaptation and the dietary able to make his purchases of food in groceries run by the

strategies. For instance, one can see that creativity overcame Company”. Apart from that, the settler could grow what he

tradition whereby yeast was used to make bread rise. This needed according to item V of the contract: “The revenue

adaptability showed itself in the way new and strange from the maize harvest, rye, alfafa, etc. belongs to the settler

ingredients were assimilated to the group's eating habits in starting from the day he establishes himself on his plot of

Holland, as was the case of beans. However, the group's land”; “The settler has permission to keep 3 liters of milk per

practices also reveal permanences, as in the case of using a day for domestic use” as enunciated in item VIII of the

technique for building a wood burning stove adapted from contract.

an iron plate with two holes, similar to those used in the However, from the beginning, the situation of

homes of the peasants and the poor of Europe at that time. immigrants in Carambeí in 1913 related to the issue of food

Dirksje Bezemer's account also shows another was very different in Gonçalves Júnior. Scarcity of food gave

PÁ

GIN

A 6

2

157

place to food in abundance in the new colony: in the narrative with dietary components: sociabilities.

Sociabilities allow for moments where food and drink are One of the things that contributed very much at the beginning was that there was never shortage of food. There consumed; such consumption is turned into a ritual and was always rice and beans, milk and porridge made of cheese

turns into a cultural dimension, far beyond the mere whey. They planted vegetables themselves, as well as orange trees, pear trees and watermelons. They ate little cheese and nutritional aspect. butter because these products brought money in which was so

The account above gives a first dimension of this necessary for other purposes.

ritual: to have coffee not only prepared during a family get Daily life brought an adaptation of ancestral Dutch together but also when other related people and apprentices eating habits and a new universe of ingredients, recipes and joined in by drinking cups of coffee or tea once work was tastes found in Brazil. Although this text shows a preference over. for fruit and vegetables found in Europe, there is also an

To have coffee or simply coffee on several occasions openness to assimilate other kinds. during the day gradually becomes a moment of exchanging To this one can add hunting and fishing as a means sociabilities and being together in a moment where food of complementing the need for animal protein, as well as its becomes the context. But it is also the pretext for talk and playful dimension at a time when the Campos Gerais of sharing experiences within the group up to the point that till Paraná was an expanse of wilderness cut by streams: “At the this day, coffee is one of the structural habits of socaibilities in beginning, fishing was the settlers' favorite sport in their free Carambeí. time, and also hunting which was an expensive sport back in

However, Ko van Wilpe's account also brings their homeland; there it was only taken up by rich people, another dimension to sociabilities, an extroverted one, which here it became a reality”. was when the young boys used to go on Saturday nights to The vocation for dairy farming and dairy the shop, a combination of grocery store and bar. On these manufacture gradually consolidated itself in the colony and

9 occasions, the shop would become a place where people work became more and more focused in this area. Kooy sang, played cards, even if not allowed by the church, and (1986, p. 48-54) tells the daily life of Jacob “Ko” van Wilpe, an drank. In Ko wan Wilpe's account, one can see that people apprentice in dairy farming in the ranch and factory drank beer and wine. Distilled drinks are not mentioned, belonging to Aart Jan de Geus at the end of the 1920s. It is told especially cachaça, a drink that was normally present in all in a tasty way, together with the manufacturing process of these shops around Brazil.cheese:

With the establishment of the colony, eating habits Making cheese does not seem a difficult task. In the

evening, I heated the milk then skimmed and mixed it with become progressively more varied due to access to Ponta the morning's milk. After curdling, the mass must be Grossa and Castro and even São Paulo by train, and also due carefully cut otherwise much butter will remain in it.

to the diversification of different cultures in the ranches of the The molds are quickly filled and placed beneath the press. After following all these procedures for a quite colony in Carambeí. some time, I thought that I had already learned the job of

Narrating the daily life on the ranches during the cheese-making on that same day. 101930s, Kooy describes that The milk is heated and so Uncle Leen has some time

to have coffee. Herman and I are invited to have coffee with Cultivating foodstuffs for the family was one of the him and Aunt Cornelia main occupations on the ranches. The careful settler could

We gladly accept the invitation. After all we have have his own production of milk, eggs, pig meat, rice and done for him, we feel that we deserve this coffee. After this beans, vegetables and oranges and pears in abundance. This snack, we know that we will have to work again and learn meant considerably less domestic costs. about the honorable job of farming and cattle breeding in the The Cooperativa limited its sales to the minimum. Campos Gerais of Paraná in the colony of Carambeí. Cotton bran and corn meal were sold for cattle. For domestic

use it was sugar, matches, flour, rice, salt, cheese and butter. Ko van Wilpe's account introduces a new dimension

PÁ

GIN

A 6

3

PÁ

GIN

A 6

5

158

One can notice that meat, legumes, cereals, fruit and 1 pinch bicarbonate

vegetables were available for domestic consumption. But one Before lunch, round about 10 o'clock, there was also coffee or must also notice that, although most ranches produced milk, tea accompanied by bread, biscuits, cake, and more recently, purchasing dairy products, cheese and butter was done at the pies.

grocery store of the Cooperativa which goes to show the

absence or small incidence of domestic milk production.END OF MORNING COFFEE

In the 1930s, Carambeí was already acquiring a new

look regarding eating habits. Having access to a wider Honingkoek

variety of ingredients and kitchen utensils, recipes and (Honey Cake)

behavior become more elaborate and complex. Ingredients

Around this time, one can begin to talk about rituals 4 cups flourin daily eating habits. Dishes that were prepared for meals 3 cups sugarand the behavior that accompanied them begin to 1 cup honeyconsolidate themselves within the group. Food gradually 1 cup milk

2 eggsbecame an element with a double impact: a nutritional one as 1 soupspoon cinnamonwell as becoming a cultural identity. 1 teaspoon ginger powderA brief analysis of the daily eating habits may help to

11 ½ teaspoon saltclarify this. There was a certain regularity in the eating 1 teaspoon nutmeg

habits of the population of the colony, varying from family to 1 teaspoon clove powder

family but keeping a certain pattern. At this time, the family 2 teaspoons baking powder for cakes (chemical baking

had their meals together. This occasion was also a devotional powder)one. Meals began with a prayer said by the head of the family 1 teaspoon bicarbonate or someone assigned by him; at the end of the meals an ½ cup oil extract from the Bible was read. Directions

Heat the milk and mix in the honey and oil.The day would begin with breakfast which Add the eggs and beat well.consisted of coffee or tea, milk, bread (white or whole). Continue beating while adding the other ingredients until Sometimes there were biscuits (zand koekjes or sand biscuits) or the mixture becomes smooth.

honey cake (honingkoek), butter, fruit sweets, cheese and cold Place the paste in a greased tray.

cuts. Bake in medium heat.

BREAKFAST Lunch was the main meal of the day in the colony. The Zand Koekjes menu varied but there were constantly potatoes, legumes (Sand Biscuits) and vegetables normally cooked in water and salt or mashed,

Ingredientsaccompanied by meat sauce. In the colony most families

2 cups flouradopted the habit of eating rice and beans at lunchtime.

1 full cup butterAt lunch or dinner, pea soup called erwtensoep (more

¾ cup sugarcommonly known as snert), was often served. Not much

1 pinch bicarbonatemeat was eaten on a daily basis, except for chicken and pork at weekends. Beef was less frequently eaten giving more

Ingredientspreference to mince meat, steaks and cooked meat, from

2 cups flourwhere one got the much appreciated sauce. On special

1 full cup butteroccasions or at weekends there was a dessert.

¾ cup sugar

PÁ

GIN

A 6

6

159

b. Wine syrupLUNCH2 doses of wineMeat Sauce1 dose of water

Ingredients1 soupspoon cornflour

1 piece of eyeround Sugar to tasteDirections

½ cup margarine or oilWater to make the sauce

PuddingDirections

Mix the ingredients and over medium heat stir until it Fry a piece of meat in a bit of oil or margarine on all sides

acquires the consistency of a flan, not too firm. until it is brown.

Wait till it cools. Refrigerate.The center remains raw, the meat forms a thick skin and a

Place in a recipient and cover with the syrup of your juice will stick to the bottom of the pan.

choice. Add a little water to form the sauce. Put the lid on the pan and cook the meat (medium heat).

SyrupIf necessary add more water.

Mix the red fruit or the wine, the sugar and cornflour, and cook until syrup thickens.

Cabbage Stamppot Ingredients At the end of the afternoon, following a day's work, 1 kilo potatoes there was another moment for coffee, where coffee or tea was 750 grammes cabbage or red cabbage served accompanied by bread, biscuits, cakes and more Salt and pepper to taste recently, pies. Clove, to taste, if one wishes150 grammes sausage AFTERNOON COFFEE50 grammes bacon

AppeltaartDirections(Apple Tart)Cook the potatoes and cabbage together.

Drain and mashed everything well.Spice with salt and pepper to taste. Ingredients

Separately fry the sausage and bacon. 3 apples

Mix and serve. 1 recipe of paste for zand koekjes with a yolk (see recipe for the paste above)Sugar and cinnamon to tasteYellow PuddingDirectionsIngredientsPeel and slice the apples.

For the puddingMix the apples with the sugar and cinnamon.

1 liter milk Open the paste for zand koekjes to cover the bottom and sides 1 egg of a baking tray that opens. Keep aside some of this paste.1 ½ soupspoon cornflour Place the sliced apples, with sugar and cinnamon, in the 1 ½ soupspoon sugar baking tray. They must keep to a little below the edge.1 teaspoon vanilla With the rest of the zand koekjes dough make small strips and

weave over the apple filling.For the syrup

Put in the oven for about ½ hour on medium heat until a. Red syrup

apples are cooked. Blackberries or grapes or gooseberry juiceSugar

160

Kruidkoek(Spice Cake)

Ingredients5 cups flour 2 cups sugar ¾ cup sugar cane syrup1 cup milk ½ cup oil 1 egg

On festive days with celebrations out in the 1 teaspoon cake baking powder (chemical baking powder)open, barbequeing was common, grilling the meat on 2 teaspoons chocolate powder wooden spits roasted over a log fire built within a hole dug in ½ teaspoon salt the earth. 1teaspoon clove powder

One can notice that eating habits and behavior 1teaspoon nutmeg portray, even if in simple recipes, the cosmopolitan character 1 soupsoon cinnamon powder found in the Dutch formation. The globalized presence of ½ sooupsoon coffee powder diluted in a little water constant ingredients in recipes goes back to the time of the Lemon or orange scrapes, if one wishes, to taste. DirectionsEast and West India Companies as can be seen by the use of Mix the syrup with the hot milk. spices, always found in the confectionery of the colony. This Add the egg and oil and mix well. complexity of flavors became more intense in the following Add the rest of the ingredients.years with the arrival of Dutch immigrants coming from Place in a greased tray.Indonesia.Bake in medium heat.

The colony's economic strength attracted new immigrants over time. After World War II, new immigrants

At night, the last meal was dinner when again came to Carambeí in the late 1950s and 1960s along with some

coffee or tea was served, accompanied by bread, cheese or Dutch families who had lived before in Indonesia and who

cold cuts. Once in a while pea soup was served.were forced to move due to the country's independence, most often compulsorily. Although they came in small numbers, the arrival of these new members to the colony brought a new perspective to issues connected with eating. Erwtensoep

New aromas, flavors and even the composing of these dishes of Indonesian origin was soon appreciated by the community of Carambeí. The spread of this cookery, at events and parties, made these new ingredients become a part of the whole set of taste references in the colony, especially after Mrs Suzanna A. Loen Struiving, fondly known as Tante Suze, arrived from Indonesia with her family in 1959. From 1970 to 1980, she began to give Indonesian cooking classes on a regular basis, which was warmly greeted.

With the use of spices, the aromas and flavors of the Orient began to appear in the confectionery of the colony. These also passed to the main dishes and the richness and complexity of the Indonesian flavors began to be used. But more than that, they began to be learned and practiced within

ingredients.Sauté the sausage and bacon.Cook the potatoes.Add potatoes and peas with chopped leeks.

If desired, beat everything in the blender.Add the sauteed sausage and bacon.Season and cook to thicken slightly.

FOR DINNERerwtensoep(Pea Soup)

Ingredients500 grams of dried peas80 grams of smoked bacon500 grams of sausage750 grams of potatoesLeeks, salt and pepper to taste

How to prepareWash and soak the peas overnight.Cook the peas in 2,5 liters of water, separated from other

161

the community of Carambeí. 5 soupspoons oil Indonesian cooking has a different characteristic 1 shallow soupspoon of sambal (ground red

in the way of preparing food in the West. It is composed of pepper paste)ingredients that are combined to provoke, at the same time,

1 teaspoon corianderall the areas of our taste buds, all of which results in an

2 cloves of garlicinexpressible experience of gustatory intensity. Sweet, salty, 1 teaspoon brown sugar bitter, sour and spicy are arranged and recombined at every

portion that is consumed. The flux of gustatory sensations 2 teaspoons soya sauce (Shoyu)exists in no other cooking matrix. 1 teaspoon ginger powder

1 soupspoon lemon juiceLUNCH OR Salt

Nasi Goreng Peanut Sauce1 onion1 clove of garlic(Fied Rice)1 piece of turmericIngredients125 grammes of peanut butter (Amendocreme)½ kilo cooked and unstuck rice Sambal oelek (ground red pepper paste)1 saucerful small, chopped onions Salt1 saucerful cooked chicken, or cooked meat cut into VinegarpiecesDirections1 saucerful cooked shrimpMeat1 saucerful mashed red pepper Cut the meat into cubes.

1 clove of garlic Mix 3 soupspoons of oil, sambal, ground coriander the 2 soupspoons chopped onions mashed clove of garlic, brown sugar, soya sauce, salt, A bit of oil or fat ginger powder and lemon juice. Marinate the meat in

this sauce for at least 2 hours.Directions Prepare the rice normally.Peanut SauceIn a casserole heat the oil or the fat and fry the On low heat and in a little oil, fry the chopped onions

chopped onions until they brown.together with the garlic and the sambal oelek until it

Remove the onions and in the same oil fry the becomes slightly brown. To finish, mix the peanut peppers and then the pieces of meat, chicken or cream and add salt to taste, vinegar and some spoons of ham. Add the shrimp and then the rice, always water until achieving the desired texture. Two sauces

can be prepared, with more or less pepper.stirring. Serve with the fried onions, some slices of cucumber Roasting

and eventually an omelette or fried egg cut in strips.To roast the meat spits, get the meat from where it was marinating, and put on the spits and roast over charcoal. While roasting, wet the meat every so often with a sauce Satéh met pindasausmade from lemon juice, soya oil and shoyu.(Meat Spit with Peanut Sauce)

IngredientsHowever, it is not only the main dishes that

750 grammes pork awaken the palate. The sweets also provoke moments of

154

intense gustatory delight. A good example of this is the and prosperity led to the creation of the municipality of Spekkoek, a layered cake made from eggs and spices which Carambeí from the State Law n.º 11.225, of 13 December 1995.has a complex set of tastes that culminate in a delicious result. However, what could be a moment of loss of

character and dilution of Dutch cultural anchors ended by being, in fact, a moment of consolidated broadening of these DESSERT OR COFFEEanchors. Carambeí is proud of its Dutch ancestry and deals Spekkoekwith this issue in an explicit though open way.

IngredientsMeanings and re-signifying things co-exist and

100 grammes flourintegrate with each other and create in the old colony a living

7 eggsand dynamic space where the past unfolds into the present

500 grammes butterand projects the future so that no time is lost within the life of

250 grammes sugarthe community or may be seen as inferior when compared to

10 teaspoons cinnamon others.

05 teaspoons anise powder 05 teaspoons nutmeg powder

Gevulde Speculaas03 teaspoons clove powder Ingredients03 spoons cardamom powder Dough02 soupspoons cream 600 grammes flour 05 teaspoons vanilla2 teaspoons baking powder A bit of saltDirections300 grammes brown sugar Mix the butter with the vanilla sugar and half of the sugar 3 soupspoons of Koekkruiden (mixture of spices)until it is a bright mass. 300 grammes butterSeparate the yolk from the egg whites.50 milliliters milkBeat the yolks with the rest of the sugar to form a foamy mass.

Beat the egg whites till they are firm. Filling

Lightly add the mixture with butter, the yolks with sugar and 1 soupspoon cream

the egg whites.1 soupspoon lemon juice

Sift the flour and salt and mix with the cream. Separate the 60 grammes almonds

dough in two equal portions. In one, do not mix anything. In 1 eggDirections

the other, mix in the spices. Use the cream to get the density Dough

the same of both doughs. Grease a round baking tray with Mix all the ingredients of the dough and leave to rest.

margarine and baking paper.

Place a thin layer of clear dough (without the spices) and bake Filling

in the oven at 125 degrees. Grind the almonds and then mix with the rest of the

After baking, place a thin layer of the other dough (with ingredients with the filling.

spices) over the previous one and bake again. Do this repeatedly until all the dough is used up. This way

Assembling the Piethe pie will come out in thin layers in alternate colors.

1. Place half of the dough in a baking tray, covering the Not to burn the bottom, proceed in the following way:

bottom and the sides.Lower the temperature.

2. Place the filling over the dough.Place folded tin foil in the lower part of the baking tray. Place

3. Cover the filling with the other half of the dough.the baking tray over a thick baking plate.

4. Pass a beaten yolk with a bit of water over the dough.5. Decorate with almonds.

As the colony grew, new inhabitants from other 6. Bake in oven for about 30 minutes at 175º.

cultures changed its underlying Dutch features. Progress

162

PÁ

GIN

A 7

5P

ÁG

INA

76

155

200 grammes sugarTalking about food gave new meanings to cooking 900 grammes creamtraditions by the immigrants to represent a cooking identity 80 grammes condensed milkwhich, although clearly connected with immigrant roots, 1 teaspoon vanilla essence projects its own identity, broader than the limits of its ethnic 1 teaspoon blackcurrant liquor ancestry and its customs.

This movement is enabling Carambeí to become a Coveringregional center for cookery and gastronomy through a 200 grammes creamdifferent path. The town is becoming more widely known for 150 grammes dark chocolateits gastronomy. Notwithstanding the complexity and Directionsrichness of all the ancestral Dutch cooking and even the FillingIndonesian one, the highlight of the municipality today is Beat the butter with the sugar until it becomes whitish. Add how it excels in confectionery which deals with pastries, pies the other ingredients of the filling and mix. and cakes, especially the production of pies and cakes.

Pies and cakes are made from recipes and Coveringingredients which respect the Dutch tradition such as Melt the ingredients in water bath or in the microwave.

Appeltaart, Kruidkoek, Spekkoek or Speculaas, the recipes of which have been presented here. However, there are also

Assembling the Piepies which are linked to other cooking matrixes such as the

1. Assembly half of the biscuits in a tray with a removable Swiss or German, or those which are part of the international

bottom. Then add half of the filling.confectionery such as pies made from ricotta, apricots,

2. Add the other half of the biscuits and then the other half of chocolate, lemon, and strawberry among others. There are

the filling. also innovative pies which are unique such as chocolate with

3. Put in the freezer for about an hour. pepper, or those which belong to a Brazilian repertoire like

4. Remove from the freezer and place the covering over the the maracujá pie.

pie. And still, there is the most famous Dutch Pie, the

5.Decorate with white chocolate and cookies on the sides.flagship of Carambeí's pastry shops which, curiously enough, is not a traditional dish from the Netherlands but a

In the one hundred years of Dutch immigration in deviation of the German pie, defined by the buttered cream,

Carambeí, the town has created food references but not created by a chef of Dutch descendancy here in Brazil.

lacking uniformity; plural but not diffuse; receptive and not However, this does not make it less tasty and certainly, the

excluding. From the pioneers, whose main food concern on association of the Dutch pie with Carambeí clearly

arriving in Brazil was to find something to eat, until the town contributes to this new phase of recreation and consolidation

of today, ever more cosmopolitan and whose Dutch tradition of what could be called new traditions in the area of cooking

is connected with wider cooking and gastronomical in the old colony.

references, Carambeí has everything to become one of the regional gastronomical centers of Paraná.

FOR DESSERT OR COFFEE To end, in honor of the daily life that the immigrants dreamed of, suffered and struggled for and for which they

Dutch Pie built Carambeí, below is the recipe for Borstplaat, a sweet Ingredients similar do the Brazilian pé-de-moleque which Dutch Dough children have adored throughout the life of the colony. Bon 400 grammes maize biscuits apetit!

Filling250 grammes butter

163

PÁ

GIN

A 7

8

TO EAT AT ANY TIMEBorstplaat

Ingredients500 grammes sugar1 spoon vanilla sugar10 grammes butter150 milliliters cream

DirectionsMelt the sugar, butter and cream in a pan with a thick bottom.Mix until everything is nicely melted and mixed. Remove the pan from heat and continue stirring until it thickens. Grease a baking tray and place the paste. Before it hardens, cut into small pieces, roughly 3 x 3 cm.Wait until it hardens and then serve.

1Remark attributed to Jean-Anthelme Brillat-Savarin (1755-1826), in The Physiology of Taste (1990).2Teacher of the History Department UEPG. Pastor of the Evangelical Reformed Church project in Ponta Grossa.3TREFZER, Rudolf. Clássicos da literatura Culinária; os mais importantes livros da história da gastronomia. São Paulo: Editora SENAC São Paulo, 2009, p.11.4 Look PRATT, Mary Louise. Os olhos do império: relatos de viagem e

transculturação. Bauru: EDUSC, 1999, especially Chapter 1.5 HOBSBAWM, Eric J.; RANGER, Terence. A invenção das tradições. Rio de Janeiro: Paz e Terra, 1984.6 KOOY, Hendrik Adrianus. Carambeí 75 anos; 1911-1986. Carambeí: Edição do Autor, 1986, p. 7-8.7 Ibid., p. 7-10.8 The references to depositions and testimony on the following pages are extracted from KOOY, Hendrik Adrianus, Op. cit.9 Ibid. p. 48-74.10Ibid., p.88.11 The analysis from the cotidiano from the Colombia AND the dividends actual at the text have been baseadas well into chats feitas along BOESSENKOOL , As of GEUS DIJKSTRA AND SIJPKES (2010), than it is to have been apt freely by the author at the text.

164

ENDLESS HORIZONS:

A BRIEF ENVIRONMENTAL HISTORY OF CARAMBEÍ

which includes Lapa, as can be seen in Figure 2. The Nature of Paraná Grassy wooded steppes or fields are constituted by

grasses and cover softly undulating fields where there are If one were able to travel across the state of Paraná at forested areas on the river banks or isolated by the fields the beginning of the 20th century from east to west, one where the Araucária angustifolia predominates – known as would come across the Dense Araucária Forest, better known the Pine Tree of Paraná. Apart from technical definitions, as the Atlantic Forest covering the forests of the coastal plains there are the descriptions of the travelers who passed and the eastern slopes of the Serra do Mar. To the west of the through Paraná in the 19th century: Auguste de Saint-Hilaire mountain range, one would find the Araucária Moist Forest, was in Paraná in the 1820s and Thomas P. Bigg-Wither in the or Araucária Forest, made up of forest formations typically 1870s. These accounts enable a better view of the landscape of found on the southern plateaux of Brazil where the araucária

4the Campos Gerais in the 19th century. is predominant. Cutting across the Araucária Forest, there Saint-Hilaire drew the boundaries of the Campos was a region of open fields, called the steppes, another typical

Gerais between the left banks of the Itararé River and an area characteristic of the plateaux of southern Brazil. There were near Registro de Curitiba, “where the ground becomes also savannas, quite similar to the grasslands of the Brazilian uneven and the green pastures give way to dark and central plateau which covered roughly 1% of the state. And imposing forests”. The French naturalist wrote about the finally, to the north and west, one would find the Semi-region: deciduous Interior Forest, the most abundant in rich wood

This countryside is undeniably one of the most which covered about 40% of the soil of Paraná. Today there is beautiful areas that I have come across since my arrival in 2only 1% of this forest left. This can best be seen in Figure 1. America. The land is not as flat [...] but the undulating terrain is not high enough to limit the horizon. Extensive pastureland One can soon notice that the environmental history stretches as far as the eye can see. Small clusters of trees of the grasslands, savannas and forests of the state of Paraná appear here and there along the lowland from which the

is unfortunately one of destruction if one takes into account valuable and imposing araucária pine tree stands out with its dark foliage contrasting against the luxuriant light green of that currently Paraná has only 9% of its original vegetation. the pastures. Here and there, one can see rocks on the hillsides

The state had 83% of its surface covered by forests and the from where a curtain of water spills into and disappears in the valleys. A large number of mares and bulls graze across the remaining 17% was occupied by non-forest formations, 14% fields and give life to the landscape. Not many houses are to

of which were the steppes (grasslands). be seen; however, all are well cared for with orchards full of apple and pear trees. The sky there is not as bright as in the

5tropics but may be better suited to our fragile eyesight.The Campos Gerais of Paraná

Bigg-Wither had left Curitiba and headed towards

the Valley of the Ivaí River when he came across a “high According to the “Historical and Geographical 3 cliff”; it was the Serrinha, the western boundary of the Dictionary of the Campos Gerais” , the expression “Campos

Curitiba Plateau. According to the traveler, “the average Gerais of Paraná” was designated by Reinhard Maack, a elevation of this second low mountain range which formed well-known geologist, geographist and adventurer in the the eastern boundary of another higher plateau, was 800 to middle of the 20th century. The region of the Campos Gerais 1000 feet higher than the one where we were then”. had its boundaries set by the steppes, situated on the Second Mentioning the landscape, the English engineer recorded the Plateau of Paraná. Therefore, the limits of the Campos Gerais presence of “giant pine trees and a vegetation of bamboo and consists of a long, narrow strip of land that goes from other smaller trees”. Suddenly, “a little below the summit, Jaguariaíva to the banks on the right side of the Negro River the pine trees and other trees ended abruptly, giving way to a

1Lorena de Pauli

166

167

6gentle slope covered by grass until the top”. of the First Plateau – highlands covered by Araucária Moist

After climbing this small mountain range, they were Forest -, with forested areas broken by farmland. To the west

met with “the grand reward”. The group was resting on one are the Steppes, typical of the Second Plateau, all of them

of the highest points of the Serrinha when they encountered a highlands, broken by deep chasms with grassy vegetation

“splendid scenery”. Bigg-Wither recorded: and scattered clusters of trees spreading across the fields or in

the riparian forests and by cereal crop. To the south and southwest, the vast golden grass

spread until it was lost to the sight, fluctuating in gigantic The first Dutch immigrants who arrived in waves towards the deep Iguaçu Valley, far in the distance and Carambeí in 1911 were coming from the multi-ethnic colony far below; then, rising again on the other side, the undulating

of Gonçalves Júnior, in the region of Irati, an area of movement continued until the waves gradually decreased and sky and earth became one and were lost in the distance Araucária Forest. Unable to adapt themselves to life in the appearing to be endless. No details caught the eye, with the

forest and dissatisfied with the general conditions for living landscape losing itself in the immensity of the scenery. Only some rickety trees were seen while some pine trees dotted the in that community, they accepted the offer to form a new view reflecting their dark green boughs in the deep streams

colony in the Campos Gerais region. which crossed the meadows. That was all. In addition, this great plain, almost limitless, had no landmarks where the In the “Definite Property Title”, conceded by the eyes could rest. There was still another picture. To the east and

Brazil Railway Company to Hendrik Harms in the 1920s and south, beneath our feet, like a world apart, spread a beautiful plain covered by forests of the lower plateau whose whose charter for the buying and selling pledge had been boundaries were the blue peaks in the distance of the Sea signed in 1913, there were some conditions that the buyer 7Mountain Range.

had to respect. One of them referred to forested areas or Bigg-Wither was impressed with the vastness of

clusters: “The use of existant forests in this lot will be done so such a sight; this immensity gave him the idea of the limitless,

as to avoid its devastation, observing what the laws prescribe while the “senses expanded indefinitely". This was what the

9or the conditions of forest codes which are in effect”. traveller felt when entering the Campos Gerais of Paraná.

In “The Rural History of Carambeì”, Franke

Dijkstra registered how the clusters were used and the good The Natural Environment of Carambeí and the impression of the Campos Gerais: Dutch Immigrants

The few forested areas, typical of the Campos The map of the Carambehy property dating from Gerais, were normally found in the lowlands and river banks.

1923 shows how the plots of land were laid out and gives Thicker trees were cut for buildings on the properties. They always avoided completely cutting these beautiful forests reference to boundaries, rivers and roads. Bordering this which, with their rivers and waterfalls, can be considered one

property was the São João Farm as well as São Daniel, Casa-of the loveliest on earth and which stand till this day

10Branca and Areião farms. In addition, the Boqueirão, beautifying the Campos Gerais.

Moinho, Casquinha and Catanduvas farms are mentioned. Franke Dijkstra, who arrived in Carambeí in 1947 The rivers that are identified on this map are São João, at the age of five, remembers that, in those times, few clusters Pitanguy, Areião, Mouquen, Jotuba, Lageado, the streams of araucárias were completely cut to the ground and only the from the Ramos and Tapeira de Carambey Rivers; moreover, thicker trees were cut. There were many araucárias in there is the Tibagy Road, the railroad from São Paulo to Rio Carambeí and they can be seen in the middle of ploughed

8Grande do Sul and Pilatus and Carambehy Station. fields and forests until today. The walnut tree, part of the sub-In the town of Carambeí there are two very different forest of the Araucária Forest, was not usually seen in sandy

kinds of landscape to be found due to the fact that the soil areas. Dijkstra explains that his farm is on either side of Devonian Scarp, which divides the First and Second Plateaux the Pitangui River and walnuts can only be found where the of Paraná, crosses the municipality from southeast to soil is redder. northwest. Because of this, the landscape to the east is typical Dick de Geus has memories of the stories he used

PÁ

GIN

A 8

8

PÁ

GIN

A 8

9

168

to hear when he was a child of the planting of trees in so beautiful were the flowers blossoming after the burning of the fields. This is the case of Vila Velha, which is becoming Carambeí. According to him, the first immigrants wished to brushwood - it is no longer like the fields”. To make the make the landscape cozier and to acheive this, they planted landscape similar to what it was many years ago, Frank tulips and cedars to bar the customary winds of the Campos suggests controlled burning, when the straw is a little humid,

Gerais. In addition to these trees, the immigrants planted and placing cattle there afterwards. In other words, “to do

orchards with diverse fruit among them - pears, apples, what was done before so as to go back to the original natural

oranges and peaches. landscape”. In Carambeí's anthem, the wind is present in the The rivers were frequently visited by the young

first verses: people of the colony for their leisure as Franke Dijkstra Carambeí, happy land, commented. They fished for lambari and catfish (typical fish

I miss you immensely, of the area) in the Tartaruga and São João Rivers. They also Always remembering the strong winds, went on fishing campings of one or two weeks on the

Over the fields and mountains. Pitangui and Tibagi Rivers.Dick de Geus adds that on these fishing and hunting

Some of the verses shown by Dick de Geus praise outings, the natural environment of Carambeí used to be Carambeí's natural environment, highlighting the hills, the discovered. The youths, spellbound by the beauty of the wind, the horizon's immensity, the streams and the rain. It is discovered scenery told others that they were going to check worth transcribing them: if the splendid scenery really existed.

With regards to hydrography, the Basin of the Where the country hills shine in the sun Tibagi River is formed by Carambeí's rivers and by small

Where the eastern howling winds greet our wooden home tributaries on the right banks, and mainly by the Pitangui I celebrate while viewing the immensity “I love you, my River. The source of the Pitangui River is on the First Plateau,

Carambeí” then the river cuts across the deep valleys of the Devonian Scarp towards the Tibagi in the west. The Devonian Scarp is

Where the glowing cattle grazes on the meadows close byon the border between Carambeí and Tibagi. Once in

Where the streams burble strong after a heavy summer's rain Carambeí, the Pitangui River receives the important

I celebrate while viewing the immensity “I love you, my tributary of the São João River which forms imposing

Carambeí” canyons escavated in the sandstone of the Second Plateau.

Hunting was another alternative activity for the Where the farmer has a lot of cattle and sweet potatoes inhabitants of Carambeí. Franke Dijkstra hunted many Where the cattle low loudly in a land which has even botflies quails; to this day, one can find quite a number of them in the I celebrate while viewing the immensity “I love you, my area. He stated that he hunted a deer only once. Besides this, Carambeí”innumerable pictures belonging to the inhabitants of the Dutch colony of Carambeí show deer-hunting. The hunting God's hand is here as it is all over the world

He protects and blesses us in our new land of the guará wolf was also evident. I humbly knee down before God, also in Carambeí. Carambeí's native fauna has examples that belong

to the Araucária Forest and the Grasslands. This is due to the Franke Dijkstra has the best of impressions on the fact that it is situated in a transition region between these

natural environment of the Campos Gerais. According to biomas, being considered an area of ecological tension as it him, “the combination of clusters and fields are the most suffers this borderline tension. Among these animals, one can beautiful thing there is. It is the most beautiful scenery of the point out the maned wolf, the bandeira anteater, the jaguar, region”. He adds: “What is really lovely is this undulating the tapir and the pacas, all in danger of extinction. terrain!” However, he states that “the fields are becoming According to “The Rural History of Carambeí” by

11uglier because they are no longer burned. What made them Dijkstra , the grasslands were closer to the origins of the

PÁ

GIN

A 9

0

PÁ

GIN

A 9

2P

ÁG

INA

93

169

immigrants. This made their lives easier since they were then had been “empty” and where there were fauna, flora already experienced with dairy cattle and this propitiated the and some cattle grazing, many wild birds were seen, production of food and milk despite the infertility of especially the carancho (a kind of hawk) and quail. Other grassland soil when compared to that of the forests. animals were seen such as the white deer, the maned wolf

Dairy cattle were fed from native pasture land, and, at night, the pampas fox, a mammal from the canidae complemented by ration which was prepared in the family, besides other small animals. following way: one bag of manioc flour, one bag of cotton In this sense, the Department for Technical pits, one bag of flour bran and mineral salts. Until the 1950s, Assistance of the Cooperative Central de Lacticínios do this was the cattle's food. More nourishing food was used for Paraná Ltda. marked the beginning of a time of technological fodder such as sweet potatoes, manioc, maize, turnip and innovations which characterized Carambeí's success in some grasses grown on small plantations. farming activities. Since the 1950s, the Cooperativa has been

Besides breeding dairy cattle for milk and dairy investing in research and experiments to enhance soil fertility products, which was the economic basis in the first years of and fight erosion, diseases and weeds; all this occurred in the the colony, there were other economic activities: sawmills, Clube da Minhoca that was set up by local farmers.stored charque meat, trade, fruit plantations growing black From the end of the 1970s, a technical innovation in acácias and other farming crops such as the castor oil plant farming production would consolidate Carambeí as a and manioc. There was pig-breeding and poultry for the technological pole together with soil and environment inhabitants' own sustenance and sporadic sale. conservation. This innovation was only possible thanks to the

After the 1950s, the landscape of Carambeí changed experiments and research done by the Department of completely. However, according to Dick de Geus, many Technical Assistance of the Cooperativa. They were farmers and inhabitants were reluctant to rent out their lands fundamental to obtain information on plant nutrition, so as not to change the unique landscape of the Campos disease control, genetic material, plant density, optimum

12Gerais. Before that, all the areas had been used for beef cattle time for planting, the best crop rotation and soil

on an extensive scale and plantations on a small scale. What management. In 1976, all this information resulted in No-till

could be seen from then on were large and extensive tilled Farming, a technique that is characterized by planting on the

areas for rice, the first large-scale culture of the region, which remains of the previous crop.

resulted in the change from using animal traction to more According to information from the World Wildlife 13 Fund (WWF) Brazil , no-til l farming meets the powerful tractors.

recommendations from the United Nations Conference, Eco-According to a survey done in September 1953, 92 and the Brazilian Agenda 21. This technology has been Carambeí had 77 properties, a total of 1400 dairy cows, plus used in Brazil since the beginning of the 1970s when it was 1297 young cows and 33 breeding cows. The grassland area instilled in the south of the country. In Brazil, there are was 8089 hectares large, 384 of which was for plantation of currently 9 million hectares of farming land using the no-till sweet potatoes and other summer or winter forage. The farming method. pastures, as the feeding base, were of native grasslands, low

No-till farming is a set of techniques which propose on nutritional value; because of this, complementary an improvement in environmental conditions, including nourishment was necessary for the production of milk.water, soil and climate, for the best use of the genetic Many areas of grassland began to used for the potential from the production of the various crops, according cultivation of rice. However, after three years of rice planting, to official information given by the Brazilian Enterprise for there was doubt as to what crop to invest in. Lacking in Farming Research (Embrapa). This form of planting has three capital for investments in other farming activities, many of requirements: avoid tilling soil, use crop rotation and use the these areas were left empty for several years, becoming used crop as covering to form the straw which is associated with as henneries for poultry. Only after the 1960s, wheat, soya the management of pests, diseases and weeds. bean coming from Rio Grande do Sul were considered good

In the booklet “Reasons for Using No-till crop rotation and consolidated themselves in the region. 14

During the emergence of these areas which, up until Farming” , Franke Dijkstra explains how he began to use this

PÁ

GIN

A 9

5

PÁ

GIN

A 9

6

170

technique. The soil of his property had serious problems with erosion following a few years of planting rice and the introduction of the soya-wheat binomial. In 1975, Dijkstra began to plant in strips in which the areas of soya were substituted by corn the following year. According to him, planting in strips was the starting point for no-till farming, in 1976. Added to other practices - burning and flow channels – he solved 80% of problems with erosion.

However, in those times, the consequences of No-till Farming were still unknown, such as what would happen to the soil after several year of no tillage. The problem of soil compacting would worsen and the soil would have to be stirred in the future. Data on herbicides still did not exist and knowledge on this was limited when talking of crop rotation. To find an answer to all these questions, Franke and Manoel Henrique “Nonô” Pereira went to the United States to talk to Shirley H. Phillips, the father of No-till Farming in search of a solution to all these problems.

The advantages of No-till Farming are many, some which can be highlighted: the end of water and wind erosion, the conservation of water, nutrients and soil; a decrease in loss at harvest-time and more farming productivity; an

1Graduated in History from the Tuiuti University of Paraná; has an MA increase in organic material and soil life; fewer landslides and in Cultural History from the Federal University of Santa Catarina; is soil consolidation; more water infiltration and underground teacher trainer at the Post-graduate Distance Course in History, Art and

water replacement; a decrease in water pollution; a decrease Culture at the State University of Ponta Grossa.2in flooding and an ecologically balanced system. RODERJAN, C. V.; GALVÃO, F.; KUNIYOSHI, Y.S.; HATSCHBACH, G.G. As unidades Fitogeográficas do Estado do Paraná. Ciência & Ambiente, Santa Maria, v. 24, p. 75-92, 2002.3DICIONÁRIO HISTÓRICO E GEOGRÁFICO DOS CAMPOS GERAIS – UEPG, 2003. Disponível em: http://www.uepg.br/dicion/campos_gerais.htm.4BIGG-WITHER, Thomas P. Novo caminho no Brasil Meridional: a Província do Paraná. Rio de Janeiro: José Olympio, 1974, p. 92-93.5PEREIRA, M.A.M; IEGELSKI, F; O Paraíso Terrestre no Brasil: Os campos Gerais do Paraná no relato de August Saint Hilaire. Revista de História Regional, Ponta Grossa. p. 47-72. 2002. 6BIGG-WHITHER, Op. Cit. 7Ibid. 8DIJKSTRA, Franke. História rural de Carambeí. 9PLANO DIRETOR MUNICIPAL DE CARAMBEÍ. Disponível em: http://www.carambei.pr.gov.br/?q=node/39. Acesso em 21/03/201110Ibid.11Ibid.12Interview with Dick de Geus.13DIJKSTRA, Franke. Após 1950. Edição do Autor, s/d.14DIJKSTRA, Franke. Porque utilizo o Plantio Direto. Edição do Autor, s/d.

“THERE IS NEVER ANY HUNGER HERE”:

DUTCH FARMING TECHNOLOGY IN CARAMBEÍ

area, the Campos Gerais appeared to be promising for the IntroductionDutch immigrants. However, while aiming at working with

economical activities, reality appeared to be much more From a historical point of view, the regional complex: the soil had low natural fertility, was shallow and colonization of the Campos Gerais presented two different sandy, and the undulating relief made the work all the more and interesting themes: one was propitiated by the activity of difficult. the cattle herders and the other by the arrival of the European

2According to the Embrapa (1984), 37% of the soil in immigrants that included the Dutch. Although the latter the area is Cambisol; approximately 16% is Litholic Neosol occurred in a particular or indirect way, the aim of the while the rest is mainly Latosol and Argisol. These authorities of Paraná was to promote European colonization

3 4heterogenous soils are not very deep. Sá (2001) chose four as a means of using labor force to expand economic activities areas in the Campos Gerais to represent the regional at the beginning of the 20th century, such as commerce and geological formations. The author reports that one of the industry, showing that their capacity was known in these areas is classified as Furnas, another as Ponta Grossa activities. The arrival of able farmers was normal, although formation and two having re-worked material between the they mastered farming techniques for temperate climates as two formations. With regards to the Furnas formation well as their knowledge of commercial techniques. Since (sandstone), the average content of clay for the superficial 1911, with the arrival of the first immigrant families up to the layers (0 to 200mm) was approximately 300 g kg-1; for the present day, the enterprising and innovative spirit, not Ponta Grossa formation (chaff), the average content was necessarily in this order, has been to search for technological approximately 700 g kg-1, while for other areas the average solutions for Brazilian farming processes or the adaptation of values for clay content were around 400 g kg-1. European ones. In this sense, transforming the low fertility of

The humid subtropical climate (Cfb) of the region, shallow and sandy soil of the Campos Gerais and the hard according to Koeppen, is, mesothermal, with cool summers winters into sustainable comfort for their families is an on-while the winters have severe and frequent frosts. There is no going challenge.defined dry season (Agronomic Institute of Paraná – IAPAR,

51978). The lowest temperatures come nowhere close to the The Beginningthose of northern Europe. But when considering the farming aspect, the variation of crops planted in accordance with their In 1911, with the purpose of starting a new life and zones is much reduced and the planting times have to be due to the contract with the Brazil Railway Company, the rigorously obeyed since the growing stage of a crop, if it gets first Dutch families settled in Carambeí in the region of the frost, can result in total loss of this crop. Campos Gerais of Paraná, supplying milk and dairy

Due to this, the pioneers were faced with a situation products to the company. In 1820, Auguste Saint-Hilaire which they described as “very difficult to extract anything baptized the area as the terrestrial paradise of Brazil, a theme from such weak soil”. The way in which the “locals” used the that later served as a vehicle for immigration propaganda land at the time was having beef cattle on an extensive scale (Figure 1). The French naturalist described, with botanical with approximately one head per 5 ha and having five years eyes, the splendors of the region, as well as the productive

6to reach 12 arrobas and ready for slaughter. It is interesting to wheat crops and orchards. Making a comparison with point out that this was the farming business practice at the Europe, he described a great difference in the climate he time on large properties belonging to traditional families found in the area. who were also into politics and economics. After the first unsuccessful colonization in a forested

1Pedro Henrique Weirich Neto1

172P

ÁG

INA

101

PÁ

GIN

A 1

02

173

Besides problems with the natural low fertility of the It is common to hear that the cattle at that time was

native soils, aiming at producing milk, the pioneers also had quite hardy which was necessary, and due to this,

the problem of the seasons which meant that in the winter the productivity was very low. However, through photographs

required amounts were practically not met. (figure 3B), one can notice an improved genetic for their time

that shows the producers' concern with this as well as their

Cattle competence.

Concern for genetics was constant. From the 1950s,

Aiming at improving soil fertility, the first with the advent of motor-mechanization, larger areas and the

technological action was to use cattle manure as can be seen possibility of new farming management, new ways of

in figures 2a and 2b. Since 1940, they indicated that a manure feeding dairy cattle became feasible. Importing genetics was

dispenser was used and one can highlight the quality of the always common but the improvement of the existing herd

building for the herd. Milking was done in this building, also deserves to be mentioned. Throughout the years there

besides complementary feeding and sanitary control. Since were some agreements, investments in their own technical

the animals slept inside, this could be called semi-confined assistance, demand for the installation of good quality

breeding so that the manure, concentrated in one place, made private technical assistance as well as the demand for

the work easier of gathering it and scattering it on planted governmental departments lifted the qualitative and

areas. quantitative indices which were recognized internationally.

There are accounts of the time that to correct fertility, On average, the quantitative indices can be compared to

bone flour was used as well as natural phosphate. The case is European productivity with inferior costs while the

very interesting for the region which, as has already been qualitative indices compared to dairy products which value

mentioned, was a large producer of beef cattle, and this such credits. The Standard 51 from the Ministry of

farming corrective was probably available and at a very low Agriculture and Food Supply (MAPA) which still scares

cost. Due to the handling of this and the constant exchanges many milk producers as to quality standards as well as the

of travel, as well as other families arriving from Holland, it is deadlines, all this has long been surpassed by local 7clear that the farmers knew of this but did not implement it producers.

on a qualitative nor quantitative scale as this was not a paid Although the crop and the economic situation which

job. presented itself to the pioneers was invariably for producing

The natural low soil fertility resulted in pastures of milk, there were always attempts at alternatives which could

low nutritional value for animal use and so complementing be added to the productive process.

their feeding with ration was necessary. Until the 1950s, this Pig and poultry farming always existed especially

constituted in fubá (corn flour), cotton pits and wheat flour, as subsistence and as a way of saving money. The region has a

added to mineral salts. The use of sweet potatoes was historical tradition as a trading center for cattle and pigs

common, manioc and fodder turnips as complements in the which explains that some of the pioneers' basic needs were

nutritional management of dairy cattle. met with the sale of pigs when they went to the town. Among

Although the native fields were already adapted to the attempts at alternative ways of income, a beef

the harsh winters, the quantity available for this season slaughterhouse was built; to preserve the meat, salt was used

decreased significantly which resulted in less milk being so that the end product was called charque (jerked beef). This

produced. In this case, besides using some grass and feeding enterprise was important for many years, enabling the

the cattle in the trough, hay was used (figure 3A) so as to have trading of leather which led to forestry, more precisely the

a production in winter similar to that of the summer, thus Black Acacia (Acacia mearnsii), sold as tanning to tan the

meeting market needs satisfactorily. leather.

PÁ

GIN

A 1

04P

ÁG

INA

105

PÁ

GIN

A 1

06

PÁ

GIN

A 1

07

174

This did not prevent experiments with turkeys, for planted 60 hectares of rice on rented land which was

example, as well as experiments with know how in activities considered a temerity at the time. In the same period, the

with pork and poultry. In the case of pigs, genetics were cooperative bought new land and passed it on to the

improved with the help of the State Department of cooperativists, and a new pattern for soil exploitation began.

Agriculture through the Model Farm, installed in Ponta Complementing animal feed was still the main focus, but rice

Grossa. crops and wheat grown areas were beginning to appear in

The cooperative which was founded by the pioneers the Campos Gerais (figure 5B). Even with this system of crop

in 1925, grew and became famous for the quality of its agro- rotation used in areas, the appearance of pests and diseases

industrial products. A branch of this production was the reduced the productivity of these crops.

founding of one of the first industries of Paraná which dealt The 1950s can be seen as a turning point in the

with poultry, genetics and high technological means. It farming of the Campos Gerais. Motor-mechanization and its

continues to this day as one of the market leaders, supplying various imported options led some producers to set up

eggs and chicks to a large number of the producers in the dealerships for tractors and farming machinery, turning the

country who are not part of large agro-industries in this pioneer into a businessman.

sector. Although a field station had been set up in 1919 in

Ponta Grossa to work with wheat, it was developed in 1942

Agriculture by the National Service for Farming Research (SNPA), which

created the South Farming Institute (IAS), which launched 8At the beginning of the 20th century, the Campos several varieties of wheat that were widely used in the 1960s.

Gerais did not have a tradition of farming and this explains This decade is marked by the binomial soya-wheat

the lack of technical information which was economically with area crop rotation. The conventional way of preparing

and adequately viable. The information which was found the soil was used and, to improve the operational efficiency

was mainly directed towards extensive farming so that the and worsen soil conservation, the disk harrow replaced the

region was still considered inept or with low capability for plough. Even with advanced techniques and high

agriculture. technology for the time, such as preparation and the level

Many attempts were made such as the growing of seeder, erosion started to appear due to the fragility of the

fruit (oranges and pears) as well as agro-industrializing juice soil and relief of the areas (figure 6a). In 1971, the first

and wines. Other crops were tested on larger scales – castor experiment with no-tillage was installed in the Field Station

beans and manioc, for example – but the economic results belonging to the Southern Research and Experimentation

were unsatisfactory. Institute (IPEAME) of the National Department for Farming

Until the 1950s, reports show that farming was only Research and Experiment (DNPEA) in Ponta Grossa.

for the management of feeding dairy cattle or for private use A technique based on three basic assumptions –

or small exchanges. Rice was the main crop at the beginning least possible soil turning; maintenance of soil covering; crop

and there was rotation between this crop and new areas and rotation -, No-Tillage was regionally incorporated and was

fallow land. There is information that until 1947, there were used commercially in 1976. From this time on, the

only two tractors with metal wheels in the region. From that development of a system of management occurred within the

year, with the arrival of the first tractors with tyres, large farming properties of the region, giving special emphasis to

scale farming was implemented in the region (figure 5A). The the seeders. The seeder, taking into account the amount of

level of planting quickly increased from one hectare to 15 transformations which it went through and still does

hectares. New areas were rented or bought. currently, can be seen as the machine which best represents

In the 1950s, the immigrant Jan Herman de Geus this system.

PÁ

GIN

A 1

08

PÁ

GIN

A 1

09P

ÁG

INA

110

175

Two aspects of this technology draw attention as to this way, innumerable academic papers have already been

the change in paradigms by the farming producer. The first is published using the data generated by these conditions. The

the investment in a crop which will not be harvested, as is the presence of producers from all the Brazilian regions in

case of the winter cover crop, best represented by black oats technical meetings is high. Today, there are technical

(Avena strigosa). This is sowed and then rolled over the soil, to meetings of all types, from research institutes, state and

protect it from direct impact from the rain and slow private, farming companies from all areas which use the

decomposition, supplying feed for the micro-organisms and technological reality available in the region. The State

for the soil itself. In return, the physical conditions of the soil University of Ponta Grossa gives an annual international

improve, like in sandy soils, which happens at course to discuss organic matter in the soil, together with

approximately the fifth year of using this system. technicians from Asian and African countries. All this

The second aspect is crop rotation which consists in technically keeps the region of the Campos Gerais on the

alternating crops which are temporarily different in the same move.

area thus avoiding an accumulation of pathogens and pests

and balancing demands of soil fertility. This management is Sustainabilityaccepted and used in the region as a rule. While it is common

in other areas, technicians suggest planting crops which The producers' economic sustainability is given by a

might be more economically interesting for a specific period, countless array of combinations of ways of exploration,

even if this recommendation is contradictory to the yearly renewed by their own enterprising capacity. This

stipulation of the previous crop that adheres to crop rotation. occurs by investing in their own ideas or demanded and

The success of No-Tillage can be attributed to a sustained by their own private department for research, or

group of farmers technically highly developed and even through demonstrations of products and processes by

established on a complex of extremely fragile soils in the private companies. 9Campos Gerais of Paraná (Figure 6A). The joint exploration in farming and cattle is a

Another interesting fact has to do with beans – regional reality. Although the term “integration plantation-

strongly related to family agriculture due to the intense use of cattle” is used for a format for this type of exploration,

labor force for the harvest -, which today is a reality in producers make countless combinations of these. Silage from

summer crop rotations. Having high agricultural income, it the whole corn plant, humid grain, soya, pre-dried from

enables two harvests in summer or following the crop which winter crops and of soya, different crops for feeding

was used as silage. For this case, motor-mechanized management for the dairy cattle such as barley are some of

harvesters were adapted and developed (tested) and are the common activities of the region. In the case of silage from

used today on a large scale. the whole corn plant, a technical assistance group has

Many activities or interactions could be listed with currently organized a competition for the best silage, with

regards to agricultural activity but there would not be advice given on the size of the fragment and specific mass,

enough space: the technologies for optimized operational which facilitates seeing how involved one is with the quality

capacity with fertilizing bags have been used in the region for of the practices carried out on the fields.

a long time; the current concern for forest exploitation with a In this type of activity, providing services deserves

specific technical department; the drawing of maps of soils to be mentioned. It is much discussed and highlighted as a

for the region, etc. These are all technological enhancements great solution for the high costs of motor-mechanization in

which deserve specific chapters in this discussion. Brazil as well as a way for professionalization and an

Since No-Tillage is the flagship, universities and improvement in the quality of hand labor. In the region, there

institutes from all over Brazil do research in the region. In are qualified and well-equipped silage companies whose

PÁ

GIN

A 1

11

PÁ

GIN

A 1

21

176

services are spread throughout Brazil. It is clear that sustainability is a lot more than good

Technologies considered up-to-date are common in agricultural income. However, there are regional concerns

the region. Genetically modified crops have been used for a which are technological, environmental and social which

long time, not with the pomp which normally accompanies show the sensitiveness and again the same enterprising spirit

them but with the environmental cares which they still of the Dutch pioneers. The technique of biodigesters to

deserve. In the case of soya, a system of crop rotation is used manage manure, with several uses of methane, is beginning

in areas which have problems in controlling spontaneous in the region. Hybrid uses of manure are happening, the solid

plants in the short term and going back to planting non- part going to compost heaps and the liquid to biodigestion.

transgenic. With regards to electric energy, studies on wind availability

The study of soil and plant space variability, have been done in the region.

commercially known as precision farming, is relevant. The Concerned with the current environmental

ABC Foundation, a private research organ, has a specific legislation in Paraná, the ABC Foundation created the

researcher for technology. This organ signs agreements for Laboratory of Georeferenced Systems of Information in 2001;

studies with important Brazilian universities and has state- in 2002 it did a photographic flight using 1:10.000 scale of the

of-the-art sensors for technical analysis. In this case, precision region. There are few participants of the Brazilian

farming is still not employed much because the adoption of agricultural chain that are aware of the power of this tool.

technologies does not normally occur through trends. There As to the social aspect, there is concern with the

are maps on grain harvests from the year 2000 for some of the collaborator being considered above the national average,

crops in the region. but what calls our attention is the concern for the family.

The costs for the phytosanitary controls of crops, Perhaps the cultural or historical aspect of the colonizers

together with their social and environmental impacts, led to leads to a strong relationship but with a clear concern that the

studies and the implementation of a set of agro- younger generation will have to be prepared for the future. In

meteorological stations located in technically chosen places. this context, always implicit is the concern of succession that

So in a short time, according to the temperature and relative must consider and build professionalism and competence, as

air humidity, one can have the probability of have been often cited.

phytopathological risks and can consequently decide on the In this way, even with the ups and downs of

action to be taken. national and international economy throughout the years,

The discussion of these technologies is usually held passing through great financial crises and economic plans of

in the Campos Gerais. Technical encounters, in their different different kinds, the farming saga of the pioneer Dutch

formats, are activities which have always been a part of the colonizers has held. United, they have persisted and

daily life of the region (figures 7A and 7B). The first meetings overcome obstacles besides significantly contributing to

on No-Tillage, promoted at the beginning of the 1980s, are Brazilian farming and cattle breeding.

milestones in Brazilian agricultural history.

This set of factors led to high farming incomes in Final considerationswhich all the chains which were invested. In 2009, the

average productivity of corn, soya and wheat of the Batavo One of the pioneers stated – with pride – that “no-

Cooperativa Agroindustrial were 9.900, 3.174 and 3579 kg one ever starves here”. Although the land had been

ha-1 (BATAVO, 2010) respectively. For milk, productivity in considered weak, this was not a limiting factor but the “will 102008 was 26,8 L cow-1 day-1. It is important to highlight that for work was crucial”. The colonizers' social and economic

these numbers are average and within the edaphoclimatic growth is, without doubt, connected with No-Tillage and to

conditions already described. the fact that they form and believe in an associative

PÁ

GIN

A 1

14

PÁ

GIN

A 1

17

177

organization: the cooperative.

With the same spirit of the pioneers, the search for

new technologies is incessant no matter in what part of the

globe they can be found. Individually or via the cooperative,

technical trips, imports and the presence of international

researchers are daily activities. At the same time, economic

growth or agricultural activities have raised the standard of

exploration to an envious level. If there were statistics as to

technical and agricultural tourism, the Campos Gerais would

be one of the champions of such visits without doubt.

The future scenario is promising. Concerns with

family succession, energy issues, agro-industry associated

with existing productive chains and, in addition, the

continuous advance of trading relationships, are extremely

up-to-date and strongly present in the Dutch community of

Carambeí.

1Adjunct professor from the Department of Soil Sciences andAgricultural Engineering from the State University of Ponta Grossa.2 E M B R A P A E M P R E S A B R A S I L E I R A D E P E S Q U I S A AGROPECUÁRIA. Levantamento de reconhecimento de solos do Estado do Paraná. Brasília: EMBRAPA/SNLCS, 1984. 413p.3 SÁ, M. M. F. Abordagem quantitativa na predição espacial de atributos do solo e geração de zonas de manejo agrícola. 117p. Tese (Doutorado) - Piracicaba, ESALQ/USP, 2001.4 INSTITUTO AGRONÔMICO DO PARANÁ IAPAR. Cartas climáticas do Estado do Paraná. Londrina: Instituto Agronômico do Paraná, 38p. 1978.5 Unidade tradicional em gado de corte, 1 arroba equivale a 14,668 kg.6BRASIL, Ministério da Agricultura, Pecuária e Abastecimento. Instrução Normativa n. 51, de 18 de setembro de 2002. < h t t p : / / w w w . e s a l q . u s p . b r / d e p a r t a m e n t o s / lan/pdf/InstrucaoNormativa51.pdf >. Acesso em: 17/12/2010.7LAGO, M. B. História do Melhoramento do Trigo no Brasil, Boletim Técnico n.10, Instituto de Pesquisas Agronômicas (IPAGRO), Departamento de Pesquisa, Secretaria da Agricultura, Estado do Rio Grande do Sul. Porto Alegre, RS., 1983. 80p.8LOURENÇO, Gilmar M. Cenários do agronegócio no Paraná: restrições e oportunidades. Análise Conjuntural, Curitiba, v. 20, n. 7-8, p. 3-9, jul./ago.19989 BATAVO, statistical data 2010.10Idem.

Available at:

MEMORIES OF OBJECTS, PICTURES

AND HUMAN DARING SNIPPETS

OF THE DUTCH IMMIGRATION IN CARAMBEÍ

What would happen to a community were it not for think that small and simple utensils could become so the memories which give life to the different ways of being, important as to tell stories and record experiences – be they thinking and living of its members? How do these memories difficulties, challenges, disillusions or achievements. become present and help form part of the daily social life? With objects, utensils with little functional use,

Recollections of talks... which generate other talks. faded images or even appliances which 'communicated' Places which, due to casual experiences, leave a mark in the experiences of distant representations, collective memory is life of people who lived in the community. Places for also brought up to date! To such a point that the simple meetings to discuss collective improvements, organize life or reference to an object can bring to the surface situations plan ways of using a specific public area. Celebrations or which remit to individual actions, possible in social life, spontaneous games, reinvented and adapted. Streets, conflicting or questioned but made present by the 'memory' squares, schools, churches, hospitals, clubs, workplace or a that specific objects awaken in human beings. Thus, the crossing giving access to the town… everything can bring to reconstitution of memories could not be restricted to one or mind years, decades and, from 2011, also a century of history other individual account. Confronted by other similar of the Dutch community in Carambeí. experiences and situations, such stories gain life and become

Memories, therefore, do not survive simply from 'collective memories' which mark the present, having the geographical or institutional references of a group. Parties, past as a start, and from where clues can arise to evaluate religious activities, casual street crossings (without traffic future options. lights), the construction of houses and buildings silently And how does collective memory materialize? occupying an area, just as in cartoons – often discussed – they Behavior, ways of expressing oneself, eating habits, dressing, format, as in a dialogue with the manifestations of human educational practices, religious rituals, pictures and stories perceptions, life in the community. All this and, certainly, that, when told, begin to be part of the imagery of the uncountable other situations represent the 100 years of the citizens. colonization of Carambeí. This is one of the impressions that Educational practices, generally associated with any visitor can have today when entering the town. religion in communities of European immigrants, are also a One of the merits that the scholar Maurice part of collective memory. This is what Joanna Los

2Halbwachs refers to 'collective memory'. The reference Gehrmann remembers – a descendent of Dutch immigrants 3 in Carambeí – when she highlights the contribution of studies of this French sociologistindicate that individual

Charlotte Muller, a teacher, who arrived in Carambeí in 1935 memory would be the basis of remembering, but it takes and became an important person in the community for effect from some social support, which tends to individual giving classes on health and hygiene, which helped to reduce perception with memories of the others (actors), imprinting a

4collective dimension on the actors who share the same child mortality rates at the time.

experiences or situations. In times when doctor and hospital assistance was

In this way, memories are not restricted to human scarce, people of the community were forerunners in family

thought but gain visibility in objects, pictures and, of course, aid. The couple Leendert and Wilhelmina Verschoor were

the memories that such characters tend to express in part of the first group of settlers who arrived in 1911 and

numerous relationships (of memories) of daily life. Without became responsible for religious work and care of the sick of 5

Maurice Halbwachs's contributions, it would be difficult to the community.


178

“One needs to remember. But remembering is not enough. One needs to experience the collective memory”

Luiz Naue

PÁ

GIN

A 1

23P

ÁG

INA

124

PÁ

GIN

A 1

26

179

The 'memory of objects', preserved by people who search for a better standard of living. With the Dutch lived or still live in Carambeí, is one of the countless ways of colonization in Carambeí in March 1911, it was no different! keeping alive experiences situations, daring, dreams, Farming productivity was organized in a cooperative way. disillusions and bets that, in one way or another, can be The contracts with the Brazil Railway Company and the registered throughout the 100 years of Dutch colonization in gradual farming and dairy (milk and derivatives) production the Campos Gerais. And part of this 'memory of objects' can for the railway company began to mould the ways of be seen today by any visitor who visits the region in the organization of this emerging village of immigrant families. Memorial House set in the Historic Park of Carambeí. Some The communication of memory or memories of a images show that the 'memory of objects' gains expression local communication. In this way, one can understand the and visibility in a simple walk round the Memorial House objects which, in differing proportions, were a part of the life and the Historic Park. In the Memorial House, a large of tens, hundreds or thousands of immigrants in the number of utensils, objects and material goods donated by community. A camera (Unicamatic, from the Fotobras people of the community shows how they joined in a industry of the state of Paraná), a telephone, a film projector collective effort that the town dwellers hope will be more than sixty years old, a radio and Record player from the preserved. 1940s, a piano, televisions from the 1960s and 1970s, school

It would be also possible to understand how books, religious printouts and newspapers which go back to consumer and utility goods exposed in the store of the seven decades of existence in all, are some of the objects that Historic Park are a sample of the countless food and products were bought with some difficulty by the town dwellers.sold in the small stores that served the town dwellers. Objects which gave life were present at important Canned food, rum, glasses, cutlery, plates, bowls, tobacco, family moments. They enabled scenes to be recorded which flour, sugar and working tools all show the basic daily needs motivated actions and new encounters and exchange of of the citizens. And for this, there are the handmade scales information, be it through sound waves, photographs sent by used in markets, with the weights in grams, a manual people or by the access of distant news, propitiated by film calculator and wrapping paper which are all indispensable projections, by the radio or the printing of pictures. elements of small trade. In the same series of memories, the Communication, therefore, is also a part of the collective pennant which marks the 60 years of the Carambeí Colony memory of Carambeí, even if the existence of appropriate (1911-1971) highlights the symbols which marked the history means of this in the community is still not its mark or a of the community: animals and farming products which demand of its current organization.summarize the life of the citizens.

Memories can also be preserved in typical costumes Memories of images or images of memory as is the case of the Dutch clogs, made of wood, historically used by farmers in their daily work. Clogs are also in the The fact that there are several cameras of different Memorial House as well as replicas throughout the models and from different decades of the 20th century in the community. Another mark of Dutch culture are the archive of the Memorial house is not casual. A look through windmills which marked the economic development of the the pictures of the archives of the institution reveals the country since the Middle Ages and which also mark traces of appreciation of situations of the social life in Carambeí an identity which is present in cultural images of immigrant during moments considered important. communities. At the 1st Animal Exposition and Derived Products

Memory of eating habits, ways of dressing or (at Ponta Grossa, in 1938), the inhabitants recorded the educational practices which pass from family, church, school presentations of Regional Dutch Dances and Songs, by a and are used as a way of social interaction, all of which group of the local community. During the following decades

6indicates the exercise of citizenship. The life of the (1940 to 1970) there are registers of presentations (or immigrants, most of the time marked by difficulties in rehearsals) of music groups or choirs of Carambeí. This adaptation, also implies educational actions as a result of clearly indicates the importance of keeping and developing geographical conditions, climate, social routines and the musical expressions of the immigrants or descendents as

PÁ

GIN

A 1

28

PÁ

GIN

A 1

31

180

guaranteeing the register of such cultural activities. With photography becoming more popular in the early 1980s, there is a greater number of photographs now in color.

Sports games, festive activities, parades and diverse celebrations are also a part of the photography archives of the memorial House, indicating a care taken with the memory of pictures or, in other words, the attempt to 'perpetuate' images for a collective memory concerned in preserving its culture. Administrative actions, official inaugurations and the presence of governmental authorities (regional or national) in the community also confirm a concern in registering (almost) everything, even in times when photographic production was not so accessible to most of the Brazilian population.

Stories and narratives which become part of memory

In the path of life of any group of migrants (family, ethnic nucleus or work association), the accounts of adaptations and strategies for survival are simple but fundamental forms of recording this. For this reason, the memories of migratory communities result in narrative efforts that reveal experiences, difficulties and challenges faced by people who opted for a life in distant regions from

The strengthening of the colony also depended on the accounts of immigrants who were already in Brazil. Leendert de Geus arrived in Carambeí in 1911 and was part of the first group who came directly from Holland, together with his brother Arie. Later, according to accounts of other relatives, he convinced his father to come to Brazil in 1913, making up one of the first families who founded the dairy cooperative of the town. Leendert died at the age of 70 in

81960. Memories – individual ones which structure

themselves collectively – become references for records and at the same time, motivation for new generations who are able to understand the history, respect traditions and develop other forms of valuing cultural forms. In this way, memories become a part of the marks of cultural identity of any group of migrants. This is what occurred – and still does – in the old Dutch colony, today the municipality of Carambeí in the Campos Gerais of Paraná.

1Graduated in Social Communication from the Federal University of their homeland and, in their own way, started creating other

Santa Maria (1990), PhD in Communication Sciences from the University stories, lives and social relationships. This is because, outside of Vale do Rio dos Sinos (2004). Professor at the State University of Ponta

their original territory, people tend to look for and preserve Grossa, member of the editorial board of several international

their cultural traits which keep them closer, guaranteeing publications. A faculty member of the Masters Program in some memories which give more importance to their lives up Communication at the Federal University of Parana and is president of

the National Forum of Journalism Professors (FNPJ) Management to that moment. 2010/2012.The legitimation of memory also depends on the 2HALBWACHS, Maurice. A Memória Coletiva. São Paulo: Centauro, actions of intellectuals who put their bets on the project of 2006.

colonization. This is the case of Keimpe van der Meer, a 3CASADEI, Eliza Bachega Casadei. Maurice Halbwachs e Marc Bloch em Teaching graduate, who came to Carambeí motivated by an torno do conceito de memória coletiva. Revista Espaço Acadêmico, n. advertisement in a newspaper (which circulated in the Dutch 108, maio/2010. Available at: http://periodicos.uem.br/

ojs/index.php/ EspacoAcademico/article/viewFile/9678/5607.province of Frisia in 1936), announcing a teacher position in 4ALMANAQUE IMIGRANTES, n. 6, 18/07/2010. Available at: Brazil. He returned to Holland during World War II and http://www.parquehistoricodecarambei.com.br/parque-historico-de-

came back to Paraná in October 1945. For about 30 years, he carambei/397/?pageid=71. 5was the editor of a monthly newspaper (Centraal ALMANAQUE IMIGRANTES, n. 3, 06/06/2010. 6Maandblad) which circulated among the members of the CANCLINI, Néstor García. Consumidores e cidadãos. 3. ed. Rio de Janeiro: Editora UFRJ, 1997.existing cooperatives in the region. He was also the author of 7ALMANAQUE IMIGRANTES, n. 14, 20/02/2011.the first book on the history of Carambeí in 1961 which 8

7 ALMANAQUE IMIGRANTES, n. 12, 05/12/2010.marked the 50 years of the colony.

PÁ

GIN

A 1

33

Over Levensverhalen vertellen II

Immigratie Onderwijs Voeding Milieu Technologie Herinneringen

184

PRESENTATIE

Meer dan slechts een chronologische referentie, is de honderdjarige Nederlandse aanwezigheid in Carambeí

een periode die op een intense manier opgebouwd en doorleefd is door de pioniers en hun nakomelingen en die aandacht

verdient voor de eigen aangelegenheden, specificiteiten en voor het belang die het heeft voor de regionale ontwikkeling van

Paraná.

Over het algemeen zijn verhalen van specifieke gemeenschappen – zoals van een bepaalde bevolkingsgroep –

van nature rijk vanwege de moeilijkheden, emoties, strijd en overwinningen waarmee immigratieprocedures gepaard gaan,

maar nu het derde deel van de serie IMMIGRANTEN afgerond is, kunnen we met overtuiging zeggen dat de honderdjarige

Nederlandse aanwezigheid in Carambeí zo vol is met ervaringen (individueel en collectief), gebeurtenissen, waarden,

dagelijks voortgebrachte solidariteitsvormen, dat we hem in kunnen passen in de lijst van onvergetelijke verhalen, tijdloos!

In dit deel van de serie, dat Over Verhalen Vertellen II genoemd wordt, gaan we verder, hoofdzakelijk met wat in

het voorgaande nummer stond, en bekijken nog zes thema's die door de aan de Universiteit van de deelstaat Paraná

verbonden onderzoekers bestudeerd zijn, ze helpen ons een beetje om meer te leren over de seculaire geschiedenis van deze

Nederlandse gemeenschap die op de Campos Gerais van Paraná heeft wortelgeschoten.

Het boek begint met de tekst “Reizen naar de nieuwe wereld: de Nederlandse immigranten in Carambeí”. De

auteur, de historicus Roberto Edgar Lamb, is een geleerde op het gebied van de immigratiekwestie in Paraná. In dit boek is hij

specifiek bezig geweest met de procedure van de aankomst en integratie van de Nederlanders in Paraná aan het begin van de

20e eeuw en dan in het bijzonder de groep die zich in Carambeí gevestigd heeft vanaf 1911.

Vervolgens is het de beurt aan professor Maria José Subtil om de kwesties aan te snijden die het onderwijstraject

in Carambeí aangaan. In de tekst met de naam “Onderwijs in de Nederlandse kolonie: instellingen en onderwijsprocessen in

Carambeí”, achterhaalt de onderzoekster de kennispraktijken uit de begintijd van de kolonie; het gaat over het oprichten van

de scholen; redeneert over de onderwijsspecificiteiten die eigen zijn aan een kolonie van buitenlandse oorsprong die in

Brazilië geworteld heeft; legt de nadruk op het aandeel van de familie en het geloof in het pedagogische proces; en toont tot

slot een actueel beeld over de realiteit van het onderwijs van de Nederlandse Carambeíaanse gemeenschap.

In de tekst “Zeg me wat u eet en ik zal u zeggen wie u bent: voedingsgewoontes bij de Nederlandse immigratie in

Carambeí”, heeft de historicus Marco Aurélio Monteiro Pereira zich beziggehouden met het vaststellen van de connecties

tussen culturele praktijken en de karakteristieke kookkunst die in Carambeí gevonden wordt. Het bereiden en nuttigen van

voeding worden hier begrepen als fundamentele elementen in de opbouw en bestendiging van de Nederlandse

gemeenschapsidentiteit. De bereidingswijzen, het keukengerei, de tafelmanieren, de etiquetteregels worden door de auteur

185

beschouwd als zijnde deel van een verhandeling die de Nederlandse groep identificeert en representeert die geworteld heeft

in Carambeí.

In “Horizon zonder eind: korte geschiedenis van het milieu in Carambeí”, achterhaalt Lorena de Pauli om te

beginnen het landschap van de Campos Gerais uit het begin van de 20e eeuw – het moment van aankomst van de

Nederlanders in Carambeí – om verderop te analyseren hoe de groep met de natuurlijke hulpbronnen omsprong en ook de

beperkende factoren van deze streek in Paraná. Het neerhalen van inheemse stukjes bos die in het landschap voorkwamen,

het behoud van specifieke gebieden, het gebruik van de directe inzaaimethode, het gecontroleerde branden, het vissen en

jagen maken deel uit van het beschreven universum in het door de historicus uitgewerkte artikel, ze wijdt zich al een paar jaar

aan studie over kwesties die te maken hebben met het milieu in Paraná.

Vervolgens behandelt de landbouwingenieur Pedro Henrique Weirich Neto de zaken die met technologie te

maken hebben in “Hier hebben we nooit honger geleden: Nederlandse technologie in de agrarische sector van Carambeí”. In

deze tekst geeft Weirich Neto informatie over het land en haalt de door de Nederlanders gebruikte methoden in de landbouw

en veeteelt van de laatste eeuw terug. Het pionieren, de arbeidsmethodes, de investeringen in wetenschap en technologie en

de toekomstperspectieven maken deel uit van het onderwerp van dit hoofdstuk.

Ter afronding van dit boek bespreekt de tekst “Memories van voorwerpen, beelden en menselijke moed:

contouren van de Nederlandse immigratie in Carambeí”, geschreven door de journalist Sérgio Gadini, het collectieve

geheugen van de Nederlandse gemeenschap uitgaande van voorwerpen en beelden die deel waren van het dagelijks leven

en de geschiedenis van deze groep, van 1911 tot aan de dag van vandaag.

Niltonci Batista ChavesOrganisator van de Serie Immigranten

Dick Carlos de GeusVoorzitter van het APHC

REIZEN NAAR DE NIEUWE WERELD:

DE NEDERLANDSE IMMIGRANTEN IN CARAMBEÍ

Laten we terugkeren naar de verre jaren van de vertrekken.negentiende eeuw. Gedurende die eeuw zou de Nederlandse De stimulansen tot emigratie (dat wil zeggen, het Staat zich consolideren onder een monarchistisch regiem en vertrekken uit een bepaalde regio) waren talrijk en variëren grondwettelijke beginselen (vooral door de Grondwet van in ieder tijdvak, in overeenstemming met de levensstandaard 1848). Eerst werd in 1815, na een periode van Franse in een regio.overheersing, het koningshuis hersteld. Zo keerde dus de

[...] er moet gezegd worden dat de meeste migranten hun Oranjedynastie terug, en werd het Verenigd Koninkrijk der huis of hun gemeenschap eigenlijk niet wensten te verlaten. Nederlanden gevormd, door middel van de unie tussen Als ze zouden mogen kiezen, dan zouden allen - behalve de

Nederland, België en Luxemburg. Enkele jaren later, in 1830, weinigen die hunkeren naar verandering en avontuur - op

verlieten de Belgen deze unie, terwijl de dynastieke banden hun plaats van herkomst willen blijven. De emigratie begint met Luxemburg tot 1890 stand hielden. pas dan wanneer de mensen ontdekken dat ze in hun

oorspronkelijke gemeenschappen niet van hun traditionele Van 1890 tot het jaar 1948 was koningin Wilhelmina 2 bestaansmiddelen kunnen overleven. In de meeste gevallen de vorstin van Nederland. In de periode van haar regering

lukt het hen niet op hun plaats te blijven, omdat ze noch werd het politieke gebeuren in Europa gekenmerkt door de 3 zichzelf noch hun kinderen kunnen voeden [...].twee grote wereldoorlogen. Aan het begin van de twintigste eeuw werd de economische crisis die de Europese bevolking

Er worden drie factoren aangewezen als de b e l e e f d e o o k g e k e n m e r k t d o o r a a n h o u d e n d e

belangrijkste: "de eerste is de toegang tot (landbouw)grond migratiestromen. Grote bevolkingsgroepen kwamen in

en dus tot voedsel; de tweede factor is de verscheidenheid beweging, zowel van het platteland naar de stad, als in de

aan opbrengst van het land, en de derde factor is het aantal keuze voor een oceaanoversteek op zoek naar nieuwe 4 gezinsleden dat moet worden onderhouden." Met andere horizonten en betere levensvooruitzichten. Voor de

w o o r d e n , b e v o l k i n g s g r o e i , p r o b l e m e n i n d e Nederlanders was het niet anders.

landbouwproductiviteit en opdeling van de boerderij (of de Wanneer men spreekt over de immigratiegolven

onmogelijkheid om oneindig door te gaan met de verdeling staat één vraag voorop: immers, waarom emigreerden

van de gronden die in gebruik zijn voor familiale productie).mensen? Om te begrijpen waarom miljoenen Europeanen

Gedurende eeuwen was het reizen naar de Nieuwe hun thuisland verlieten, moet men een combinatie van

Wereld een synoniem voor een avontuurlijke onderneming factoren beschouwen, zowel de emigranten door

in onbekende landen, op zoek naar nieuwe markten, "uitzetting", als de emigranten die als "aantrekkingskracht"

wetenschappelijke ontdekkingen, voortvloeiend uit het dienden voor degene die naar de Amerikaanse gronden zou

verlangen naar verovering en fortuin, daarbij ambities van

1Roberto Edgar Lamb

186

Nederland, 1909.Afgemeerd in de haven, werd het schip Frisia geleidelijk aan bezet door de passagiers. Sommigen van hen

vertoonden enige bezorgdheid: zichtbaar geëmotioneerd waren zij ongerust, hoopvol en vol plannen. Al spoedig zouden zij aan een lange reis beginnen, die hen naar de overkant van de Atlantische Oceaan zou brengen.

Waarom hadden ze besloten om te emigreren? Ze werden gedreven door een grote verwachting: vergezeld van hun gezinsleden waren zij van plan een nieuw leven op te bouwen in verre landen, in de zogenaamde Nieuwe Wereld. Ze besloten om hun vaderland te verlaten, nadat ze vaak nieuws vernomen hadden over het leven in de Amerika's en de mogelijkheden die geboden werden aan degenen die durf hadden – werkgelegenheid, enige garantie op een waardig leven voor hun gezinnen, een overvloed aan grond en een zacht klimaat.

Hen wachtte een lange reeks gebeurtenissen van heroïsche aard: om te beginnen het oversteken van een ontembare oceaan; daarna het doorkruisen van het onbekende grondgebied van bestemming, waarbij ze geconfronteerd werden met lange afstanden, slechte wegen, en een gebied bedekt door dichte bossen. In karossen gingen ze langs onverharde wegen of in trage, benauwde treinen die de kronkelige, door spoorlijnen afgetekende afstanden zouden doorkruisen. Op de plaats van bestemming wachtten ons slechts enkele eenvoudige onderkomens voor tijdelijke huisvesting. Zij zouden daar een harde overleveringsstrijd beleven.

PÁ

GIN

A 1

7P

ÁG

INA

18

187

macht en beschaving aanbrengende pretenties onthullend. andere gevallen ontvingen zij inspirerende brieven. Volgens In vee l Europese landen waren de moei l i jke het verhaal van Niesje Verschoor, was dit de aanzet voor haar levensomstandigheden van de arme en bezitloze arbeiders, vader, Jan Verschoor, om met het gezin over de mogelijkheid zowel op het platteland als in de stad, de stimulans tot van vertrek uit Nederland te spreken: "[...] zijn droom was migratie. Door de massale immigratie gingen Europa en de om naar een land te emigreren met een warmer klimaat en

5 8 Amerika's deel uitmaken van een "wereld in beweging." waar hij een eigen bedrijf zou kunnen beginnen.Hele mensenmassa's vertrokken van het oude Een gedeelde droom gaf een impuls aan de te nemen

continent naar de Amerika's. Het waren keuterboeren, beslissingen. Zo verging het Jan Verschoor. Hij was ambachtslieden, industrie-arbeiders, mensen die op de handelsvertegenwoordiger en was gewend om in het zuiden vlucht gingen voor de armoede. Met betrekking tot het totale van Nederland zijn werk per fiets te doen. Hij woonde met aantal van de migratiestromen vanuit Europa naar de zijn gezin in de stad Dordrecht. "Jan wist dat diep in het hart Amerikaanse continenten, in de negentiende en midden van van zijn broer eenzelfde brandend verlangen was om te de twintigste eeuw, waren de Verenigde Staten, Argentinië emigreren. Beiden wisten ook dat hun vrouwen zouden

9 en Brazilië de landen die de grootste aantallen migranten volgen indien zij die beslissing zouden nemen."ontvingen. De intensivering van de migraties vond plaats Zijn broer, Leen, had een winkel van Singer tussen de jaren 1880-1915 - het tijdperk van de "Great naaimachines, in de stad Sliedrecht. Zelfs met een meer Migration.” In die jaren ontving Brazilië ongeveer 2,9 miljoen stabiele werkgelegenheid, was Leen het met de beslissing immigranten, het derde Amerikaanse land wat betreft het eens. Zo besloten de broers Verschoor en hun gezinnen, zoals

6 aantal immigranten. vele andere Nederlandse arbeiders, om te immigreren. De Wanneer we echter de statistieken van de migratie beloften die de Nederlandse arbeiders ontvingen, het streven

uit Nederland nader bekijken, dan is zeker dat de grootste om een eigen bedrijf te bezitten en de verwachting om hun contingenten van de Nederlandse immigratie de volgende gezin betere levensomstandigheden te kunnen bieden, bestemmingen hadden: de Verenigde Staten, Australië, gingen gepaard met de veronderstelde vervoersfaciliteiten – Canada, Zuid-Afrika en Indonesië (een Nederlandse gratis vervoer op een Nederlands schip.kolonie, die officieel in 1949 onafhankelijk werd).

Vanaf het begin was het westelijk halfrond precies het Halverwege de negentiende eeuw (tussen de jaren 1858 en tegenovergestelde van Europa met betrekking tot de

1862), werd Brazilië ook de bestemming van sommige verhouding land-arbeid. In Europa was de grond duur en de

groepen Nederlandse immigranten, die zich vestigden in arbeidskrachten waren goedkoop. In Amerika waren de agrarische kolonies in de deelstaat Espírito Santo. gronden in overvloed aanwezig en stonden ter beschikking.

De arbeidskrachten echter waren gering in aantal en dus Na 1880 concentreerde Brazilië een grote stroom van 10duur.immigranten, voornamelijk samengesteld uit gezinnen.

[...] de mogelijkheid om land te kunnen verkrijgen was een Hoewel in kleinere aantallen maakten ook alleenstaande constante aantrekkingskracht voor alle immigranten. Met

m a n n e n d e o v e r s t e e k , o p z o e k n a a r b e t e r e zulke goedkope grond – opnieuw in vergelijking met levensomstandigheden. Of het nu vrijgezellen waren of Europese maatstaven – was het zeer wel mogelijk dat landloze vergezeld van hun gezinnen, alle immigranten hadden het arbeiders hun eigen boerenbedrijf zouden kunnen opzetten,

11 en ook nog vaak in een zeer korte tijd na aankomst.besluit genomen: 'Amerika maken' was het motto van bijna 7 alle immigranten die de Atlantische Oceaan overstaken.

Een belangrijke factor voor de uitbreiding van het Waarom de Amerika's? En in het bijzonder, waarom

transport van immigranten in de transatlantische reizen, was Brazilië? Immigratieambtenaren, die sinds het midden van

het toenemende gebruik van stoomkracht in de schepen die de negentiende eeuw door heel Europa trokken, maakten

van Europa naar Zuid-Amerika koersten. Aan het eind van uitbundig propaganda voor Brazilië. Met sterke en zelfs

de jaren 1860 vond het vervoer van passagiers (emigranten, bedrieglijke bewoordingen smukten zij hun verhalen op en

handelaars, enz..) al grotendeels met stoomboten plaats. toonden de gunstige voorwaarden waarop iedere

Door de stoomboten werd de reistijd aanzienlijk ingekort, immigrerende arbeider kon rekenen wanneer hij een nieuw

hetgeen ook bijdroeg aan de vermindering van de risico's bij leven op Braziliaans grondgebied zou willen beginnen. In

PÁ

GIN

A 1

9

PÁ

GIN

A 2

0P

ÁG

INA

21

188

het oversteken van de oceaan en een lagere sterfte op volle het oversteken van de Atlantische Oceaan hadden zee tot gevolg had. doorgebracht. De Braziliaanse regering toonde zich ook

Volgens Klein, bezorgd en probeerde enkele onregelmatigheden te beteugelen. Naar aanleiding van klachten van 97

[...] was het grote aantal zeereizen ook een waarborg voor het Amerikaanse immigranten over de kapitein van de permanente en vrijwel onmiddellijke contact met alle Amerikaanse stoomboot Catharina Withing, werd een Amerikaanse naties die aan de Atlantische Oceaan liggen. [...]

onderzoekscommissie van deskundigen gevormd. Zij in de periode na 1880, vertrokken uit de Braziliaanse haven

kwamen tot de conclusie dat:Santos wekelijks een aantal schepen naar de belangrijkste Europese havens aan de Middellandse Zee en zelfs de Noord-

De overdekking voor passagiers op het voordek niet Atlantische Oceaan, en alle schepen hadden de mogelijkheid voldoende geventileerd was, dat er niet voldoende hygiëne om honderden of zelfs duizenden emigranten in de derde

12 werd betracht, dat er aan boord geen enkele scheiding tussen klasse te vervoeren.de sekses was, en al evenmin voor de zieken, dat het eten slecht was toebereid, en dat er maaltijden waren die door de slechte De transoceanische reizen konden van drie tot vijf kwaliteit niet eens gegeten konden worden, en ten slotte dat weken duren onder variërende omstandigheden en de passagierslijst onjuistheden en onregelmatigheden

afhankelijk waren van het schip en de prijs die de reiziger 14 bevatte.voor zijn passagebiljet wilde neertellen. In de tijd dat grote migraties plaatsvonden, en hoewel verschillende landen Veel verhalen vermeldden deze gebeurtenissen, van wetten hadden die het vervoer van passagiers regelden, de drama's en het wel en wee waaraan de passagiers waren waren er toch tal van voorvallen die in verband stonden met onderworpen. In de herinneringen van Nederlandse de schepen die immigranten vervoerden: overbezetting, immigranten, of in de verhalen van hun nakomelingen, gebrek aan ventilatie en gepast licht in de afdelingen die klinken nog steeds de levendige geluiden van die intense bestemd waren voor de derde klas, ziekten en zelfs ervaring. Tientallen jaren later spreekt men hier nog steeds schipbreuken. In sommige gevallen moesten de over, soms een verklaring gevende voor een mislukking, of immigranten hun plaats delen in ruimen die volgestouwd om het doorzettingsvermogen van de voorouders te lagen met ijzer, zout, aardewerk en andere goederen. benadrukken, die bereid en in staat waren om zulke

In het begin van de twintigste eeuw had een tegenspoeden te trotseren.transoceanische reiziger waarschijnlijk al iets vernomen over Onder de eerste Nederlandse immigranten die naar de gevaren rond deze lange en langdurige scheepsreizen de staat Paraná gingen, bevonden zich de families Vriesman over de Atlantische Oceaan. Nieuws over ongevallen en en Verschoor. Zoals zoveel andere landgenoten gingen zij, schipbreuken bereikte snel de pers en waren steeds tussen de jaren 1908 en 1909, aan boord van schepen die terugkerende gesprekken in de havens van inscheping. Brazilië als bestemming hadden.

De gezondheidstoestand op deze schepen trok de Jan Vriesman had een groot gezin: zijn vrouw Jacoba aandacht: "het is in veel gevallen gebeurd dat, [...] Wilderom en vijf kinderen. In Nederland woonden zij in immigranten ziek werden tijdens de reis," zegt een Engelse Haarlemmermeer in het noorden van de provincie Noord-

13 consulaire vertegenwoordiger in 1873. In de negentiende Holland. Jan voorzag in zijn levensonderhoud door fruitteelt eeuw en zelfs in de twintigste eeuw, schiepen de lange en tuinbouw. "[...] hij werkte in de polders [...] had er een zeereizen en de slechte omstandigheden aan boord gunstige gehuurd om aardappelen te poten, maar alles werd door factoren voor de verspreiding van verscheidene ziektes, water overstroomd." Hoewel gewend aan het slechte weer

15zoals gele koorts, tyfus, enz. van het Nederlandse klimaat, raakte deze "Vriesman" Immigranten van allerlei nationaliteit verkozen ontmoedigd. Hij vernam dat de Braziliaanse regering

Brazilië als land van bestemming. Het waren meestal gunstige voorwaarden verstrekte aan immigranten. "Het consulaire documenten die enig zicht boden op deze reizen, leven hier [Brazilië] zou inderdaad beter zijn." Bereid om een door de verslagen van de immigranten weer te geven over de nieuw leven te beginnen gingen ze allen aan boord van een

16 periode van de reis die zij aan boord van stoomschepen bij vrachtschip. Zij brachten ook wat vee mee.

PÁ

GIN

A 2

3P

ÁG

INA

22

189

Jan Verschoor en zijn broer, Leen, beiden vergezeld Maar het was echt onmogelijk om alles te controleren, zowel van hun gezinnen, verlieten Nederland in 1909. Hun bij het aan boord als van boord gaan. Hetzelfde gebeurde in gezinnen gingen aan boord van het schip Frísia, voor de reis andere landen. Met betrekking tot de aankomst van een schip die hen naar Brazilië zou brengen. Niesje Verschoor in een Canadese haven, vertelt Maldwin Jones dat, om herinnerde zich later dat "een opeenhoping van mensen die problemen met de medische keuring en de overheid te zich in krappe ruimtes moest bewegen," een situatie die nog voorkomen, een dag voor aankomst "alle beschikbare verergerd werd na nieuwe inschepingen in de Noord- handen” opgeroepen werden om “het geweten te zuiveren'', Atlantische havens van La Rochelle (Frankrijk) en Vigo wardoor de ruimte van de derde klas in goede staat kwam te

20 (Spanje). "Nu was het schip boordevol. De geur in de verkeren.collectieve slaapzalen was ondraaglijk geworden door Bij het van boord gaan werden de immigranten naar zeeziekte van de meeste passagiers. Bovendien locaties gebracht om een periode van "quarantaine" door te consumeerden de Oost-Europeanen enorme hoeveelheden brengen; in Rio de Janeiro vervulde het logement op het Ilha

17 uien. das Flores deze functie; in Santos, São Paulo, Paranaguá, Hete nachten, vrolijke dansen op accordeonmuziek, Curitiba en Ponta Grossa, probeerden de logementen een

breiwerken, kinderspelletjes en vliegende vissen bleven in grotere invloed uit te oefenen, die de observatie van die het geheugen van Niesje hangen. Maar ook de spanningen, nieuwkomers inhield. Het waren ruimtes voor tijdelijke de arrestatie van de Spaanse vechtersbaas, de dood van een huisvesting van de nieuwe buitenlandse kolonisten, Duitser (slachtoffer van de tuberculose) en de lange rijen waaronder zij die in afwachting waren van de afbakening zieken die op medische hulp wachtten. van hun percelen. De slechte organisatie en precaire

In de daaropvolgende jaren zijn andere huisvesting, echter, maakten dat het verblijf daar een goed immigrantengezinnen de Atlantische Oceaan overgestoken. moment voor de immigrant werd om de beslissing om te En de familieherinnering legde opnieuw dit ogenblik vast. migreren opnieuw te bezien: "[...] er doken herinneringen op Dirkje Bezemer vertelde haar verhaal, weergegeven in het aan het vaderland, in tegenstelling tot de vreemdheid van de boek van Hendrik Adrianus Kooy. Haar vader, Dirk nieuwe wereld: de mensen, de taal, het bos en de dieren [...],

21Bezemer, werkte op een melkveebedrijf, en had ook enig de precaire huisvesting [...]"inkomen door de verkoop van melk in de stad Dordrecht. Over de Nederlanders in Paraná is het juist met Dagelijks "stak hij met een roeiboot de rivier over en in de betrekking tot de logementen voor immigranten – en de

18stad verkocht hij huis aan huis melk [...]." Dirkje's moeder aanwezigheid van Nederlandse immigranten in het was de zus van Jan en Leen Verschoor. In 1911 gingen zij logement van Paranaguá – waarover enkele van de oudste scheep naar Brazilië: documenten handelen. In de pers van de hoofdstad wordt in

1908 gewag gemaakt van een conflict dat zou hebben Zo vertrokken wij uit Amsterdam, op 8 november 1911, op het plaatsgevonden in Paranaguá, toen de immigranten zich nog Nederlandse schip Hollandia, naar Brazilië. Mijn moeder, met in het logement voor immigranten bevonden, gelegen in een haar vijf kinderen, vertrok met Jan Verschoor, Arie de Geus,

plaats die Porto D'Água wordt genoemd. Een telegram Leen de Geus en Jacob Voorsluys en twee anderen uit

kwam onder de aandacht van de redactie van de Diário da Papendrecht die naar Argentinië gingen. Op dit Nederlandse Tarde. Het luidde als volgt: “[...] immigranten in Porto schip waren wij de enige Nederlanders; de andere passagiers

waren Fransen, Italianen, Polen, enz.. Mama verdiende een D'Água waren in opstand gekomen en er was een beetje extra geld door het wassen en strijken van kleding voor vuurgevecht met de politie geweest waarbij aan beide zijden

19 de eerste klas passagiers. De reis duurde 21 dagen. 22gewonden vielen [...]"De krant suggereerde dat de gearriveerde In de havens waar de immigranten van boord

immigranten in het logement een Nederlander hadden gingen, werden door de autoriteiten constant inspecties van ontmoet die terugkeerde van het werk aan de spoorlijn [niet de schepen gehouden. In Brazilië bestond sinds 1858 een verder genoemd]. De inlichtingen die zij van hem kregen regeling voor het vervoer van passagiers. Schepen die (mogelijk een weinig flatteus verhaal over het onregelmatigheden vertoonden konden beboet worden. regeringsbeleid met betrekking tot de immigranten),

PÁ

GIN

A 2

5

PÁ

GIN

A 2

5

190P

ÁG

INA

26

PÁ

GIN

A 2

7

verschilden nogal van de bedrieglijke pamfletten die door de aangehaald als het "Vrouwenkerkhof”. "Niets te eten"; de gewassen gingen verloren door de sprinkhanenplaag en het immigratieambtenaren in Europese havens verspreid binnendringen van de akkers door wilde bosvarkens; met werden, en deze zouden de spanningen veroorzaakt hebben. betrekking tot de nieuwe aanplant waren de vooruitzichten Met dit feit voor ogen zou de pers zelf het nieuws ontmoedigend ("de Braziliaanse boeren zeggen nu al dat er verspreiden dat de arbeids- en leefomstandigheden op de heel veel ratten zullen komen, omdat de taquara [een soort plaatsen waar spoorlijnen in Paraná aangelegd werden, bamboe] gebloeid heeft"). Met het falen van de kolonisatie in precair waren.Gonçalves Junior keerden veel immigranten naar Nederland In het jaar daarop, 1909, vermeldde een nieuw terug, hoewel het bekend is dat sommige Nederlandse bericht, afkomstig uit Irati, dat ook daar groeiende immigranten in die plaats standgehouden hebben.spanningen waren. "Het is hier bekend dat, als gevolg van de

Een paar Nederlandse immigranten gingen op zoek opschorting van de leveringen aan de kolonisten, veel naar alternatieven en luisterden aandachtig naar het nieuws immigranten van Duitse en Nederlandse afkomst zich in dat de Brazil Railway Company grond verkocht voor een extreme armoede bevinden en absoluut niets te eten

23 nieuwe kolonie, op de Campos Gerais. In maart 1911 hebben."verhuisde het gezin Verschoor al snel naar Carambeí, binnen Sinds de dagen van het Keizerrijk, en voortgezet in enkele maanden gevolgd door de familie Vriesman. Het de Braziliaanse republikeinse periode, werd het beleid ten contract met de Brazil Railway Company, ondertekend op 04 opzichte van kolonisatie en immigranten door tal van april 1911, betekent het begin van de vorming van de Núcleo tegenstrijdigheden gekenmerkt. De officiële propaganda Colonial Carambehy. Op 11 december 1911 komen, vergezeld

kondigde lukraak verschillende concessies aan die niet altijd van Jan Verschoor, uit Nederland de gezinnen De Geus,

op waarheid berustten; hetzelfde kon worden waargenomen Voorsluys en Bezemer aan.

met betrekking tot de vermeende garantie dat 25In het verslag van de Regering van Paraná in 1912 , geïmmigreerde kolonisten niet zonder steun zouden blijven,

wordt ten aanzien van de komst van nieuwe immigranten het dat zij gedurende een periode steun van de overheid zouden

volgende gezegd:krijgen, dat ze op overheidswerken tewerkgesteld zouden

In het afgelopen jaar deden in het logement van worden, totdat hun financiële situatie een bestaan in de

Paranaguá 9.788 immigranten hun intrede, waaronder 8071 landbouw zou kunnen garanderen

Russische Polen, 1512 Oostenrijkse Duitsers, 24 Italianen, 18 Na de gespannen episodes in de krant vermeld te

Spanjaarden, 26 Nederlanders, 29 Fransen, 12 Portugezen, 6 hebben, daarbij als het ware een sluier oplichtend over deze Belgen, 3 Zwitsers en 3 Engelsen.polemische aspecten, eindigt het op 16 december 1909 In documenten en kronieken van die tijd, is het gepubliceerde artikel als volgt: mogelijk om de levensomstandigheden in die vroege jaren van

de kolonie Carambeí af te meten. Op langere reizen kon men De immigratie in Brazilië wordt zonder methode en zonder

Carambeí per trein bereiken. Nestor Victor, die de regio van de verstandige gerichtheid gedaan. Onze staatslieden, die het

Campos Gerais in 1912 bezocht, zei over de spoorlijn tussen geroep vernamen van een gebrek aan arbeidskrachten in de Ponta Grossa en Itararé: "de huidige snelheid, van gemiddeld landbouw en dat het land een grote woestijn is waar

onbekende rijkdommen liggen verborgen, buiten dit moment 31 kilometer, is veel te langzaam." Dezelfde kroniekschrijver, uit, zonder voorafgaande studie van het probleem [...]. Vanuit die oog had voor de geringe reisgemakken, merkte op: "Jullie Italië, Portugal, Spanje, Oostenrijk, Duitsland, Nederland, weten dat in dit opzicht, in Brazilië nog bijna alles gedaan moet Rusland, Turkije, komen de kolonisten in groten getale naar 26 worden."24Brazilië. [...]

In het verslag van Dirkje Bezemer komen we in aanraking met de harde realiteit ter plaatse:In de verhalen van Nederlandse immigranten en in

de familieherinneringen, wordt de tijd dat men in Irati In 1912 was er in Carambeí geen winkel, noch bakker of verbleef, in het Núcleo Colonial Gonçalves Júnior, tussen 1908 slager. Ook was er geen dokter in de buurt. [...] Alle huizen en 1911, in tragische contouren beschreven en ook nog eens waren gelijk. Vier slaapkamers en een keuken en een verande

onderstreept door het hoge aantal sterfgevallen, vooral van rondom het huis. Er was geen school, noch kerk. In die tijd was vrouwen en kinderen. Zelfs nu nog wordt Gonçalves Júnior

de kolonie volledig geïsoleerd. Er waren geen kranten. Ik denk en kocht een boerderij. Nu gaan zij zich in ons midden 30 niet dat iemand van ons de naam van de huidige president van vestigen.

27 Brazilië weet. De heer Hendriksen, die ons met zijn vrouw bezocht om een mogelijke immigratie van zijn gezin naar Brazilië te bestuderen, nam een besluit en kocht een boerderij. Waarschijnlijk gaat hij Toen hij door de stad Ponta Grossa wandelde, toonde

31 zich hier voor het einde van het jaar vestigen.Nestor Victor zich optimistisch over de tekenen van Nog jong en met een avontuurlijke geest, kwam Jaques in 1976 vooruitgang. En hij merkte ook reeds de aanwezigheid van de vanuit Nederland in Brazilië aan. Hij wilde zijn geluk proberen

Nederlanders op in het geheel van de in de regio gevestigde 32 en nieuwe dingen ervaren.culturen.

Door het gemak van communicatie die we al hebben, wordt een kern samengesteld uit verschillende origines, zowel binnenlandse als buitenlandse. Hier kunt u inwoners van bijna alle plaatsen in Paraná aantreffen, Brazilianen uit Noord- en Zuid-Brazilië, Duitsers, Syriërs, Italianen, Zwitsers, Fransen, Polen, Spanjaarden, Zweden, Nederlanders. De mensen die op doorreis zijn en de vele bestaande hotels betrekken, dragen veel

28 bij aan de drukte in de stad.

In het relaas van Dirkje Bezemer en in vele andere die volgden, staat een aspect voorop: de reis die Jan Verschoor in 1911 naar Nederland maakte, toen hij “zou proberen om nieuwe

29immigranten te interesseren voor vestiging in Carambeí." Toen hij mensen bereid vond om hem op zijn terugreis naar Brazilië te vergezellen, om zich rondom een gemeenschappelijk kolonisatieproject te verenigen, waarbij allen zich blootstelden aan de onzekerheden die de Braziliaanse gronden nog steeds inboezemden, vormde Jan Verschoor het begin van een belangengemeenschap die , geconsol ideerd in de daaropvolgende jaren, een kenmerk zou worden van de Nederlandse kolonisatie van Carambeí. Over de bestaande familiebanden heenkijkende – die ook zeker aanwezig waren -, werd een nog embryonale strategie zichtbaar, die gebaseerd was op de vorming van een uitgebreid netwerk van solidariteit.

In 1911, 1912, 1913, jaar na jaar, arriveerden nieuwe immigranten: Vriesman, Verschoor, De Geus, Voorsluys, Bezemer, Kamp, Hennipman, Laurens, Los, Smouter. En zo vele anderen zouden hen volgen. Vanaf de hoogte van Pilatos (de heuvel "waar de eerste Nederlandse immigranten zich vestigden"), zoals Jacob Voorsluys zou zeggen, zouden allen binnen een paar jaar de verbondenheid van de kolonisten tot stand zien komen. Deze gemeenschap werd, vanaf het begin, Carambeí genoemd.

En de immigratie naar Carambeí is niet opgehouden. Zelfs in de jaren zeventig (misschien in 1978) vermeldde het tijdschrift Batavo de komst van Nederlanders, of van nakomelingen afkomstig uit andere regio's van Brazilië:In de afgelopen maand kwam in Carambeí de familie Plender aan, afkomstig uit Beilen, een gemeente in de provincie Drenthe in Nederland. Vorig jaar heer heeft de heer Plender ons bezocht

1Professor aan het Departamento de História da Universidade Estadual de Ponta Grossa/UEPG. Master in Sociale Geschiedenis, behaald aan de UFPR en Doctor in Geschiedenis, behaald aan de PUC/SP.2Wilhelmina Helena Pauline Marie van Oranje-Nassau. No período de 1890 a 1898, antes que a rainha completasse 18 anos, seu reinado transcorreu sob a regência de sua mãe. 3KLEIN, H. Migração internacional na história das Américas. In: FAUSTO, B. (Org.). Fazer a América. São Paulo: Edusp, 1999. p.13.4Ibid., p.14.5 HOBSBAWM, E. J. Mundos do trabalho. Rio de Janeiro: Paz e Terra, 2000, p.83.6 KLEIN, Op. cit., p.25.7 KLEIN, Op. cit., p.24.8 RISSEEUW, P. J. A terra que eu vos indicarei. A imigração da família Verschoor. Tradução de Dick Carlos De Geus. Carambeí: [s.e], 2004. p.4.9Ibid.,p.3.10KLEIN, Op. cit., p. 15.11KLEIN, Op. cit., p.16.12KLEIN, Op. cit., p.23. KOOY, Hendrik A. Carambeí 75 anos. 1911 – 1986. Carambeí: [s.e.], 1986. p.15.13BRASIL. Ministério dos Negócios Estrangeiros. Representações Diplomáticas Estrangeiras no Brasil. Notas Recebidas. Grã-Bretanha. 31 de Janeiro de 1873. Arquivo Histórico do Itamaraty, 284-4-17,1872/1873.14 BRASIL. Ministério dos Negócios Estrangeiros. Avisos Recebidos do Ministério da Agricultura. 26 de setembro de 1872. Arquivo Histórico do Itamaraty, 292-03-05, 1872/1873.15 Significado da palavra Vriesman.16 Memórias da Família Vriesman. Este documento é parte de um conjunto de relatos e memórias familiares reunido por Tatiane Christine Biersteker, em 2008. 17 Niesje Verschoor, apud RISSEEUW, Op. cit., p. 4.18 KOOY, op. cit., p.15.19 Ibid., p.15-16.20JONES, M. A. El Reino Unido y América: emigración británica. Madrid: Editorial MAPFRE, 1992. p.213.21 LAMB, R. E. Palácio dos imigrantes. Jornal de História, Ponta Grossa, Departamento de História/UEPG, ano 1, n.1, p.2, abril/1986.22Diário da Tarde, 11de setembro de 1908.23Diário da Tarde, 26 de maio de 1909.24Diário da Tarde, 16 de dezembro de 1909.25PARANÁ. Mensagem dirigida ao Congresso Legislativo do Estado do Paraná pelo Dr. Francisco Xavier da Silva, Presidente do Estado, ao installar-se a 1ª. sessão da 11ª. Legislatura em 2 de Fevereiro de 1912. Curityba: Typ. d'A Republica, 1912. p.17.26 VICTOR, N. A terra do futuro (impressões do Paraná). 2. ed. Curitiba: Prefeitura Municipal de Curitiba, 1996. (Coleção Farol do Saber). p.235 a 238.27 BEZEMER, apud KOOY, Op. cit., p.17.28 VICTOR, Op. cit., p. 218.29 KOOY, 1986, p.12.30KOOY, H. A. Notícias de Carambeí. Jornal Batavo, Carambeí, ano IV, n.28, p.3, mai.1978.31Ibid.32KOWALSKI, N. P. Produtor do mês: Jacobus Henricus B. Simon De Best. Jornal Batavo, Carambeí, ano XVI, n.183, p.13, abr.1991.

191

ONDERWIJS IN DE NEDERLANDSE KOLONIE:

INSTELLINGEN EN ONDERWIJSPROCESSEN

IN CARAMBEÍ

te maken hebben met opvoeding en onderwijs in de kolonie, en Beginnotities over het onderwijswe hebben materiaal geraadpleegd dat is geproduceerd door

2 auteurs die dit thema onderzocht hebben.“Niemand komt onder het onderwijs uit”, zei Brandão. Allemaal worden we onderworpen aan socialisatie, wat het

Het vertellen van een verhaal: functies van het geheel aan strategieën is door middel waarvan de samenleving 3 6haar individuen vormt. Vieira Pinto bevestigt deze visie en zegt: onderwijs binnen de Nederlandse kolonisatie

“Onderwijs is het proces door middel waarvan de maatschappij haar leden vormt naar haar beeld en gelijkenis en gebaseerd op Vanaf het allereerste begin van de kolonisatie was het haar belang”. doel van het onderwijs in de kolonie het voorbereiden van de

In eerste instantie kunnen we zeggen dat we bij de kinderen op hun volwassenheid, het tegemoet treden van het geboorte alleen maar mens in wording zijn maar dat we leren het leven, hoe zich te gedragen en hoe om te gaan met andere

7daadwerkelijk te zijn in contact met de anderen, observerend, mensen. De eerste opvoeding gebeurt in het gezin, alhoewel die herhalend, normen en waarden aannemend en cultuur en ook verbonden was aan de kerk: thuis leerden de kinderen de traditie ontvangend die het karakteristieke uitmaken van de gewoontes, wat mag en wat niet mag; op de zondagsschool de

8verschillende sociale groepen. religie. Dit wordt bevestigd door Cordeiro wanneer hij 4Vieira Pinto biedt het begrip onderwijs op vermeldt dat in het begin van de 20e eeuw de Braziliaanse staat

verschillende manieren aan: als existentieel aspect, als sociaal niet kon voldoen aan de vraag naar onderwijs voor de bevolking:aspect en als cultureel fenomeen. Het eerste perspectief toont dat hij uit zichzelf en door de uitwendige factoren waar hij aan […] immigranten die zich zorgen maakten over het onderwijs wordt blootgesteld de mens echt mens wordt. Als sociaal feit is en het geloof; bij gebrek aan Braziliaanse scholen werden ze er

vanaf het begin toe gebracht hun kinderen zelf te onderwijzen, onderwijs gerelateerd aan het belang dat de gemeenschap heeft terwijl ze tegelijkertijd hun cultuur behielden door middel van om haar leden bijeen te brengen onder de gangbare sociale onderwijzend personeel van dezelfde bevolkingsgroep.omgangsvormen, zoals economische relaties, instellingen,

gebruiken, wetenschap, activiteiten enz. Het is het mechanisme De zeden en gewoonten van de groep worden van waardoor de samenleving zich vermenigvuldigt als cultureel

ouders op kinderen overgedragen, maar dat niet alleen, want fenomeen.andere leden van de familie maakten hier ook deel van uit: “Mijn oma vertelde verhalen en altijd zat er aan het eind een morele les Niet alleen kennis, ervaring, gebruiken, overtuigingen, in”, vertelt de geïnterviewde Jeltje de Boer. De verhalen die waarden enz. om door te geven aan het individu, maar ook de verteld werden op koude nachten bij de open haard bevatten een methoden die gebruikt worden door het maatschappelijke in

zijn geheel om haar educatieve invloed uit te oefenen, zijn educatief karakter door de toegevoegde waardevolle en morele onderdeel van de culturele achtergrond van de gemeenschap inhoud. Het was duidelijk dat onderwijs een taak van de

5en afhankelijk van het ontwikkelingsniveau. ouderen was – ouders, ooms, tantes, grootouders – afgezien van de gemeenschap in het algemeen. Het in stand houden van een

Zoals we kunnen zien in het volgende verslag hebben groep is afhankelijk van de manier waarop de tradities en de bijzonderheden van het op gang brengen van de educatieve waarden, waaruit het bestaat, worden overgedragen.procedures in de Nederlandse kolonie van Carambeí te maken In deze begintijd werd het onderwijs van meisjes en met de eigen historische situatie, wanneer die, door middel van jongens gegeven door middel van praktijkgerichte dingen. De de bevestiging van traditionele en religieuze waarden, een eersten leerden de huishoudelijke taken, de tweeden het leiden geheel eigen en bijzondere situatie heeft gevormd op het fysieke, van de boerderij met het planten, het melken en de zorg voor de sociale en culturele gebied van de Campos Gerais, waar wortel dieren. Er was echter een factor die het onderwijs van de ene geschoten is in het begin van de 20e eeuw. groep op die van de ander deed lijken.

Om verslag te kunnen doen van deze procedure, zijn In gezinnen waar weinig jongens waren, waren het we uitgegaan van getuigenissen van leden van de gemeenschap, verzorgen van de kalveren, het schoonmaken en wassen van de foto's en historische verslagen over personen en instellingen die melkbussen taken die ook door meisjes werden gedaan.


192P

ÁG

INA

33

PÁ

GIN

A 3

4

PÁ

GIN

A 3

5

193

Onderwijs door en voor het dagelijks leven, door middel van de het planten en oogsten. De aangenomen handelswijze was die zorg voor het bedrijf, de dieren en het land, als bron van het van wederzijds onderwijs of tegelijkertijd, waarbij kinderen van levensonderhoud waar iedereen van afhankelijk was. verschillende leeftijden en uit verschillende klassen op dezelfde Onderwijs tijdens het werk in de praktijk van het uitoefenen van tijd les kregen van één enkele onderwijzer.taken die onderling van elkaar afhankelijk zijn. Het onderwijsleerplan in de gemeenschap hield het

De gezinsopvoeding was zeer streng. Het was een onderwijzen van de kinderen in van de eerste letters en het starre vorming, vooral waar het het respect voor ouderen betrof. rekenen en later, met het oog op een voortgaande vorming, De leeftijdshierarchie werd vooral bezien met betrekking tot de wanneer ze jongeren en volwassenen geworden waren, het grootouders. Er is een duidelijke rollenafbakening die onderwijs in de kerk en door het geloof. De dominees en gefundeerd was op respect zonder tegenwerpingen van de onderwijzers organiseerden meisjes-, jongens-, en kinderen in relatie tot de volwassenen. vrouwengroepen om over de religie te leren maar dat niet alleen,

“Een klein misverstand met mijn oma, waar ik erg veel ook over sociale waarden, algemene kennis, en informatie over van hield – en ik was zeer gehoorzaam -, maakte dat mijn vader gebeurtenissen en nieuwsberichten.me verplichtte mijn verontschuldigingen aan te bieden aan Op deze manier nam de kerk een educatieve functie op haar”, herinnert Jeltje de Boer zich. Ze benadrukt dat “er niet zich, waarbij seculiere en wereldse onderwerpen ter sprake opgevoed werd tot vrijheid”, maar “voor respect”. kwamen, echter zonder de opvoedkundige waarden uit het oog

Er heerste in het begin van de kolonisatie het idee dat te verliezen. Dat is de hoofdzaak van het onderwijs in de kolonie: meisjes niet hoefden te studeren: “Alleen de eerste vier klassen de functie van de school is studie, maar het geloof is er een van de lagere school, want hun functie was de zorg voor het onderdeel van, de grondbeginselen van het evangelische geloof. huishouden als huisvrouwen en de verantwoording voor het De einder is de mens, opgevoed en onderwezen binnen de grootbrengen van de kinderen”. De eerste meisjes die gingen principes van het belijdende geloof vanaf de allereerste studeren waren de onderwijzeressen. levensjaren.

Hier herhaalt zich het concept dat van kracht was in de Als een rode draad loopt het gebruik van de Braziliaanse maatschappij van die tijd dat aan het beroep van Nederlandse taal door het onderwijs als gevolg van het feit dat onderwijskracht een moederlijk en vrouwelijk karakter die taal thuis gesproken werd. “Alle vakken werden in het toeschrijft. Met betrekking tot de jongens was er de stimulans Nederlands gegeven”. Jeltje de Boer vertelt dat “in 1936 kwam voor studie op zoek naar andere beroepen dan welke de kolonie meester Keimpe van der Meer uit Nederland en hij bracht veel kon bieden. Er was de noodzaak het werk te diversifiëren. lesboeken mee, vooral van de Nederlandse taal, om te

Een belangrijk punt dat de moeite waard is om even bij alfabetiseren, te schrijven en te lezen en om oefeningen te stil te staan: er was geen analfabetisme in de kolonie. De maken”.emigranten die aankwamen konden al lezen en schrijven. Het idee dat onderwijs een plicht van allen was, wordt “Diegenen die als kleine kinderen aankwamen en diegenen die concreet gemaakt in het feit dat de coöperatie de school in veel hier geboren werden, werden gealfabetiseerd door een meisje gevallen subsidieerde, en door de gezamenlijke beslissing dat de van de groep”. Omstreeks 1913 stelde de gemeenschap zelf het ouders leergeld moesten betalen, alhoewel er geregistreerd staat lesgeven in schrijven, lezen en rekenen voor. dat veel kolonisten een beurs ontvingen opdat hun kinderen

Er valt een gemeenschappelijke inspanning op om naar de particuliere school konden gaan. In de dertiger jaren onderwijs te bevorderen al is het op een informele en zelfs gingen enkele jongeren van de gemeenschap naar Castro en precaire manier. “Soms waren het de mannen die onderwijs Curitiba om te studeren en in de behoeften van de kolonie te gaven, de eigenaren van boerenbedrijven. Maar dit vond plaats voorzien, vooral in die van het onderwijs. Enkele meisjes in de pauzes van het werk”, als voorbeeld is er de figuur van werden onderwijzeres in het basisonderwijs en een jongen

9Jacob Voorsluys , die “de kinderen onderwees wanneer hij niet haalde zijn diploma boekhouden om, later, de taak van

aan het werk was op zijn bedrijf, of wanneer hij niet in de fabriek boekhouder op zich te nemen bij de Cooperativa Central de

was waar kaas gemaakt werd. De kinderen genoten onderwijs Laticínios do Paraná Ltda.

gedurende één of twee jaar en stopten dan om hun ouders op de In de vijftiger jaren “was het normaal dat jongeren de

boerderij te helpen”. vijfde tot en met de achtste klas van het basisonderwijs in Ponta 10Z o w a s d e k a l e n d e r v a n d i t o n d e r w i j s Grossa deden en in Castro, op het Instituto Cristão , en enkelen

seizoengebonden, afhankelijk van de gemeenschapsroutine van begonnen aan een universitaire opleiding. De eerste aan de PÁ

GIN

A 3

7

194

universiteit afgestudeerde jongere had rechten gedaan en In dit verslag is evident dat de Nederlandse kolonie hoewel hij dit beroep niet uitoefende, is het wel van nut geweest zowel onderwijs herbergt in de ruime zin van het woord, die van voor de gemeenschap, vooral voor de coöperatie”. de vorming van morele en religieuze waarden, als in de strikte

Voordat het zover was echter, organiseerde de groep zin van het woord, die van scholing en van beroepsvorming. zelf betaalde particuliere cursussen over huishoudkunde voor Ook wordt opgemerkt dat de inspanningen van de de vrouwen en landbouwkundige kennis voor de mannen. Nederlanders in Carambeí om onderwijs en ontwikkeling te Hiermee komen we terug, zou je kunnen zeggen, bij wat eerder bieden aan hun jongeren de mogelijkheid bood aan veel genoemd is. Het onderwijs in de kolonie van de eerste decennia kinderen van Braziliaanse arbeiders om te studeren. Volgens een

12neemt een praktijkgericht en nuttig karakter aan, een onderricht verklaring , “velen van hen die werken in de kantoren van de dat gestoeld is op belangen die het gevolg zijn van de behoeften coöperatie komen uit de arbeidersklasse, waarvan de ouders – van de instelling zelf, van een manier van leven die gebaseerd is de meerderheid uit het binnenland – minder mogelijkheden op werken, op de zorg voor het huishouden en het werk van het hadden om te studeren dan de nakomelingen van de planten en het zorgen voor het vee. De eerste vijftig jaar van de Nederlanders”.vestiging van de kolonie vonden in het werk en het geloof de doorslaggevende waarden voor de vorming van individuen in Registraties, tijden en persoonlijkheden – de het vooruitzicht van een versterking van de gemeenschap. opgetekende geschiedenis over het onderwijs

In de zestiger jaren kwam er belangstelling voor de 13

in de Nederlandse kolonieuniversiteit, op zoek naar zelfstandige beroepen die niet alleen geschoolde arbeidskrachten zouden leveren om in de lokale

Volgens het eerdere verslag werd er in het begin, om in behoefte te voorzien, maar die de status gaven van de de behoefte van een klein aantal kinderen in de schoolleeftijd te professioneel die afgestudeerd was aan de universiteit, vooral in

11 voorzien, door enkele personen van de gemeenschap de eerste Ponta Grossa en in Curitiba . In het begin van dat decennium beginselen van het lezen, schrijven en rekenen bijgebracht. Het zijn enkele landbouwingenieurs afgestudeerd die terugkwamen waren vrijwillige amateurs zoals Pleuntje de Geus, Hendrik om op hun bedrijven te werken. Ook haalden verschillende Smouters, Leen Smouters, Marie van Wilpe, Jacob Voorsluys, verpleegsters en onderwijzeressen hun diploma's bij Cornelia van der Mast de Geus en een aangenomen onderwijzer, middelbare beroepsopleidingen. In de tweede helft van het Petrus Franciscus Matthijssen. Dit gebeurde op verschillende decennium waren er die in Rechten, Administratie, Biochemie, tijden (in de loop van de dag en soms 's avonds) en plaatsen (in Economie, Landbouw en Civiele Techniek afstudeerden.

14het huis waar ook de kerk gehuisvest was). Deze mensen Zo wordt de lange weg beschreven die de wisselden elkaar in de jaren van 1913 tot 1931 af om in de Nederlanders van Carambeí gingen gedurende de 20e eeuw, de onderwijsbehoefte van de kolonie te voorzien.weg van het onderwijs die uitkomt bij de vorming van

Jacob Voorsluys bijvoorbeeld, sprong bij gebrek aan verschillende soorten professionelen, afgezien van roepingen onderwijzers altijd in, en leerde de kinderen ook religieuze die de richting uitgegaan zijn van het spirituele werk van gezangen als onderdeel van de educatieve taak. De immigranten zendelingen en predikanten. Vanaf de zeventiger en tachtiger namen de taak van het onderwijs in eigen handen, volgens jaren zochten de daarop volgende generaties op een intensievere

15Cordeiro , met medewerking van de gemeenschap:manier de universitaire opleiding in andere beroepen welke de hedendaagse maatschappij vereist.

[…] in 1911 werd het onderwijs gegeven bij de kolonisten thuis Het verslag van Jeltje vermeldt dat “velen die […] en vanaf 1920 stelde de Brazil Railway Company een huis weggingen niet teruggekomen zijn, ze hebben elders ter beschikking dat door de week school was en op zondag

werkgelegenheid gezocht”. De meerderheid van degenen die Evangelische Kerk.

wel teruggekomen zijn beoefent niet het gekozen beroep. Deze mannen en vrouwen echter hadden en hebben leidinggevende

Tot de dertiger jaren volgde Carambeí niet het Sistema functies binnen de gemeenschap – in de kerk, binnen de

Nacional de Ensino (Overheidsprogramma voor het onderwijs). coöperatie, op school en in culturele en sociale instellingen –

De door de regering voorgestelde nationaliseringscampagne waarbij ideeën en projecten uitgewerkt worden, als organische

met het invoeren van de Portugese taal in buitenlandse intellectuelen die het gedachtegoed en handelen van hun groep

kolonisatiegebieden, kwam om gelijkvormigheid te verplichten interpreteren en organiseren. 16in de schoolse opvoeding van het land. Een 'tussen haakjes'

PÁ

GIN

A 3

8P

ÁG

INA

39

PÁ

GIN

A 4

0

195

17voor de overdenking van Brandão is hier op zijn plaats: Aan het eind van de veertiger jaren (1948), werd door de gemeenschap een stenen school gebouwd, de Carambeí-

Onderwijs verschijnt elke keer dat er sociale bestuursvormen Pilatosschool, op de plaats waar nu de Fundação Batavo opduiken en controle over het onderwijzen-en-leren functioneert, om de Pilatosschool te vervangen. Op avontuur. Het formele onderwijs is het moment waarop

verschillende momenten wordt binnen het onderwijs van de educatie zich onderwerpt aan pedagogie (de theorie van het

kolonie de aanwezigheid van de juffrouwen Geralda Harms, onderwijzen); ze schept haar eigen situaties voor het

Maria Harms en Thereza Gaertner Seifarth geconstateerd, in de uitoefenen, produceert haar methoden, stelt haar regels en loop van de jaren zijn zij bemiddelaars geweest van de tijden vast, en benoemt gespecialiseerde uitvoerders. Dat is bestendiging hiervan.wanneer de school, de leerling en de onderwijskracht

tevoorschijn komen. Het betaamt hier ook de aanwezigheid van andere leerkrachten vast te leggen bij deze educatieve inspanningen om

In 1930 werd door de gemeenschap de school van nieuwe generaties te vormen: Helena Nolte en Detje Moesker, 18Pilatus gebouwd die in de buurt van de kaasfabriek lag. van Nederlandse afkomst; Ester Scheleski, Relindes Bornmann,

Gedurende de eerste jaren van het decennium van 1930 hebben Gercy Foltran en Helga Rox, Braziliaanse leerkrachten, ook verschillende Braziliaanse onderwijzeressen, in het bijzonder nakomelingen van immigranten.

20Theresa Gaertner Seifarth, wier betrekking verbonden was aan In 1953 kwam Henri van Westering in Carambeí aan, de Deelstaat Paraná, les gegeven in de Portugese taal. Er waren om les te geven in de Nederlandse taal en algemene kennis, communicatieproblemen bij deze lessen omdat de kinderen gericht aan de leerlingen die de eerste vier klassen van het thuis alleen maar Nederlands spraken. Gedeeltelijk werd dit basisonderwijs gedaan hadden. In deze taak werd hij later opgelost door toedoen van Johanna Bokhout en Keimpe van der vervangen door, respectievelijk, zijn echtgenote Anna Mechteld Meer, die het op zich genomen hadden algemene kennis door te van Westering, Detje Moesker en Maatje Boot. Deze studie-geven in de Nederlandse taal voor de eerste klassen. Het was aan aanvulling van twee jaar was niet officieel maar een initiatief van Geralda Harms om de officiële taal aan alle klassen te geven. De de gemeenschap zelf om de kennis van haar kinderen te Staat was derhalve aanwezig in de gemeenschap door middel vergroten. van zijn officiële onderwijskrachten. Het is belangrijk om even stil te staan bij de rol van

Met het verbod van de Braziliaanse regering op Tonia Joanna Harms binnen het onderwijs van Carambeí, omdat buitenlandse scholen gedurende de Tweede Wereldoorlog ze het beroep van onderwijzeres beoefend heeft vanaf de kwam er een eind aan de Nederlandse lessen en diende zich de Carambeí-Pilatosschool, ze heeft functies vervuld van noodzaak van aanpassing aan door de kolonie aan deze nieuwe secretaresse tot directrice van de scholengroep Julia Wanderley, realiteit. waar ze daadwerkelijk heeft bijgedragen aan het officieel maken

In 1944 werd een nieuwe school geopend die Escola van deze instelling en ook aan dat van de Evangelische School 21Fundos de Pilatus (School Achter op Pilatus) genoemd werd en van Carambeí in de vijftiger jaren.

die bestemd was voor de eerste drie klassen. Daar heeft Maria Zoals al vermeld is, heeft de beweging van de Harms gewerkt, onderwijzeres van de gemeente, terwijl Geralda Nederlandse gemeenschap vaste vorm gekregen zowel in het Harms de Portugese taal bleef geven. Meester Keimpe van der formele onderwijs als in het informele onderwijs, door middel Meer kwam terug nadat de Tweede Wereldoorlog, waar hij van enkele initiatieven voor het geven van noodzakelijke gediend had, was afgelopen, en nam de lessen van de aanvullende cursussen voor professionele kwalificatie en het Nederlandse taal op zich, die op dat moment facultatief waren. voortzetten van de studie voor jongere leden van de groep aan

Vanaf de veertiger jaren paste de School, het eind van de vijftiger, begin zestiger jaren. Er waren enkele gemeenschappelijk van aard, zich aan de wettelijke huishoudkundige cursussen die gegeven werden door dames voorschriften aan en ging van drie leerjaren naar vier en vijf jaar, uit de gemeenschap zoals Marietje Beijes Jacobi, Fenny Fokkens, respectievelijk, met voorbereiding op het toelatingsexamen in Detje Moesker; een landbouwkundige cursus met medewerking 1960. Deze geleidelijke aanpassing aan het formele onderwijs in v a n e e n N e d e r l a n d s e l a n d b o u w i n g e n i e u r ;

22de kolonie gaat samen op met de veranderingen van de volwassenenonderwijs , gegeven door, onder anderen, Mariza gemeenschap zelf in haar acculturatieproces. Er zijn berichten Marques Morais, Ivone Maria Los, de dames Boot en Overakker, dat in 1948 de Nederlandse lessen ophielden door gebrek aan meneer Manger, dominee L. Moesker en Arthur Harms.

19leerlingen. In deze tijd heeft het bestuur van de Carambeí-

PÁ

GIN

A 4

2

PÁ

GIN

A 4

3P

ÁG

INA

44

196

Pilatosschool, met het oog op de noodzaak het onderwijs in de religieuze, morele en ethische pedagogie. Dit wordt duidelijk in gemeenschap uit te breiden, zich drie doelen gesteld voor de de beschrijving van de school zelf van de Nederlandse kolonie.instelling:

De Evangelische School van Carambeí – 1e plaats – het christelijke karakter van het onderwijs

christelijke principes als basis voor behouden;28

2e plaats – het onderwijs zo breed mogelijk maken; pedagogische fundamenten3e plaats – naast het officiële onderwijs in het Portugees, het onderwijs in de Nederlandse taal Zoals tot nog toe vermeld is, gaat de oorsprong van handhaven. deze instelling terug tot de eerste jaren van de 20e eeuw, toen de

gemeenschap zelf de taak op zich nam om de kinderen te In deze doelstelling kunnen fundamentele elementen onderwijzen en dan niet alleen de eerste letters en het rekenen,

opgemerkt worden van de bevestiging van de groep: kennis met maar ook de religieuze principes. De instelling nam vaste een breed bereik; de officiële taal van het adoptieland; het vormen aan met verschillende namen in de loop van de jaren, behoud van de voorouderlijke taal; en, verder, het geloof. Vanuit maar met behoud van de eigen identiteit van de Nederlanders in dat perspectief en tegelijkertijd met de tendensen in het Carambeí.achterhoofd van het onderwijs van die tijd in het land, werd in de Met de kracht van het geloof en de onuitwisbare relatie

23zestiger jaren de kleuterschool opgezet, met als bijzonderheid tussen geloof en onderwijs in de gemeenschap werd de het gebruik van de Nederlandse taal. De kleuterschool Evangelische School van Carambeí in 1979 daadwerkelijk functioneerde op een andere plaats in de buurt van de school en opgezet, hierbij werd afgescheiden van de openbare instelling

24werd later verplaatst naar ELIM. De verantwoording voor dit en er werd een nieuw pand gebouwd, nu onder leiding van de schoolonderdeel lag bij Liesje Snoeijer, Alie Buist en Jenny Veth. Evangelische Gereformeerde Kerk (via de Vereniging van de

In 1962 werd de Escola Fundos de Pilatos opgeheven en Evangelische School van Carambeí). De doelstelling was het in 1963, ter vervanging van de Carambeí-Pilatosschool, begon de oprichten en handhaven van evangelische scholen binnen de

29Scholengroep Júlia Wanderley te draaien, die in twee principes van het geloof.schoolgebouwen functioneerde: een dat door de overheid van Het partnerschap openbaar/particulier was een de deelstaat was gebouwd en de ander, ernaast, dat door de belangrijke relatie bij de grondlegging van deze school, niet

30gemeenschap was gebouwd, voor de eerste vier klassen van de alleen voor de Nederlandse kolonie maar ook voor Carambeí. 25lagere school. Zelfs met het onderwijs van Carambeí In 1965/66 samen met de Overheid van de Deelstaat door

gecentraliseerd in de Scholengroep, bleef de school met het middel van de Nationale Campagne van Gemeenschapsscholen 26onderwijs in de Nederlandse taal gehandhaafd, buiten het (CNEC), werd begonnen met het Ginásio (dat is heden gelijk aan

officiële onderwijsprogramma van het Portugees. de laatste vier klassen van het basisonderwijs), wat de jongeren Meester Hendrik Sijpkes wordt genoemd als een de mogelijkheid bood om het complete basisonderwijs te

27belangrijk personage binnen het plaatselijke onderwijs. Hij was volgen.onderwijzer in Nederlands, Engels en aardrijkskunde op de Toen de Evangelische School werd gebouwd en scholen en voor het ginásio (laatste vier klassen van de lagere geopend in 1979 bleef dit onderdeel van het onderwijs op deze school), behalve dat had hij de leiding over het Ginásio de plaats aangezien het niet aangeboden werd op de openbare Carambeí (1971-1980), de Scholengroep Júlia Wanderley en de school Júlio Wanderley. Het invoeren van de complete Evangelische School, tot zijn pensioen in 1993. Dat waren 32 basisschool bij deze instelling werd pas werkelijkheid vanaf jaren in dienst van het onderwijs in Carambeí, waarvan 22 in de 1982. Op 1 juli 1985 werd de Colégio Estadual Júlia Wanderley functie van hoofd van de school. opgericht, met inbegrip van de middelbare school.

Het is duidelijk dat School en Kerk op sommige Tijdens een interview met de huidige directrice die de momenten door elkaar heen lopen, aangezien de basis voor de school leidt vanaf de negentiger jaren, wordt het pedagogische opvoeding en het onderwijs in de gemeenschap de religieuze beleid van de school duidelijk waarvan het Mens-waarden en principes zijn, afgezien van onderwijs met kwaliteit. Interactionisme-Christus gecentreerd de richtlijn is, en dat zich

31Zelfs als je de nadruk legt op kennis als taak van de school, dan is concentreert op twee aspecten: God en de Mens.het niet over zomaar kennis waar over gepraat wordt, maar over Het universele karakter van de school wordt benadrukt

PÁ

GIN

A 4

5

PÁ

GIN

A 4

6P

ÁG

INA

47

197

met de woorden: “Dit is geen Nederlandse school, iedereen die Nederlands gesproken werd, maar socialisatie vereiste dat de 32ons opzoekt is welkom, ongeacht geloof of nationaliteit”. Op voorkeur gegeven werd aan het Portugees. Vanuit deze

deze manier is de school er voor de hele gemeenschap van acculturatie werd het onderwijs in de taal van herkomst

Carambeí. Van de ongeveer 250 leerlingen die er op school langzaam maar zeker afgebouwd, terwijl het ook geen deel meer

zitten, is slechts 40% kind en afstammeling van immigranten. uitmaakte van de gezinscommunicatie.

Maar de informatie is dat de school vrijwel alle kinderen van de Volgens de geïnterviewde werd er in het begin, steeds

Nederlanders bereikt, zij maken ook gebruik van studiebeurzen met het doel voor ogen de oorsprong van de school te cultiveren,

indien ze dat nodig hebben. moeite gedaan om leerkrachten uit Nederland te halen speciaal

De instelling krijgt vanaf het begin vaste vorm als om de Nederlandse taal te onderwijzen. Langzaam maar zeker

project van de kerk en de gemeenschap om de calvinistische werd de belangstelling minder, zodanig dat vandaag de dag 35fundamenten in praktijk te brengen, die van het naar waarde weinig leerlingen de specifieke lessen volgen. Op het rooster

schatten van de mens als schepsel van God. Deze basisprincipes, wordt facultatief onderwijs in Engels, Nederlands en Spaans volgens de directrice, propageren niet alleen individuele aangeboden, waarvan van de 5e tot en met de 8e klas Spaans het vooruitgang en materieel succes. De school biedt degelijk meest gekozen is. Tot en met de vierde klas wordt Nederlands onderwijs dat de leerlingen voorbereidt op de eisen van de gegeven aan wie daarin geïnteresseerd is, 's middags na hedendaagse maatschappij, maar hecht ook waarde aan schooltijd. aspecten als ethiek, moraal en spiritualiteit. De religieuze De school heeft een afdeling Nederlands, waar mensen roeping houdt harmonieus samenleven met anderen in door uit de gemeenschap werken die betrokken zijn bij de taak de middel van God. De missie is het Woord van God en het gewoonten en de taal levend te houden. Dit is nog een bewijs van

33christelijke geloof belijden. het idee om een cultuur te behouden, daar het in alle sectoren

In dit perspectief staat er wekelijks één godsdienstles van de gemeenschap terugkomt. De afdeling organiseert

(Bijbelse Geschiedenis) op het rooster voor de laagste klassen culturele activiteiten en viert Nederlandse hoogtijdagen zoals

(vanaf drie jaar) en wekelijks twee lessen Bijbelse Leer voor de bijvoorbeeld Koninginnedag. Het Sinterklaasfeest, een culturele

leerlingen van de 5e tot de 8e klas. Gedurende de eerste jaren niet-religieuze traditie die nog steeds in stand gehouden wordt

heeft dit onderwijs een evangeliserend karakter. In de latere in Nederland, vindt plaats op 5 december, wanneer aan het eind

klassen is het doel geloofsbelevenissen te bevestigen. Alle van de middag cadeautjes uitgedeeld worden. Inlichtingen

klassen hebben een Bijbels dagboek voor het begin en de vermelden dat er drie jaar geleden nog toneelstukken en muziek

afsluiting van de lessen. Het zijn Bijbelse verzen die van in de Nederlandse taal gespeeld werden, wat niet meer gebeurt.

toepassing zijn op situaties in het leven, met een voor de Wat het concept onderwijs betreft in ruime zin is het duidelijk

leerlingen toegankelijk taalgebruik en voorgelezen door de dat het ook een taak van de gemeenschap is, vooral van het gezin

onderwijskrachten die zich ook geven in dit proces. en de kerk. Onze geïnterviewde, echter, verklaart dat: “er

Wat opvalt is een rooster dat de kennis van alle vakken duidelijke tekenen zijn dat zowel de één als de ander de

naar waarde schat, onderwijs met een academische kwaliteit dat religieuze waarden opgeven. Het wordt steeds moeilijker deze 36gepaard gaat met een degelijke vorming niet alleen waar het het waarden vandaag de dag te behouden”.

geloof betreft, maar ook waar het solidariteit en het menselijk Daarom propageert de school zo krachtig deze samenleven aangaat. De boodschap van de school is: “Een waarden die hun herkomst vinden in de leerstellingen van het aandeel leveren in de vorming van toekomstige burgers, met geloof. Het geloof, het respect en de religieuze gebruiken lopen kwaliteitsonderwijs, in een omgeving waar Bijbelse waarden, als een rode draad door het hele educatieve proces waar liefde voor God en voor de naaste en respect voor de schepping leerlingen, leerkrachten en administratief personeel bij

34hoog gewaardeerd worden”. Deze lessen vormen de basis voor betrokken zijn, evenals, natuurlijk, de gemeenschap in het

christelijk gedrag waarbij steeds weer het woord van God wordt algemeen.

herbevestigt in de verhoudingen en in het dagelijks leven. De Evangelische School van Carambeí is bewaarder

In aanmerking genomen dat de nadruk is gelegd op de van de geschiedenis van de maatschappelijke groep die hem

Nederlandse taal als bindend element van de kolonie door de ontworpen heeft, dagelijks herschreven in zijn pedagogisch

jaren heen, wilden we van de leiding weten in hoeverre de taal handelen en in het voorlezen van het Bijbelse dagboek. Een

aanwezig is op de school in de afgelopen honderd jaar. De geschiedenis die lang geleden begonnen is, om precies te zijn een

directrice bevestigt dat er tot de zestiger jaren thuis, in het gezin, eeuw geleden.

PÁ

GIN

A 4

8

PÁ

GIN

A 4

9

198

1.Afgestudeerd in Muzikaal Onderwijs aan de kunstacademie van Paraná. Master in Onderwijs aan de universiteit van de deelstaat in Ponta Grossa. Doctor in toegepaste technologie in Mediaproductie en kennis aan de Federale Universiteit van Santa Catarina. Senior wetenschapper over de afdeling Postdoctoraal in Onderwijs van de UEPG.2.BRANDÃO, Carlos Rodrigues. O que é educação. 28. ed. São Paulo: Brasiliense, 1993. (Coleção Primeiros Passos), p. 13.3.VIEIRA PINTO, Álvaro. Sete lições sobre educação de adultos. 2. ed. São Paulo: Cortez, 1984, p. 29.4.Idem.5.Idem, p. 31.6.De inhoud van dit onderdeel kwam voornamelijk naar aanleiding van interviews met Jeltje de Boer tot stand, lid en onderzoekster van de gemeenschap. Ze is een levend geheugen en herinnert zich feiten, gegevens en namen die de geschiedenis van de Nederlanders in Carambeí hebben gevormd. Haar uitspraken staan in de tekst tussen aanhalingstekens.7.BOER, Jeltje de. A história do ensino em Carambeí. Carambeí, 2010. (Niet gepubliceerd).8.CORDEIRO, Sonia V.A. Lima. A constituição da Escola Evangélica de Carambeí: uma instituição educacional da imigração holandesa na região dos Campos Gerais. 2007. Dissertatie (Postdoctoraal in Onderwijs) – Universiteit van de deelstaat in Ponta Grossa, Ponta Grossa, 2007, p. 55.9.Idem, p. 64.10.Deze instelling bood ook de studiemogelijkheid voor wie zich wilde verdiepen in het lesgeven van de Portugese taal, een steeds dringender noodzaak in de loop van de jaren gezien het verbod op het bezigen van vreemde talen in het onderwijs gedurende de Tweede Wereldoorlog. Vanaf 1968 heeft het Instituto Cristão een middelbare landbouwschool voor de jongens en een middelbare huishoudschool voor de meisjes (1969).11.BOER, Interview. 19 april 2011. Interview door Maria José Dozza Subtil. Carambeí, 2011. Digitale opname.12.Idem.13.De verwoordingen van dit onderdeel zijn resultaat van raadplegingen van het boek van Kooy (1986), van de dissertatie van het postdoctoraal van Cordeiro (2007) en van het onderzoek van Jeltje de Boer (2010), dat niet gepubliceerd is en dat volgens haar voor een groot deel gebaseerd is op een onderzoek van haar vader, de onderwijzer Keimpe van der Meer. 14.BOER, 2010, geciteerd werk.15.CORDEIRO, geciteerd werk, p. 54.16.Idem, p. 63.17.BRANDÃO, geciteerd werk, p. 26.18.BOER, 2011, geciteerd werk.19.Idem.20.Idem.21.Idem.22.Het examen van het volwassenenonderwijs gaf een diploma dat evenveel waard was als het diploma van het Ginásio, en de leerlingen moesten examen doen op het Colégio Estadual do Paraná in Curitiba. Een andere mogelijkheid was het regelmatig volgen van de cursus in Ponta Grossa, Castro of aan het Instituto Cristão.23.De eerste kleuterschool (Kindergarten) was opgezet in juni 1840 in Duitsland (in 1924 waren er in Brazilië al meer dan 40), door Froebel en bestond uit een spelletjescentrum, gebaseerd op zijn principes en gericht op kinderen jonger dan 6 jaar. De bedoeling was een omgeving waar kinderen en adolescenten – kleine zaadjes die gevoed en blootgesteld aan gunstige omstandigheden in hun omgeving, hun innerlijke goddelijkheid zouden ontplooien in een sfeer van liefde, sympathie en bemoediging -, ze zouden de vrijheid hebben om over zichzelf te leren en over de wereld. Beschikbaar op: http://www.artigonal.com/educacao-infantil-artigos/froebel-e-o-primeiro-jardim-de-infancia-942992.html. Geraadpleegd op: 29/05/2011.24.Meer informatie over ELIM, zie de tekst Kunst en Cultuur in de serie Over Verhalen Vertellen nr. 1.25.BOER, 2011, geciteerd werk.26.CORDEIRO, geciteerd werk.27.KOOY, Hendrik Adrianus. 75 anos de Carambeí: 1911-1986. Castro: Kugler Artes Gráficas, 1986; BOER, 2010, geciteerd werk.28.De in dit onderdeel aangeboden informatie is resultaat van het interview met de huidige directrice Antje Jacobi en de inzage van officiële schooldocumenten, die aan het eind van het hoofdstuk genoemd worden.29.In de statuten van de Organisatie staat als doelstellingen: 1 – De Organisatie baseert zich op de Bijbel als het Woord van God, dat tot uitdrukking komt in de belijdenissen van de Igreja Evangélica do Brasil; 2 – De Organisatie heeft als doelstelling het opzetten en onderhouden van evangelische scholen, waarbij de wettelijke normen van het land in acht genomen worden; 3 – De Organisatie neemt op haar scholen leerlingen aan zonder onderscheid van geloof, ras of politieke overtuiging, om aan allen het Evangelie van Onze Heer Jezus Christus te brengen. (ESTATUTO DA ASSOCIAÇÃO DA ESCOLA EVANGÉLICA DE CARAMBEÍ). Escola Evangélica de Carambeí - Educação Infantil e Ensino Fundamental, Carambeí, 2011.30BOER, 2011, geciteerd werk.31PEDAGOGISCH PROJECT. Escola Evangélica de Carambeí - Educação Infantil e Ensino Fundamental, Carambeí, 2008.32JACOBI, Antje. Interview. 06 mei 2011. Interview door Maria José Dozza Subtil. Carambeí, 2011. 33Idem.34SCHOOLREGLEMENT. Escola Evangélica de Carambeí - Educação Infantil e Ensino Fundamental, Carambeí, 2010.35Op het moment van het interview was er een onderwijzeres uit Nederland aanwezig om de taal te geven, met subsidie van een fonds voor onderwijs in de Nederlandse taal en cultuur voor het buitenland.36JACOBI, geciteerd werk.

ZEG ME WAT U EET EN IK 1ZAL U ZEGGEN WIEU BENT :

VOEDINGSGEWOONTES BIJ DE

NEDERLANDSE IMMIGRATIE IN CARAMBEÍ

Voeding en de manier van klaarmaken en nuttigen zijn In die tijd kon al gesproken worden over een Franse keuken, invloedrijke elementen in de identiteitsopbouw en -expressie bijvoorbeeld, in plaats van de regionale en lokale toekenningen v a n g r o e p e n m e n s e n . I n g r e d i ë n t e n , r e c e p t e n , van eerdere tijdperken, zoals Provençaalse keuken of Normandische

keuken.bereidingstechnieken, kookgerei, serviesgoed, bestek en De 19e eeuw bracht de bevestiging van het leggen van tafelmanieren zeggen veel over het begrip dat een bepaalde

een verband tussen voeding en nationale identiteit, en de groep over zichzelf heeft. Maar daar houdt het niet bij op. Het verschillende landen hebben hun identiteit gevormd mede door geeft ook een beeld, een houdt een betoog over hoe de groep middel van hun voedingsdimensies en –processen. Het is in zichzelf presenteert om begrepen, geïdentificeerd, en deze context dat met de Europese neo-koloniale uitbreiding en voorgesteld te worden door diegenen die er geen deel van het begin van de massale Europese immigratie naar Amerika, uitmaken.Afrika, Azië en Oceanië, afgezien van de inter-Europese Op deze manier worden voeding en de daarbij migraties, contactrelaties, vervreemding, uitwisseling en zelfs behorende bereidingswijzen samengevat in wat tot uitdrukking steeds complexere voedingsconflicten, op gang zouden zijn komt, meestal in materiaal, in het betoog van de gebracht door de kwestie van de nationale identiteit.identiteitsopbouw van een bepaalde groep mensen. Reeds bij de

In Brazilië waar deze processen reeds aanwezig waren eerste voedingsonderzoekers en kokken die over dit thema binnen de betrekkingen tussen Portugezen, Afrikanen en geschreven hebben, was het verband tussen voeding en Amerikaanse indianen in het koloniale tijdperk, worden ze nog identiteit aanwezig. Het oudst bekende kookboek van de complexer met de immigratiegolf van de 19e, begin 20e eeuw. westerse traditie, het De Re Coquinaria, toegeschreven aan Duitsers, Italianen, Polen, Russen, Chinezen, Japanners, Indiërs, Marcus Gavius Apicius (30 v.C. – 37 n.C.), slaat reeds impliciet Siri-Libanezen, Oekraïners en, ook, Nederlanders, brengen, met acht op het belang van voeding in de identiteitsopbouw.hun komst naar Brazilië een symbolisch voedingskapitaal mee, De val van het Romeinse Rijk en de politieke, sociale en specifiek voor elke immigratiegroep. En dat was een belangrijk culturele decentralisatie van de vroege middeleeuwen bracht kapitaal, in aanmerking genomen dat het wezenlijk onderdeel het vastleggen op schrift van recepten, uitleg van uitmaakte van de eigen etnische, culturele en nationale identiteit bereidingswijzen en de registratie van het sociale aspect van van elke groep.voeding naar een tweede plan. Maar vanaf het eind van de

De recepten, de ingrediënten, keukengerei en middeleeuwen werd in Europa het maken van receptenboeken, – g e r e e d s c h a p , t a f e l m a n i e r e n e n r i t u e l e n v a n die steeds gedetailleerder en complexer waren, hervat, en voedingssociabiliteit waren, in dit geheel, fundamentele behalve de bereidingswijzen van voeding had het ook het elementen in de opbouw van nieuwe territoriale dimensies van vastleggen van structuren en vormen van de schalen en de juiste groepen immigranten in hun vestigingsdynamiek op manier van tafelen op het oog en zo werden deze als culturele

3 Braziliaans grondgebied, alsook in culturele contacten en in de kenmerken verwezenlijkt (TREFZER, 2009, pagina 11).eigen ingewikkelde culturele wrijvingen die bestonden tussen Sinds de moderne tijd met de stelling van de Nationale elke groep immigranten, de Braziliaanse maatschappij en alle Staat op wereldniveau, oftewel, Europa en zijn koloniën, gingen andere groepen immigranten (zie PRATT, 1999, vooral het eerste elementen met betrekking tot voeding ook beschouwd worden hoofdstuk).als elementen om nationaliteit te definiëren in hun

Het is in deze context dat de kwestie van het specificiteiten. Uit deze tijd stamt de opkomst van de “nationale voedingspatroon in de Nederlandse kolonie van Carambeí kookkunst”, waarin de nationale toe-eigening opgebouwd ingevoegd wordt. Een kwestie die niet op een simplistische wordt uit elementen op voedingsgebied verbonden aan de manier beantwoord kan worden met het opsommen van opbouw van de nationale identiteit van de verschillende landen.


200

Speciaal opgedragen aan de sympathieke Tonia, Panoka, Frederica en Zuleide, geweldige vrouwen, bewaarsters van het erfgoed en meesteressen in het maken van

heerlijke Carambeíaanse gerechten uit de loop der tijden.

PÁ

GIN

A 5

5P

ÁG

INA

56

201

ingrediënten en recepten, of een nationalistische eenvoudige kookkunst van Carambeí te willen begrijpen, maar identiteitsverheffing maken van deze elementen, of zelfs in een wel om te proberen de dimensievorming van deze rijkdom in de proces van voedingsarcheologie dat tracht nauwkeurig loop van het bestaan van de kolonie te ontwaren.omschreven elementen op tafel te brengen, zelfs al waren ze De komst en de vestiging van de eerste Nederlandse onwerkelijk zoals overblijfselen van een gedefinieerde immigranten, maart 1911, na een kortstondig en traumatisch

4Nederlandse afkomst, statisch en bewegingsloos. verblijf in de gemeenschap van Conçalves Junior, in de buurt

Wat hier gezocht wordt is, in tegendeel, het vaststellen van Irati waar ze in 1908 aankwamen, geeft het beginpunt aan

van de dynamiek, de genealogieën, het dialectische spel van wat van het proces van contact en aanpassing van de groep

blijft en wat verandert op het gebied van de voedingsgewoontes immigranten aan de nieuwe realiteit van het leven op 6in de verschillende dimensies, en ook de voorstelling van Braziliaans grondgebied (KOOY, 1986, pagina's 7-8).

voedingsgewoontes binnen en buiten de groep die van Het tijdelijke verblijf in Conçalves Junior was een tijd oorsprong immigrant is, onophoudelijk opgebouwd en van ontheemding, impact en geschoktheid door het contact met herbouwd in de honderdjarige Nederlandse aanwezigheid in een nieuw land, nieuwe arbeidsomstandigheden, nieuwe Carambeí. samenleving en nieuwe belevingsrealiteiten, inclusief die van de

Bij gebrek aan specifieke informatie uit de eerste en voedingsgewoontes. Het gebrek aan voorkennis over het tweede hand op het gebied van voedingsgewoontes, kookkunst Braziliaanse land, de natuur en de samenleving, in combinatie en het gezelligheidselement van voeding richtte het werk zich met de onbekwaamheid voor het werk op het land van een groot op de verkenning van bronnen die verband houden met de deel van de eerste immigranten die afkomstig waren uit de stad, doorleefde herinnering, met het verkennen van middelen die leidde tot een traumatische en moeizame vestigingsstart voor de verband houden met de mondelinge overlevering. Een pas uit Nederland aangekomen immigranten (KOOY, 1986, ingewikkelde procedure, maar wel erg smakelijk, soms letterlijk. verschillende passages op de pagina's 7-10).De vraaggesprekken zijn geselecteerd op basis van een De kwestie van de voedingsgewoontes voor de groep kwaliteitscriterium, waarbij in gedachten de achtergrond van de op dat moment werd niet bepaald door het behouden of vorming werd gehouden van de aspecten van de veranderen van de ingrediënten, de voedingsgewoontes en de voedingsgewoontes in Carambeí, opgenomen in een procedure gezelligheid, maar door de primaire en wrede dynamiek van het die gedefinieerd wordt door momenten van de relatie die de overleven.

8groep zelf met de voedingskwestie heeft. Hendrik Kooy , die een relaas citeert van één van de Op deze manier zijn drie onderzoekskernpunten pioniers, Leonardo Verschoor, doet op een niet mis te verstane

vastgesteld: het eerste, ruwweg, de eerste helft van de 20e eeuw, en emblematische wijze verslag van de dreigende omvang van waarbij het begin van de kolonie in behandeling wordt genomen de tragische voedingssituatie in het totaalbeeld van het verblijf en de aandacht vooral uitgaat naar het contact en van de eerste immigranten in Conçalves Júnior:aanpassingsverband met het nieuwe universum van de groep

Op die manier bleef er weinig geld over voor het gezin, dat immigranten; het tweede, chronologisch geplaatst in de jaren zich moest zien te redden met wat er op de boerderij was, wat van 1950 tot en met 1980, gericht op gecompliceerdere zoveel wil zeggen als: niks. Zodoende begonnen ze de uit referenties en een verdieping in het proces van uitwisseling van Nederland meegebrachte meubelen te verkopen en zelfs de voedingsgewoontes binnen de groep, voornamelijk veroorzaakt kleding van hun eigen lijf, om maar wat te eten te hebben.

door de komst van uit Indonesië afkomstige immigranten en […]

hun uitwisseling met de groep die al woonachtig was in de Wat te doen? zegt Leonardo bij zichzelf, terwijl hij aan deze kolonie; en het derde, dat datgene wat blijft behandelt, de trieste geschiedenis denkt: “Ik wil niet naar Nederland terug a a n p a s s i n g e n e n h e t c r e ë r e n v a n t r a d i t i o n e l e want hier moeten mogelijkheden bestaan, maar ik kan ook

niet hier in Irati blijven. We hebben niks meer te eten. En nog voedingsgewoontes welke het meest tot uitdrukking komen in eens planten? De inheemse bevolking zegt al dat er veel ratten het samengaan van Carambeíaanse kookkunst met het op hoog zullen zijn omdat de bamboe bloeit. Er kan niets meer niveau creëren en vervaardigen van banketbakkersproducten,

5 geriskeerd worden en bij ons thuis zal honger geleden vooral taarten. (HOBSBAWM; RANGER,1984)

worden. We hebben nu zo veel monden te voeden; sinds mijn Het is in dit analyseproces, gefocust maar dynamisch,

schoonzus overleden is, is broer Jan met zijn zes kinderen bij dialectisch en constant, dat deze studie zich ontwikkelt, zonder ons komen wonen”. de pretentie de hele verborgen rijkdom in de schijnbare

7

PÁ

GIN

A 5

7

PÁ

GIN

A 5

9

202

Maar de familie Verschoor zag een nieuw Creativiteit ging ongetwijfeld voor traditie, wat bijvoorbeeld tot levensperspectief in de mogelijkheid naar Carambeí te uitdrukking kwam in het gebruik van zuurdesem om het brood verhuizen waar werk, de opbrengst van het land en al geplande te laten rijzen. Het aanpassingsvermogen blijkt uit het opnemen voedselvoorziening in de vorm van het houden van vee in het van nieuwe en vreemde ingrediënten in het voedingspatroon middelpunt van de verwachtingen stonden. van de groep Nederlanders, zoals het geval was met bonen.

Maar de manier van doen van de groep toont ook wat blijft, zoals Toen kwam het bericht dat de “Brazil Railway Company”, in in het geval van de gebruikte techniek bij het vervaardigen van de buurt van Ponta Grossa, gemeente Castro, een nieuwe een houtfornuis dat aangepast werd uitgaande van een ijzeren kolonie wilde stichten. Enkelen zijn daar al bezig huizen te

plaat met twee gaten erin, zoals de manier waarop het gebruikt bouwen. Er wordt verkocht op afbetaling en die is op lange

werd in de huizen van arme Europese boeren uit die tijd.termijn.

Het verslag van Dirkje Bezemer toont ook een andere zijde die verband houdt met voeding. Tegenover het eenzijdige Het klimaat moet er gezond wezen. Waarschijnlijk zijn er in de

streek van de Campos Gerais minder beesten zoals dieet van brood, kaas, zwarte bonen met rijst en pap zet Dirkje bosvarkens, ratten, apen enzovoorts die het land onder de zelf een wereld aan overdaad en variëteiten van vruchten die in voet lopen, en het is ook mogelijk dat sprinkhanen, die altijd de kolonie aanwezig zijn: “[…] in Carambeí was er fruit in uit het zuiden komen, niet tot daar komen. overvloed, zoals sinaasappels, bananen, ananassen en

meloenen. Nieuwe vruchten met hun exotische en provocerende In de streek van de Campos Gerais is er op dit moment alleen

smaken en texturen […]”.maar veehouderij; ze zeggen dat de fazendeiro een alqueire

De verslagen van de eerste contacten van de groep met grond nodig heeft voor elke kop vee, maar wie weet, de nieuwe voedingsrealiteiten in Brazilië en in de kolonie zijn misschien met een beetje mais of veevoer kunnen we er een

intensievere veehouderij op na houden en misschien helaas schaars, maar die overgeleverd zijn, zijn erg lekker.melkproductie wat voor het Caracú vee twee à drie liter per In het verslag van Hendrik Kooy over de komst van dag zal zijn en wat opgevoerd zou kunnen worden als er vee Arie de Geus naar Carambeí in 1913 zit het verhaal van het eerste gekocht wordt met een beetje Hollands bloed. contact van een groep immigrantenjongens met de Braziliaanse

drank bij uitstek, cachaça, en de onbekendheid met de smaak De vestiging van de pioniers in Carambeí en de nieuwe van de drank:

Nederlandse immigrantenfamilies die zich hierbij aansloten, brachten geleidelijk aan veranderingen teweeg in het kader van Het was in deze omstandigheden dat Jan Los op 8 augustus de moeilijkheden, met inbegrip van de voeding van de zijn 19e verjaardag herdacht. Om dit feit te vieren kocht Arie immigranten. de Geus een fles cachaça en een kilo honing. Maar ze vonden

de honing veel te zoet en de borrel, die ze nooit geproefd Het verhaal van de jonge Dirkje Bezemer over haar hadden, afschuwelijk, waarmee het eindresultaat van het feest komst naar Brazilië en de vestiging in Carambeí in 1911 geeft het een grote teleurstelling werd.eerste betrouwbare verslag over de voedingskwestie:

Het contact en de aanpassing kunnen, op het gebied Wat heb ik veel moeten leren! We hadden uit Nederland een van smaakbeleving, een ingewikkelde en moeizame ervaring ijzeren plaat meegebracht met twee gaten erin en een deurtje

om een fornuis te kunnen maken, dat vervaardigd werd van zijn. En dit contact en deze aanpassing werden de nieuwe rode klei en onderin een groot gat had om het hout te stoken. kolonisten op een dwingende manier opgelegd. Het monopolie Wij maakten zelf brood hoewel we geen gist hadden, we van de Brazil Railway Company, de uitvoerende onderneming deden er zuurdesem in om het te vervangen en zo lieten we het van de kolonie wat de handel betreft waarin de levensmiddelen brood rijzen, verder maakten we onze eigen zeep, we

zijn inbegrepen, onderwierp ze aan bepaalde ingrediënten die brandden de groene korrels van de koffie. Het voedsel

ze verplicht waren te gebruiken in de voeding en die niet bestond uit brood, kaas, zwarte bonen met rijst en pap. De pap

gebaseerd waren op hun eigen voedingscultuur maar wel op die werd gemaakt van kaaswei.van de beheerders van de winkels van de Company.

Dit komt zeer duidelijk tot uitdrukking in artikel VII Dit beknopte en rijke verslag toont dat het proces van van het contractmodel tussen de Company en de kolonisten: “Het contact maken en aanpassing opgelegd werd, waarbij in eerste is de kolonist alleen geoorloofd zijn levensmiddelen te kopen in instantie de noodzaak om te overleven de aanpassing en het de winkels die beheerd worden door de Company”. Buiten dit uitstippelen van voedingsstrategieën voor de groep bepaalde.

PÁ

GIN

A 6

2

PÁ

GIN

A 6

0

203

vermengd met de melk van 's ochtends. Nadat het gestremd is, mochten de kolonisten voor eigen gebruik planten conform moet de substantie voorzichtig gesneden worden, anders blijft artikel V van het contract: “De opbrengst van de oogst van mais, er veel boter in achter.rogge, luzerne etc.; is eigendom van de kolonist vanaf de dag van

zijn vestiging op het perceel”, en ze mochten drie liter melk per De vormen worden snel gevuld en onder de pers gelegd.

dag voor zichzelf houden om hun gezin te voeden conform Nadat ik er lang naar gekeken had, dacht ik dat ik het vak van

artikel VIII van het contract: “De kolonist mag dagelijks drie liter kaasmaker al onder de knie had op diezelfde dag.houden voor eigen gebruik”.

Maar het totaalbeeld van de immigratie in Carambeí, De melk wordt klaargemaakt. Zo heeft oom Leen even tijd voor een kopje koffie. Herman en ik worden uitgenodigd om en dat al in 1913, verschilde hemelsbreed met betrekking tot de koffie te drinken met hem en tante Cornelia.voedingskwestie van het begin in Conçalves Júnior. Deze

kwestie bevond zich al niet meer in het kader van voorzien in de Met plezier nemen we de uitnodiging aan. Na alles wat we

voedselbehoefte om te kunnen overleven. De nieuwe kolonie voor hem gedaan hadden, vonden we eigenlijk dat we deze

had voedingsbronnen in overvloed:koffie meer dan verdiend hadden, ook al om het feit dat we wisten dat we na deze koffiepauze weer aan het werk moesten

Wat in die begintijd erg heeft bijgedragen was het feit dat er en het edele vak van landbouwer en veeteler moesten leren op nooit gebrek aan voedsel was. Altijd waren er rijst en bonen, de Campos Gerais van Paraná, in de kolonie Carambeí.melk en pap van kaaswei. Groenten verbouwden ze zelf, evenals sinaasappels, peren en meloenen. Van de kaas en de En het verslag van Ko van Wilpe voegt een nieuwe boter aten ze weinig omdat dat producten waren die geld

dimensie toe aan de verhalen met voedingscomponenten: opbrachten, o zo noodzakelijk voor andere doeleinden.

gezelligheid. Gezelligheid die situaties creëert voor het nuttigen van voedsel en drinken, op deze manier van voeding een ritueel

D e d a g e l i j k s e s a m e n l e v i n g b o u w d e a a n makend en het tot zich nemend in een culturele dimensie die

aanpassingsrelaties tussen de voorouderlijke Nederlandse veel verder gaat dan het simpele voedingsaspect.

voedingsgewoontes en een nieuwe wereld aan ingrediënten, Het hierboven beschreven verslag geeft een eerste

recepten en smaken die in Brazilië aangetroffen werden. Hoewel concept van deze ritualisering: het drinken van koffie wat niet

de tekst een voorkeur laat zien voor vruchten en groenten die in alleen het gezin na gedane arbeid bij elkaar bracht rond de kopjes

Europa bekend zijn, laat hij ook plaats voor het accepteren van koffie of thee maar ook wie daar nog meer bij hoorde zoals de

andere soorten.leerlingen.

Hieraan werden, in een tijd dat de Campos Gerais van Het koffiedrinken, of gewoon de koffie, vindt stukje bij

Paraná bestonden uit uitgestrekte natuurlijke velden beetje op verschillende momenten van de dag plaats, een sfeer

doorsneden met riviertjes, het beoefenen van de jacht en visserij van gezelligheid en saamhorigheid creërend, waar voeding

toegevoegd als middelen om in de behoefte aan dierlijk eiwit te proza is, waarheid is, maar ook reden tot gesprekken en

voorzien, nog afgezien van het recreatieve aspect: “In het begin ervaringsuitwisselingen binnen de groep, zodanig dat tot op de

was vissen in hun vrije tijd de favoriete sport onder de dag van vandaag de koffie een van gewoontes is die structuur

kolonisten. Ook de jacht, een luxe sport in het oude vaderland en aanbrengt in de gemeenschapszin van Carambeí.

slechts bedreven door de rijkelui, werd hier werkelijkheid”.Maar het verhaal van Ko van Wilpe brengt ook een

De roeping voor de melkveehouder i j en ander gezelligheidsaspect, extrovert, en dat was het uitgaan van

melkverwerking kreeg gestaag vaste grond onder de voeten in de jongeren op zaterdagavond naar de venda, een mix van

de kolonie en de werkzaamheden begonnen zich langzaamaan winkel en bar. De venda veranderde bij deze gelegenheden in een 9in die richting te ontwikkelen. Kooy (1986, pagina 48-54) plaats waar gezongen en gekaart werd, ondanks het religieuze

beschrijft het dagelijks leven van Jacob “Ko” van Wilpe, een verbod, en men dronk. In het verslag van Ko van Wilpe wordt

leerjongen in de veehouderij op de boerderij en kaasmakerij van duidelijk dat ze daar bier en wijn dronken. Er worden geen

Aart Jan de Geus aan het eind van de jaren van 1920 op een gedestilleerde dranken genoemd, met name de cachaça,

smakelijke manier, waarin onder meer het proces van het maken normaal gesproken alom tegenwoordig in de venda's in het

van kaas beschreven wordt:binnenland van Brazilië.

De consolidatie van de kolonie verruimt langzaam Kaasmaken lijkt me niet zo moeilijk. De melk van 's avonds

maar zeker de keus aan levensmiddelen, door de verbetering wordt een beetje opgewarmd, afgeroomd en daarna

PÁ

GIN

A 6

3

PÁ

GIN

A 6

5

204

van de mogelijkheden Ponta Grossa, Castro en zelfs São Paulo te Voor bij de koffiebereiken met het spoor, en ook door de culturele diversifiëring op de boerenbedrijven in de kolonie Carambeí.

ZandkoekjesHet dagelijks leven op de boerderijen verhalend in de

Ingrediënten10jaren van 1930 vertelt Kooy (1986, pagina 89) dat2 kopjes bloem1 kopje boter, goed volHet verbouwen van voedsel voor het gezin een van de ¾ kopje suikerbelangrijkste bezigheden op de boerderijen was. De kolonist 1 beetje bicarbonaatdie hier aandacht en tijd instak, kon beschikken over de eigen

productie van melk, eieren, varkensvlees, bonen, rijst, groenten en een overvloed aan sinaasappelen en peren. Dit Bereidingswijzebetekende een enorme verlichting van de gezinsonkosten. Alles door elkaar kneden.

Balletjes rollen.De coöperatie verkocht zo min mogelijk. Er werden Op de bakplaat leggen en platdrukken met een vork, bakken.katoenzaadmeel en maismeel voor het vee verkocht. En voor huishoudelijk gebruik valt ons de verkoop van suiker, lucifers,

Rond 10 uur, voor het middageten, werd er ook koffie tarwemeel, rijst, zout, kaas en boter op.of thee gedronken, met brood, koekjes, koek en, recenter, taart.

De productie voor eigen gebruik van vlees, groenten, granen en vruchten valt op. Maar wat ook opvalt is dat hoewel Voor de koffie aan het eind van de morgende meeste bedrijven melk produceerden, melkproducten zoals Honingkoekkaas en boter in de winkel van de coöperatie gekocht werden, Ingrediëntenwat wijst op de afwezigheid, of weinig voorkomen, van het thuis 4 kopjes bloemverwerken van melk. 3 kopjes suiker

De jaren van 1930 toonden al een nieuw kenmerk met 1 kopje honingbetrekking tot het onderwerp voeding. Met dat er een groter 1 kopje melkscala aan ingrediënten en keukengerei ter beschikking kwam, 2 eierenwerden recepten en gezelligheidskenmerken uitvoeriger en 1 soeplepel kaneelcomplexer. 1 theelepeltje gemberpoeder

Op dat moment was er al sprake van een ritualisering ½ theelepeltje zoutvan het dagelijkse voedselgebruik. De maaltijden, gerechten en 2 theelepeltjes bakpoederde voedingssociabiliteiten beginnen zich te bestendigen in de 1 theelepeltje gemalen kruidnagelgroep. En voeding begint langzaam maar zeker aan het proces 1 theelepeltje nootmuskaat1 theelepeltje bicarbonaatzich te ontwikkelen tot een element met een dubbel aspect: het ½ kopje olienutritieve en het culturele, identiteitsbepalend.

Een snelle analyse van het dagelijkse voedingspatroon Bereidingswijze11kan helpen om dit beter te begrijpen . Er was een zekere De melk verwarmen en de honing en olie erdoor mengen.

regelmaat in de voedingsgewoontes bij de inwoners van de Eieren toevoegen en goed kloppen. Blijven kloppen en

kolonie, met verschillen van familie tot familie, maar met tegelijkertijd de andere ingrediënten toevoegen tot alles goed

behoud van een bepaald patroon. Het gezin kwam in die tijd bij gemengd is. Het deeg in een ingevette vorm doen. Bakken op een

elkaar en gebruikte gezamenlijk alle maaltijden. Het moment middelmatige oventemperatuur.

van tafelen was tegelijkertijd ook het devotionele moment van de dag. De maaltijden begonnen met een gebed van het hoofd Het middageten was de belangrijkste maaltijd van de

van het gezin of van iemand die daarvoor door hem was dag in de kolonie. Het menu varieerde maar wat altijd aanwezig

aangewezen, en na de maaltijd werd een stukje uit de Bijbel was, waren aardappelen en groenten, normaal gesproken

gelezen. gekookt in water met zout of fijn geprakt met jus. In de kolonie

De dag begon met een ontbijt dat meestal bestond uit heeft het merendeel van de gezinnen de gewoonte aangenomen

koffie, of thee, melk, brood (wit of bruin), eventueel koekjes om rijst en bonen te eten bij de middagmaaltijd.

(zandkoekjes) of honingkoek, boter, gesuikerd fruit, kaas en worst. Er werd ook vrij geregeld erwtensoep, in de volksmond snert geheten, genuttigd, zowel bij de middagmaaltijd als bij het

PÁ

GIN

A 6

6

PÁ

GIN

A 6

7

205

avondeten. In het dagelijks leven werd niet veel vlees gegeten, 1 eimaar in het weekend at men overwegend kip en varkensvlees. 1½ soeplepel maizenaHet gebruik van rundvlees vond wat minder plaats, met een 1½ soeplepel suikervoorkeur voor gehakt, biefstuk en gebraden suddervlees, waar 1 theelepeltje vanillesuikerde hoog gewaardeerde jus vandaan kwam. Bij speciale

Voor de sausgelegenheden en in het weekend was er een toetje.a. Rode sausbramen, druiven of aalbessenVoor het middagetensuikerJus

Ingrediëntenb. Wijnsaus1 stuk rundvlees2 maten wijn ½ kopje margarine of olie1 maat waterwater om de saus te maken1 soeplepel maizenasuiker naar smaakBereidingswijze

Een stuk rundvlees aan alle kanten goed bruin bakken in een Bereidingswijzebeetje olie of margarine. Het binnenste blijft rauw, er wordt een Puddingkorst op het vlees gevormd en er plakt vleesnat aan de bodem De ingrediënten al roerend opwarmen tot het de consistentie van de pan.van vla heeft, niet te dik. Wacht tot het afgekoeld is om het in de Voeg een beetje water toe om de jus te maken.koelkast te zetten.Met de deksel op de pan het vlees braden op een middelmatige In een schaal doen en bedekken met saus naar keuze.vlam.

Indien nodig meer water toevoegen.SausDe rode vruchten of wijn, de suiker en de maizena mengen en Stamppot met koolopwarmen tot sausdikte.

Ingrediënten1 kilo aardappelen

Aan het eind van de middag, na gedane arbeid, was het 750 gram kool of rode koolkoffietijd, men dronk dan koffie of thee met brood, koekjes, koek zout en peper naar smaaken tegenwoordig ook taart.indien gewenst, gemalen kruidnagel naar smaak

150 gram worst50 gram gerookt spek Voor de middagkoffie

AppeltaartBereidingswijzeDe aardappelen en de kool samen gaarkoken. Ingrediënten

Afgieten en samen goed fijnstampen. 3 appels

Op smaak brengen met de peper en het zout. 1 recept zandkoekjesdeeg met een eidooier (zie recept hierboven)

De worst en het spek apart bakken. suiker en kaneel naar smaak

Mengen en opdienen.BereidingswijzeAppels schillen en in schijfjes snijden.De appels met de suiker en het kaneel mengen.Gele puddingHet deeg van de zandkoekjes uitrollen om er de bodem en de

Ingrediënten kanten van een springvorm mee te bedekken. Een beetje deeg Voor de pudding achterhouden.1 liter melk De appelschijfjes met de suiker en het kaneel in de vorm leggen

PÁ

GIN

A 6

8

206

tot net onder de rand van het deeg. apart in 2,5 liter water gaar. Smoor de worst en het spek.Met de rest van het zandkoekjesdeeg dunne repen maken en die Kook de aardappelen.over de appelvulling vlechten. Doe de aardappelen en de fijngesneden prei bij de erwten. In de oven bakken, ongeveer een half uur op een gemiddelde Pureer indien gewenst alles in de blender. oventemperatuur, tot de appels gaar zijn. Voeg de gesmoorde worst en het spek toe.

Op smaak brengen met het zout en de peper en opkoken tot de Kruidkoek gewenste dikte.

Ingrediënten Op feestdagen met vieringen in de open lucht was het 5 kopjes bloem de gewoonte te barbecueën met vlees dat aan houten spiesjes 2 kopjes suiker geregen werd, die gebakken werden op houtvuur in geulen die ¾ kopje suikerstroop in de grond uitgegraven waren.1 kopje melk Opvallend is dat de culinaire expressie van gewoontes ½ kopje olie en voedingssociabiliteiten het kosmopolitische karakter 1 ei weerspiegelt, al is het met eenvoudige recepten, dat deel 1 soeplepel bakpoeder uitmaakt van de Nederlandse ontwikkeling zelf. Het gebruik 2 soeplepels chocoladepoeder van ingrediënten uit de hele wereld die steeds terug te vinden ½ theelepeltje zout zijn in de recepten, verwijst naar de tijd van de Oost- en West-1 theelepeltje gemalen kruidnagel Indische Compagnie, zoals tot uitdrukking komt in het gebruik 1 theelepeltje nootmuskaat van specerijen, alomtegenwoordig in de patisserie van de 1 soeplepel gemalen kaneel kolonie. En deze complexiteit van smaken zou in de daarop ½ soeplepel oploskoffie in een klein beetje water volgende jaren nog intenser worden met de komst van indien gewenst geraspte citroen- of sinaasappelschil naar smaak immigranten van Nederlandse origine, maar komend uit

Indonesië. Bereidingswijze Het versterken van de kolonie-economie heeft in de De suikerstroop mengen met de hete melk. loop der tijden nieuwe immigranten aangetrokken. In de Het ei en de olie toevoegen. Goed mengen. periode na de Tweede Wereldoorlog, aan het eind van de jaren De rest van de ingrediënten toevoegen. In een ingevette vorm van 1950 en in de jaren van 1960, kwamen nieuwe immigranten doen. naar Carambeí, waaronder enkele Nederlandse families die Bakken op een gemiddelde oventemperatuur. eerder in Indonesië gewoond hadden en die vanwege de

onafhankelijkheidsprocedure van het land moesten verhuizen, 's Avonds werd de laatste maaltijd gehouden, ook met in de meeste gevallen gedwongen. Hoewel hun aantal in

koffie of thee en brood met kaas of worst. Eventueel at men ook nummers uitgedrukt niet groot was, luidde de komst van deze erwtensoep. nieuwe immigranten een nieuw tijdperk in op het gebied van

voedingsgewoontes.De nieuwe aroma's en smaken en zelfs de Voor de avondmaaltijd

samenstelling van de Indonesische gerechten viel al snel in de Erwtensoepsmaak bij de gemeenschap van Carambeí. De bekendmaking van deze keuken tijdens evenementen en feesten, heeft gemaakt Ingrediënten

500 gram gedroogde erwten dat deze nieuwe smaken deel gingen uitmaken van het geheel

80 gram gerookt spek aan smakenreferenties in de kolonie, vooral nadat dona Suzanne

500 gram worst A. Loen Struiving, beter bekend als tante Suze die met de familie

750 gram aardappelen uit Indonesië gekomen was in 1959, begonnen was met het

prei, zout en peper naar smaak regelmatig geven van cursussen op het gebied van de Indonesische keuken aan de gemeenschap van Carambeí in de

Bereidingswijze jaren 1970 en 1980. De cursussen werden erg gewaardeerd.Was de erwten en laat ze een nacht weken. Kook de erwten De aroma's en smaken uit het oosten die al aanwezig

PÁ

GIN

A 7

3P

ÁG

INA

69

207

waren in vooral de patisserie van de kolonie, met het gebruik 1 afgestreken eetlepel sambalvan specerijen, gingen ook gebruikt worden in de 1 theelepel korianderhoofdgerechten, en men begon de rijkdom en complexiteit van 2 teentjes knoflookde Indonesische keuken te consumeren, en meer dan dat, het 1 theelepel bruine suikerwerd geleerd en in de praktijk gebracht binnen de gemeenschap 2 theelepels sojasausvan Carambeí. De keuken van Indonesische origine heeft een 1 theelepel gemberpoederverschilmakend kenmerk met betrekking tot de manier van 1 eetlepel citroensapbereiden in vergelijking met de westerse keuken. Het is zoutopgebouwd uit een samenstelling van ingrediënten in

Pindasauscombinaties die tegelijkertijd alle centra van onze smaakpapillen 1 uiuitdagen, wat een onbeschrijfelijke ervaring van intense smaak 1 uitgeperst teentje knoflooktot gevolg heeft. Zoet, zout, bitter, zuur en scherp schikken en 1 kurkuma hergroeperen zich bij elke hap, een stroom van smaaksensaties 125 gram pindakaas (Amendocreme)die zijn weerga niet kent in welke andere culinaire cultuur dan sambal oelek (pasta van gemalen rode peper)ook.zoutazijnVoor de lunch of bij het diner

BereidingswijzeNasi GorengVlees(gebakken rijst)Het vlees in dobbelstenen snijden. Een sausje roeren van 3 eetlepels olie, sambal, gemalen koriander, het uitgeperste Ingrediëntenteentje knoflook, bruine suiker, sojasaus, zout, ½ kg drooggekookte rijstgemberpoeder en citroensap. Laat hierin de stukjes vlees 1 schoteltje gesneden uitjesgedurende minstens drie uur marineren.1 schoteltje gare kip, ham of vlees in stukjes gesneden

1 schoteltje gare garnalenPindasaus1 schoteltje fijngewreven rode lomboksFruit op een lage vlam en in een heel dun laagje olie de 1 teentje knoflookragfijn gesnipperde ui met de knoflook en de sambal oelek 2 eetlepels gesnipperde uitjeslichtbruin. Roer aan het eind de pindakaas erdoor.wat olie of vetVoeg zout naar smaak toe en de azijn en enkele lepels water tot de saus de gewenste dikte heeft. Er kunnen twee sauzen Bereidingswijze:gemaakt worden, één met veel en de andere met weinig De rijst op de gewone manier klaarmaken.peper.In een braadpan wat olie of vet goed heet maken en hierin de

gesneden uitjes lichtbruin fruiten.RoosterenDe uitjes uit de pan halen en in deze olie de fijngewreven Voor het bakken van de saté de goed uitgelekte stukjes lomboks en later ook de stukjes vlees, kip of ham aanbakken. De vlees aan de stokjes rijgen en roosteren boven gloeiende garnalen toevoegen en daarna de rijst, onder voortdurend houtskool. Besprenkel het vlees tijdens het roosteren af en omscheppen roerbakken.toe met een mengsel van sojasaus, citroensap en sojaolie.Opdienen met gebakken ui, enkele schijfjes komkommer en Geef de pindasaus er apart bij.eventueel een in reepjes gesneden omelet of gebakken ei.

Saté met pindasausMaar het zijn niet slechts de hoofdgerechten die

de smaakpapillen prikkelen. De zoetigheden zijn ook goed Ingrediënten:voor momenten van intens smaakgenot. Een goed 750 g varkensvleesvoorbeeld hiervan is spekkoek, een koek die bestaat uit lagen 5 eetlepels olieen gemaakt is met eieren en specerijen die een complexe

verzameling geraffineerde smaken bezit met een De vorm op een dikke plaat zetten.wonderbaarlijk lekker resultaat.

De kolonie groeide en bij haar uitgesproken Nederlandse kenmerken sloten zich inwoners uit andere Als dessert of bij de koffieculturen aan. De vooruitgang en welvaart hebben geleid tot het

Spekkoekafkondigen van Carambeí als zelfstandige gemeente, op grond van de wet van de Staat nr. 11.225, op 13 december 1995.Ingrediënten

Maar wat had kunnen leiden tot identiteitsverlies en 100 gram bloemverwatering van de culturele Nederlandse kenmerken werd in 7 eierenwerkelijkheid tot een bevestiging en uitbreiding van deze 500 gram boterkenmerken. Carambeí is een stad die haar Nederlandse afkomst 250 gram suikerhoog in het vaandel heeft en deze kwestie op een 10 theelepels kaneelondubbelzinnige manier benadert, doch wel met open vizier.5 theelepels gemalen anijs

Belangen en herwaarderingen bestaan naast elkaar, in 5 theelepels geraspte nootmuskaatelkaar opgaand, zo wordt in de oude kolonie aan een levende en 3 theelepels gemalen kruidnageldynamische situatie gebouwd waar de aanwezigheid van het 3 theelepels kardemompoederverleden zich buigt tot in het heden en de toekomst projecteert, 2 soeplepels roomzodanig dat geen enkel levenstijdperk van de gemeenschap 5 theelepels vanillesuikerverloren gaat of gezien wordt als minderwaardig ten opzichte beetje zoutvan de andere.

Bereidingswijze Als dessert of bij de koffieMeng de boter met de vanillesuiker en de helft van de suiker tot

Gevulde speculaaseen zacht romige massa. De eiwitten van de dooiers scheiden.

IngrediëntenDe dooiers met de rest van de suiker tot schuim kloppen.DeegHet eiwit stijf kloppen.600 gram bloemVoorzichtig het botermengsel, de dooiers met suiker en het 2 theelepels bakpoederstijfgeklopte eiwit door elkaar scheppen.300 gram bruine suikerHet meel met het zout zeven en met de room vermengen.3 soeplepels koekkruidenHet deeg in twee gelijke delen verdelen. Door de ene helft niks 300 gram botermengen, de andere helft vermengen met de specerijen. De room 50 milliliter melkgebruiken om de consistentie van het deeg te regelen, beide

moeten even dik zijn.VullingEen ronde vorm invetten en boterpapier gebruiken.1 soeplepel roomEen dunne laag van het lichte deeg (zonder specerijen) in de 1 soeplepel citroensapoven bakken op 125 graden.60 gram amandelenNa dit gebakken te hebben een volgende dunne laag aanbrengen 1 eivan het andere deeg (met de specerijen) bovenop de eerste laag

en weer bakken.BereidingswijzeZo verder gaan tot al het deeg op is.DeegOp deze manier krijgt de taart dunne lagen van afwisselende Alle ingrediënten van het deeg mengen en laten rusten.kleur.

Om te voorkomen dat de bodem verbrandt de volgende Vullingprocedures toepassen:De amandelen malen en daarna mengen met de rest van de Temperatuur verlagen. ingrediënten voor de vulling.Dubbelgevouwen aluminiumfolie op de bodem van de vorm

leggen.Het in elkaar zetten van de koek

208

PÁ

GIN

A 7

5

1.Doe de helft van het deeg in een vorm, de bodem en de bestendiging van wat nieuwe tradities op voedingsgebied zijkanten bedekken. genoemd zouden kunnen worden in de oude kolonie.2.Doe de vulling bovenop het deeg.3.De vulling bedekken met de andere helft van het deeg. Voor het dessert of voor bij de koffie4.Smeer de bovenkant van het deeg in met een eidooier die is Torta Holandesalosgeklopt met wat water.5.Versieren met wat amandelen. Ingrediënten6.In de oven bakken, ongeveer 30 minuten bij een Deegoventemperatuur van 175 graden. 400 gram Mariabiscuitjes

Op het gebied van de voeding wordt dat duidelijk in Vullinghet herdefiniëren van de voedingstradities van de immigratie 250 gram boternaar het beeld van een voedingsidentiteit die, alhoewel duidelijk 200 gram suikerverbonden met de herkomst van de immigranten, toch een eigen 900 gram roomidentiteit vertoont, uitgebreider dan de grenzen van de 80 gram gecondenseerde en gezoete melkvoorouderlijke bevolkingsgroep en zijn gewoontes. 1 theelepel vanille-essence

Deze verandering maakt Carambeí tot een regionaal 1 theelepel cassislikeurculinair en gastronomisch centrum vanuit een andere invalshoek dan de gebruikelijke. De stad raakt meer en meer Bovenlaagbekend als een gastronomisch centrum waar het zwaartepunt 200 gram roomligt bij de verscheidenheid en rijkdom in het totaalbeeld van de 150 gram bittere chocolakookkunst waar Nederlandse herkomst, en zelfs die van Indonesische, aan ten grondslag ligt. De grote trekpleister van Bereidingswijzede kolonie vandaag de dag is de perfectie in de patisserie, Vullingculinaire bedrijfstak die zich bezighoudt met de vervaardiging De boter met de suiker romig kloppen. De rest van de van gebak, taarten en pasteitjes met name bij de productie van ingrediënten van de vulling toevoegen en mengen.taarten en koek.

Taarten en koek die gemaakt worden met recepten en Bovenlaagingrediënten naar Nederlandse traditie, zoals appeltaart, De ingrediënten au bain-marie of in de magnetron vloeibaar kruidkoek, spekkoek en speculaas, waarvan de recepten eerder maken.beschreven zijn. Maar er zijn ook taarten die de dialoog aangaan met keukens van een andere herkomst zoals de Zwitserse of Het in elkaar zetten van de taart

Duitse taart, of die al deel uitmaken van het menu van de 1.In een springvorm de helft van de koekjes leggen. Daarna de

internationale patisserie zoals ricotta-, abrikozen-, chocolade-, helft van de vulling toevoegen.

citroen-, en aardbeientaart, onder andere. En taarten die 2.De andere helft van de koekjes toevoegen en vervolgens de

vernieuwingen in trends vertegenwoordigen zoals chocola met andere helft van de vulling.

peper, of die refereren aan een echt Braziliaans repertoire zoals 3.Voor een half uur in de vriezer zetten.

passievruchttaart. 4.Uit de vriezer nemen en de ingrediënten van de bovenlaag

En dan nog, enig in zijn soort, de zeer beroemde torta erover uitgieten.

holandesa , de belangrijkste van de Carambeíaanse 5.Decoreren met witte chocola en koekjes aan de zijkant.

banketbakkerijen, die, vreemd genoeg, geen traditioneel Nederlands recept is, maar een afleiding van de Duitse taart, die In honderd jaar Nederlandse immigratie in Carambeí

bepaald wordt door botercrème en die hier in Brazilië heeft de stad naam gemaakt op het gebied van voeding,

ontwikkeld is door een chef-kok van Nederlandse afkomst. uitgebreid maar niet vervormd; meervoud maar niet diffuus;

Maar dat maakt hem niet minder lekker en de verbinding torta gastvrij en niet buitensluitend. Vanaf de pioniers wiens grootste

holandesa met Carambeí heeft ongetwijfeld op een duidelijke zorg op voedingsgebied bij hun aankomst in Brazilië het aan

manier bijgedragen aan deze nieuwe fase van herscheppen en genoeg eten komen was, tot de stad die het vandaag de dag is,

209

PÁ

GIN

A 7

6P

ÁG

INA

78

steeds kosmopolitischer, waarvan de Nederlandse traditie zich vermengt met culinaire en gastronomische referenties die een steeds breder terrein bestrijken. Carambeí heeft alles in huis om een van de belangrijkste gastronomische centra van de streek en van Paraná te worden.

Tot besluit als eerbetoon aan het dagelijks leven van de immigranten die droomden, leden, vochten en Carambeí vormgaven het recept van borstplaat, een zoetigheid die lijkt op de Braziliaanse pé-de-moleque, zeer gewaardeerd bij de kinderen van Nederlandse huize in de loop van het bestaan in de kolonie. Eet smakelijk!

Voor elk uur van de dagBorstplaat

Ingrediënten500 gram suiker1 lepel vanillesuiker10 gram boter150 milliliter room

BereidingswijzeLaat de suiker, boter en room smelten in een pan met dikke bodem.Roeren tot alles goed vloeibaar en gemengd is.De pan van het vuur nemen en blijven roeren tot het indikt.Een vorm invetten en het mengsel erin doen.Voordat het hard geworden is in kleine stukjes snijden van ongeveer 3x3 centimeter. Wachten tot het hard is en serveren.

210

1 Uitspraak die wordt toegeschreven aan Jean-Anthelme Brillat-Savarin (1755-1826), in het boek A Fisiologia do gosto (Het wezen van de smaak) (1990).2

Professor aan de afdeling geschiedenis van de UEPG. Dominee, verbonden aan het project van de Evangelisch Gereformeerde kerk in Ponta Grossa.3 TREFZER, Rudolf. Clássicos da literatura Culinária; os mais importantes livros da história da gastronomia. São Paulo: Editora SENAC São Paulo, 2009, p.11.4 PRATT, Mary Louise. Os olhos do império: relatos de viagem e transculturação. Bauru: EDUSC, 1999.5 HOBSBAWM, Eric J.; RANGER, Terence. A invenção das tradições. Rio de Janeiro: Paz e Terra, 1984.6 De verwijzingen naar getuigenverklaringen op de volgende bladzijden zijn uit het boek van KOOY, Hendrik Adrianus. Carambeí 75 jaar; 1911-1986. Carambeí: Editie van de auteur, 1986.7 Ibid., p. 7-10.8 KOOY, Hendrik Adrianus, Op. cit.9 Ibid. p. 48-74.10Ibid., p.88.11Het onderzoek van het dagelijks leven in de kolonie en de recepten in de tekst zijn gebaseerd op gesprekken met BOESSENKOOL, De GEUS, DIJKSTRA en SIJPKES (2010), die naar eigen inzicht gebruikt zijn door de auteur in de tekst.

ENDLESS HORIZONS:

A BRIEF ENVIRONMENTAL HISTORY OF CARAMBEÍ

De Natuur van Paraná Paraná. Daarom worden de grenzen van de Campos Gerais gevormd door een lange smalle strook land die zich vanaf

Als we aan het begin van de twintigste eeuw door het huidige Jaguariaíva uitstrekt tot de rechteroever van de Rio Negro, gebied van de deelstaat Paraná zouden trekken, van oost met inbegrip van Lapa, zoals te zien is in afbeelding 2.naar west, dan zouden we het Regenwoud aantreffen, beter De grassteppe met enige houtachtige formaties, of de Campos bekend als het Atlantische Woud, dat de bossen op de (velden), bestaat uit graslanden en bedekken licht hellende kustvlakte en de oostkant van de Serra do Mar omvat. Aan de gebieden waar kleine bossen voorkomen langs de rivieren of westzijde van de bergketen zouden we het Gemengde geïsoleerd door de velden, waar de Araucaria angustifolia Regenwoud [Floresta Ombrófila Mista] aantreffen, of het overheerst - de Paranapine. Naast de technische definities araucáriawoud (araucária = Paranapine), bestaande uit beschikken we over beschrijvingen van twee reizigers die in bostypen die de hooglanden van Zuid-Brazilië typeren, en de negentiende eeuw door Paraná trokken: Auguste Saint-waar de araucária overheerst. Het araucáriawoud werd Hilaire was tijdens de jaren 1820 in Paraná en Thomas P. onderbroken door graslanden, de zogenaamde steppe, die Bigg-Wither in 1870. Deze verslagen maken een benadering ook een typerend element van de hooglanden in het zuiden van het landschap van de Campos Gerais in de negentiende

4van Brazilië is. In Paraná werd ook de streek van de savannes eeuw mogelijk.waargenomen, die sterk overeenkwam met de Cerrado van Saint-Hilaire bakende de Campos Gerais af tussen de het Braziliaanse Centrale Plateau, en bedekt ongeveer 1% linkeroever van de Rio Itararé en een gebied in de buurt van van het gebied van de staat. Tot slot zouden we, in het Curitiba, "waar de grond onregelmatig wordt en de groene noorden en in het westen, het semi-groenblijvende* woud w e i d e n v e r v a n g e n w o r d e n d o o r d o n k e r e e n aantreffen, dat het rijkst is aan hardhout, en ongeveer 40% indrukwekkende bossen." De Franse naturalist schreef over

2van Paraná bedekte. Nu is er slechts 1% van dit woud over. dit gebied het volgende:Deze situatie kan men beter waarnemen in afbeelding 1.*het verschijnsel waarbij, door droogte, bomen een gedeelte Deze velden vormen ongetwijfeld een van de mooiste regio's waar ik

doorheen ben getrokken sinds ik in Amerika aankwam; de gronden zijn van hun blad verliezenminder vlak [...] maar de glooiingen van het land zijn niet zodanig dat ze Men ontdekt al gauw dat de milieugeschiedenis van de de horizon beperken. Zover het oog reikt onthullen zich weidse

graslanden, savannes en bossen van de deelstaat Paraná landschappen; in de lager gelegen landen treft men hier en daar kleine bossen aan waar de majestueuze en waardevolle araucária imponeert en helaas een geschiedenis van vernietiging is, wanneer we waarbij de donkere kleur van het blad contrasteert met het lichtgroene en bedenken dat op dit moment Paraná slechts 9% van de weelderige gras. Af en toe zien we rotsen op de hellingen van de heuvels,

oorspronkelijke vegetatie bezit, waar vroeger 83% van de waar een gordijn van water uit stroomt en zich in de diepe vallei van de rivier stort; een groot aantal merries en koeien grazen in de velden en oppervlakte van de staat bedekt was met bossen en de geven leven aan het landschap; men ziet weinig huizen, maar ze zien er overige 17% bestond uit formaties zonder bos, waarvan 14% goed verzorgd uit, met boomgaarden van appels en perziken. De lucht is

steppe (grasland). er niet zo licht als in het gebied van de tropen, maar het is misschien beter 5voor de zwakheid van onze ogen.

Bigg-Wither vertrok uit Curitiba en ging in de richting van De Campos Gerais van Paranáhet stroomgebied van de Rio Ivaí, toen hij "een hoge rotswand” tegenkwam; dat was Serrinha, de westelijke grens Volgens het "Historisch en Geografisch Woordenboek van de

3 van het Plateau van Curitiba. Volgens de reiziger, "was de Campos Gerais" , werd de term "Campos Gerais van Paraná" gemiddelde hoogte van de tweede bergketen, die de vastgelegd door Reinhard Maack, een gerenommeerde oostelijke grens vormde met een ander, nog hoger gelegen geoloog, geograaf en avonturier uit het midden van de plateau, 800 tot 1.000 voet boven de plaats waar we ons toen twintigste eeuw. De regio van de Campos Gerais was beperkt bevonden." Over het landschap vermeldt de Engelse tot het steppegebied, gelegen op het Tweede Plateau van ingenieur de aanwezigheid van "reusachtige bomen

1Lorena de Pauli

212P

ÁG

INA

83

PÁ

GIN

A 8

5

PÁ

GIN

A 8

6

213

(Paranapine) en de vegetatie van bamboe en andere kleinere oostelijke streek het karakteristieke landschap van het Eerste bomen." Plotseling, "vlak voor de top, hielden de Paranapine Plateau aan - hooggelegen gronden, begroeid met en andere boomsoorten plotseling op, en begon een lichte araucáriawoud - waar het landschap wordt bepaald door het

6helling die tot aan de top met gras bedekt was”. voorkomen van beboste streken, afgewisseld met gebieden

Na deze berg beklommen te hebben, was er "een grote waar landbouw uitgeoefend wordt. In het westen ligt het

beloning." De groep was aan het rusten op een van de gebied van de steppe, typisch voor het Tweede Plateau,

hoogste punten van Serrinha toen zij geconfronteerd werden geheel uit hooggelegen gronden bestaande, doorsneden

met het "prachtige panorama." Hij noteerde: door diepe kloven, waar de vegetatie bestaat uit graslanden en kleine bossen verspreid in de velden of langs de rivieren

In zuidelijke en zuidwestelijke richting lag, zover het oog reikte, een (galerijbossen) en de teelt van granen.enorme zee van goudkleurig gras, dat zich in gigantische golven De eerste Nederlandse immigranten die in 1911 in Carambeí voortbewoog tot het diepe dal van de Iguaçu, heel ver weg en ver

arriveerden kwamen uit de multi-etnische kolonie beneden ons; dan weer stijgende aan de andere kant bleef de golvende beweging zich voortzetten, tot de golven geleidelijk aan afzwakten, tot Gonçalves Junior, in de regio van Irati gelegen, een streek van waar hemel en aarde samensmolten in de verte, in wat het oneindige araucáriawoud. Doordat zij zich niet konden aanpassen aan leek. Er waren geen details die de aandacht trokken, men verloor het

de realiteit van het leven in het bos en ontevreden waren over zicht in de onmetelijkheid van het panorama. Er waren slechts een paar armetierige bomen te zien en hier en daar wat Paranapinebomen de algemene levensomstandigheden in die gemeenschap, waarvan de donkergroene takken weerspiegelden in de diepten van de accepteerden zij het voorstel om een kolonie in de streek van wateren die de vlakten doorkruisten. Dat was alles. Daarnaast was er de

de Campos Gerais te vormen.uitgestrekte vlakte, bijna onbeperkt in omvang, die geen enkel opvallend In het "Definitieve Eigendomsbewijs", door de Brazil punt vertoonde. Er was nog een ander beeld. Aan de oosten zuidzijde,

onder onze voeten, strekte zich als een andere wereld de prachtige vlakte Railway Company aan Hendrik Harms uitgereikt in de jaren uit, bedekt met bossen van het onderliggende plateau, in de verte

7 1920, en waarvan de verkoopakte reeds in 1913 ondertekend begrensd door de blauwe pieken van de Serra do Mar.werd, stonden voorwaarden waaraan de koper moest voldoen. Een van deze voorwaarden had betrekking op de Bigg-Wither was onder de indruk van de weidsheid van het bossen of stukken bos in het veld: "Het gebruik van de uitzicht; de onmetelijkheid gaf hem het idee van het bestaande bossen op de kavel moet zodanig geschieden dat onbegrensde, waarbij de "gevoelens zich onbeperkt lieten verwoestingen worden voorkomen, met inachtneming van gaan." Dat was het gevoel van de reiziger die de Campos de voorschriften van de wetten of van kracht zijnde Gerais van Paraná betrad.

9bepalingen van het bosbeheer."In "De landbouwgeschiedenis van Carambeí," vermeldt De Natuur van Carambeí en de Nederlandse Immigranten Franke Dijkstra hoe die geïsoleerde stukken bos (capões) Het verkavelingsproject Carambehy, gedateerd 1923, laat de gebruikt werden en de goede indruk van de Campos Gerais:verdeling in percelen zien en verstrekt gegevens over de Uit het geringe aantal bestaande bosgebieden, kenmerkend voor de grenzen, rivieren en wegen. Als grenzen worden genoemd Campos Gerais, en gewoonlijk aangetroffen in de laagten en op

de landgoederen São João, São Daniel, Casa Branca en hellingen van beekjes, werden de dikste bomen gehaald voor de

Areião. Ook worden genoemd boqueirão, moinho (molen), verschillende gebouwen op de kavels. Er werd steeds vermeden om deze prachtige bossen geheel te vellen, want door de rivieren en casquinha en catanduvas. Op de kaart worden de volgende watervallen kunnen deze bossen beschouwd worden als een van de rivieren geïdentificeerd: São João, Pitanguy, Areião, mooiste regio's van de planeet. Tot vandaag de dag staan deze bomen er

10Mouquen, Jotuba, Lageado, de beken Ramos en Tapeira de nog en verfraaien de Campos Gerais.

Carambey en ook de weg naar Tibagy, de spoorlijn São Paulo-Rio Grande do Sul, Pilatus en het station van Franke Dijkstra, die in 1947 op vijfjarige leeftijd in Carambeí

8Carambey. arriveerde, herinnert zich dat in die tijd weinig In de stad Carambeí bevinden zich twee zeer verschillende araucáriabossen geheel werden gekapt, en dat alleen de types landschap, omdat de rotswand van de Devoonperiode, dikste bomen werden geveld. Er waren veel araucária's in die de scheiding vormt tussen het Eerste en Tweede Paraná Carambeí, en zelfs vandaag kunnen ze nog tussen de Plateau, de gemeente van zuidoostel i jke naar landerijen en bossen waargenomen worden. De imbuia noordwestelijke richting doorkruist. Zo treft men in de

PÁ

GIN

A 8

8

PÁ

GIN

A 8

9

214

Juich ik, wijl zo ver ik zie, 'k heb u lief mijn Carambehy.(Ocotea porosa), die ook voorkomt in het araucáriawoud, kwam men niet vaak tegen in het zandgrondgebied. Dijkstra

Evenals in heel de wereld, heerst ook hier des Heren hand;Hij behoede legt uit dat zijn bedrijf aan beide zijden van de rivier Pitangui

ons genadig in ons nieuwe vaderland.ligt en dat de imbuia alleen aangetroffen wordt op gronden Buig in ootmoed dan de knie, ook voor God, in Carambehy.”die meer klei bevatten.

(Bovengenoemde verzen werden gedicht door Keimpe van der Franke Dijkstra, die in 1947 op vijfjarige leeftijd in Carambeí Meer, op de wijs van “Waar de blanke top der duinen”)

arriveerde, herinnert zich dat in die tijd weinig araucáriabossen geheel werden gekapt, en dat alleen de

Franke Dijkstra spreekt lovend over de natuur van de dikste bomen werden geveld. Er waren veel araucária's in Campos Gerais. Hij zegt: "de combinatie tussen bos en veld is Carambeí, en zelfs vandaag kunnen ze nog tussen de het mooiste wat er bestaat. Het is het mooiste landschap in de landerijen en bossen waargenomen worden. De imbuia

(Ocotea porosa), die ook voorkomt in het araucáriawoud, regio.” Hij voegt eraan toe: "Wat werkelijk erg mooi is, is dit kwam men niet vaak tegen in het zandgrondgebied. Dijkstra glooiende land!" Maar, stelt hij, "de velden worden lelijk, legt uit dat zijn bedrijf aan beide zijden van de rivier Pitangui omdat ze niet meer gebrand worden. Want wat de velden ligt en dat de imbuia alleen aangetroffen wordt op gronden mooi maakte was de bloei na de brand. Zoals het geval is met die meer klei bevatten.

Vila Velha, die verandert in struikgewas, het is geen veld meer.” Om het landschap mooier te maken en het dichter te

Dick de Geus bewaart in zijn herinnering de verhalen die hij brengen bij wat het vroeger was, stelt Franke een

als kind hoorde over de boomaanplant in Carambeí. Hij zegt gecontroleerde brand voor, zoals op enkele plaatsen in de

dat de eerste immigranten het landschap aantrekkelijker Verenigde Staten gebeurt,wanneer het verdroogde gras een

wilden maken en daarom coniferen en cederbomen plantten beetje vochtig is, om daarna het vee te laten weiden.

om zich te beschermen tegen de wind, die kenmerkend is Samenvattend: "praktijken van oudsher om het omliggende

voor de Campos Gerais. Naast deze bomen legden de natuurlijke landschap terug te doen keren." Franke merkt immigranten boomgaarden aan van verschillende vruchten,

nog op dat de vorming van de Campos Gerais in verband zoals peren, appels, sinaasappels en perziken.

staat met de branden die óf door de indianen werden In het Carambeí-lied is de wind aanwezig in de eerste verzen:

aangestoken om de jacht te vergemakkelijken óf door blikseminslag ontstaan, zoals in de Cerrado.“Carambeí, gelukkig stukje grond, De rivieren in de streek werden door de jeugd van de kolonie ik verlang heel erg naar jou,

ik denk altijd aan de sterke wind druk bezocht, als een mogelijkheid tot ontspanning, zegt die over de velden en bergen waait” Franke Dijkstra. Ze gingen op lambari en meerval vissen

(typische vissen uit de streek) in de rivieren Tartaruga en São Sommige door Dick de Geus getoonde verzen bezingen de João. Er werd ook gekampeerd; dat kon een tot twee weken natuur van Carambeí, met nadruk op de bergen, de wind, de duren, bij de rivieren Pitangui en Tibagi, om te vissen.onmetelijkheid van de horizon, de beken en de regen. Het is Dick de Geus voegt eraan toe dat men tijdens de vis- en de moeite waard om het geheel over te nemen: jachtpartijen de natuur van Carambeí ontdekte. De jongeren,

verrukt door het landschap dat ze ontdekten, vertelden dit “Waar de kale rug der bergen blakert in de zonnegloed,en de gure door aan anderen die het bestaan van het prachtige

Oostwind huilend, onze houten Kluis begroet,Juich ik, wijl zo ver ik landschap met eigen ogen wilden zien.

zie, 'k heb u lief mijn Carambehy.Met betrekking tot de hydrografie vormen de rivieren van Carambeí het stroomgebied van de rivier Tibagi, door Waar het glanzend vee de kampen uren ver in 't rond afgraast, en de

beekjes vriend'lijk bruisen,na de bui de rio raast. middel van kleine zijrivieren van de rechteroever, en vooral Juich ik, wijl zo ver ik zie, 'k heb u lief mijn Carambehy. de Rio Pitangui. De rivier Pitangui ontspringt op het Eerste

Plateau, doorkruist de diepe valleien van het gebergte uit de Waar de boer houdt heel veel koeien en batata doce (zoete aardappel)

Devoonperiode, in westelijke richting naar de rivier Tibagi, plant,Waar het vee heel luid kan loeien en aan bernes (larf van een op de grens tussen [de gemeenten] Carambeí en Tibagi. Op vlieg) heeft het land.

PÁ

GIN

A 9

0

PÁ

GIN

A 9

2

215

het grondgebied van Carambeí ontvangt de rivier Pitangui pluimvee gehouden voor eigen consumptie en af en toe voor de belangrijke bijdrage van de rivier São João. De rivier de verkoop.vormt bij haar loop indrukwekkende kloven (canyons) die Na de jaren 1950 is het landschap in Carambeí sterk

uitgeslepen worden in het zandsteen van het Tweede veranderd. “Maar”, zegt Dick de Geus, “veel landeigenaren Plateau. en inwoners van de stad wilden hun land niet verhuren om Een ander alternatief voor de bewoners van Carambeí was de de verandering van het voor de Campos Gerais zo unieke

12jacht. Franke Dijkstra jaagde veel kwartels, die ook nu nog landschap te voorkomen. Vroeger werden alle gebieden veel in de streek worden aangetroffen. Hij vertelde dat hij één benut voor de extensieve slachtveehouderij en kleinschalige enkele keer een hert heeft geschoten.. Talloze foto's die aan de landbouw. Wat men sindsdien zag waren grote en leden van de Nederlandse kolonie Carambeí behoren, tonen uitgestrekte omgeploegde stukken grond voor de rijstteelt, de jacht op herten. Een andere foto geeft de jacht op een de eerste grootschalige cultuur van de regio, een gevolg van

13manenwolf (Chrysocyon brachyurus) weer. de vervanging van trekdieren door de sterkere tractoren.De inheemse fauna van Carambeí vertoont diersoorten die Volgens een telling, uitgevoerd in september 1953, waren er karakteristiek zijn voor araucáriawouden en graslanden, in Carambeí 77 boerderijen met in totaal 1400 melkkoeien, omdat Carambeí zich in een overgangsgebied tussen deze 1297 stuks jongvee en 33 stieren. De natuurlijke velden biomen bevindt, en wordt beschouwd als een gebied met besloegen 8.089 hectare waarvan 384 hectare bestemd ecologisch spanning, daar zij een randeffect ondergaat. werden voor het verbouwen van veevoeder, zoals zoete Onder de dieren dienen vermeld te worden de manenwolf, aardappel en enkele andere voedergewassen voor de zomer de gestreepte miereneter, de jaguar, de tapir en de paca of de winter. Het basisvoedsel voor het vee waren de (Cuniculus paca), omdat zij dreigen uit te sterven. natuurlijke grassen die een lage voedingswaarde bezaten, Volgens het door Dijkstra geschreven boek "De geschiedenis zodat het voor de melkproductie nodig was om bij te voeren.

11van het platteland van Carambeí" , kwam het open veld Veel natuurlijke velden werden voor de teelt van rijst meer overeen met de plaats van herkomst van de gescheurd. Maar na drie jaar rijstverbouw en een gebrek aan immigranten, hetgeen het leven van de kolonisten kapitaal voor investeringen in andere agrarische activiteiten, vergemakkelijkte, omdat zij al ervaring hadden met de bleven veel van deze gebieden jarenlang braak liggen en melkveehouderij en trekdieren. Bovendien bevorderden de veranderden daardoor in struikgewas. Pas na de jaren 1960 gemakkelijke ontginning en de bewerking van het land de werd de komst van gewassen als tarwe en soja, uit Rio productie van voedsel en melk, alhoewel de bodem van de Grande do Sul, als een goede vruchtwisseling beschouwd en graslanden, in vergelijking met de bosgebieden, niet zo consolideerde zich in de regio.vruchtbaar is. Tijdens het ontginnen van deze gebieden, die tot dan als Het melkvee voedde zich met het gras van de natuurlijke "leeg" werden beschouwd, waar flora en fauna aanwezig velden, aangevuld met krachtvoer, dat als volgt bereid werd: waren en slechts een paar grazende koeien, zag men veel een zak maïsmeel, een zak katoenpitten, een zak wilde vogels, vooral de carancho (soort havik) en kwartels. Er tarwezemelen en minerale zouten. Tot in de jaren 1950 was waren ook dieren, zoals herten, de manenwolf, en 's nachts dit het veevoer. Er werd ook meer voedzaam voedsel zag men de graxaim (wilde boshond) en andere kleine dieren.gebruikt, zoals zoete aardappelen, cassave, maïs, knollen en De komst van de Afdeling Technische Bijstand bepaalde grassoorten, die op kleine stukken grond (Landbouwvoorlichting) van de Cooperativa Central de verbouwd werden. Laticínios do Paraná Ltda. luidde een tijdperk van Naast de melkveehouderij voor de productie van melk en technologische innovaties in die verantwoordelijk waren zuivelproducten de economische basis in de eerste jaren van voor het succes van Carambeí op landbouwgebied. Sinds de de kolonie waren er andere economische activiteiten: jaren 1950 heeft de Coöperatie, door de uit boeren zagerijen, bereiding van gezouten en in de zon gedroogd samengestelde zogenaamde Clube da Minhoca [verwijzing vlees, handel, fruitteelt, de teelt van de zwarte acacia en naar de (regen)wormen die de vruchtbaarheid van de bodem andere landbouwgewassen, zoals mamona (wonderboom) bevorderen bij toepassing van de directe inzaaimethode], (Ricinus communis) en cassave. Er werden varkens en geïnvesteerd in onderzoek en proefnemingen om de bodem

PÁ

GIN

A 9

5P

ÁG

INA

93

216

vruchtbaarder te maken en de strijd aangebonden tegen de regenwater – loste hij 80% van de erosieproblemen op. Maar erosie, ziekten en plagen. in die tijd was men nog niet goed op de hoogte van de Een technische innovatie in de landbouwproductie maakte gevolgen van de directe inzaaimethode, zoals bijvoorbeeld aan het eind van de jaren 1970 van Carambeí een centrum van de vraag wat er met de grond zou gebeuren na jaren technologie en bescherming van de (landbouw)grond en het toepassing van de directe inzaaimethode. Zou het probleem milieu. Deze innovatie kon alleen maar uitgevoerd worden van de inklinking toenemen, zou de bodem in de toekomst dankzij de ervaringen en het onderzoek van de Afdeling toch gekeerd moeten worden? Er waren ook geen gegevens Technische Bijstand van de Coöperatie. Zij waren over herbiciden en de kennis over vruchtwisseling was fundamenteel bij het verkrijgen van informatie over de beperkt. Om deze vragen te beantwoorden reisden Franke en voeding van planten, ziektebestrijding, genetisch materiaal, Manoel Henrique "Nonô" Pereira naar de Verenigde Staten plantdichtheid, de tijd van het planten, de beste om te praten met Shirley H. Phillips, de 'vader' van de directe vruchtwisseling en beter bodembeheer. Al deze informatie inzaaimethode, teneinde een antwoord op deze vragen te leidde in 1976 tot de directe inzaaimethode, een techniek die vinden.zich kenmerkt door het zaaien in de blad-, stro- en De directe inzaaimethode heeft vele voordelen; de stoppelresten van de vorige oogst. belangrijkste zijn: het tegengaan van door wind en water Volgens informatie van het Wereld Natuur Fonds (WWF) in veroorzaakte erosie, de bescherming van water, Brazilië, voldoet de directe inzaaimethode aan de voedingsstoffen en bodem, geringere verliezen bij het aanbevelingen van de Conferentie van de Verenigde Naties, oogsten, toegenomen productiviteit van de landbouw, van Eco-92 en van de Braziliaanse Agenda 21. Deze methode toename van organische stoffen en het leven in de bodem, wordt sinds het begin van de jaren 1970 in Brazilië gebruikt, minder druk op en inklinking van de bodem, verhoogde toen ermee gestart werd in het zuiden van Brazilië. infiltratie van water en het aanvullen van het grondwater, Momenteel worden in Brazilië ongeveer 9 miljoen hectare vermindering van de waterverontreiniging, vermindering landbouwgrond volgens deze methode bewerkt. van overstromingen, en ook een meer ecologisch Volgens de officiële informatie van de Braziliaanse evenwichtig systeem.Onderneming van Landbouwkundig Onderzoek (EMBRAPA) is de directe inzaaimethode opgebouwd uit een geheel van technieken die verbetering van het milieu beogen, met inbegrip van water, bodem en klimaat, alsmede de betere benutting van het genetisch potentieel van de gewassen. Deze vorm van inzaaien voldoet aan drie eisen: de niet-kerende grondbewerking, wisselbouw en het telen van gewassen die voor bedekking kunnen zorgen, gekoppeld aan de bestrijding van plagen, ziekten en onkruid.In het boekje "Waarom gebruik ik de directe

14inzaaimethode" legt Franke Dijkstra uit hoe hij met de toepassing van deze methode is begonnen. Na enkele jaren van rijstteelt en de invoering van de vruchtwisseling soja-tarwe, kreeg zi jn landbouwgrond een ernst ig erosieprobleem. In 1975 introduceerde Dijkstra de verbouw in stroken, waarbij de stukken grond die met soja beplant waren, het jaar daarop met maïs beplant werden. Hij zegt dat het planten in stroken het uitgangspunt is geweest voor de directe inzaaimethode in 1976. Gepaard met andere praktijken – het niet meer verbranden van oogstresten en de aanleg van terrassen met afvoerkanaaltjes voor het

PÁ

GIN

A 9

5P

ÁG

INA

96

217

1Afgestudeer in geschiedenis aan de Universiteit Tuiuti van Paraná e master in geschiedenis van de Universidade Federal van Santa Catarina. Is werkzaam aan de cursus geschiedenis, kunst em cultuur van de Universidade Estadual de Ponta Grossa, met ervaring in geschiedenis van de deelstaat Paraná em milieugeschiedenis.2RODERJAN, C. V.; GALVÃO, F.; KUNIYOSHI, Y.S.; HATSCHBACH, G.G. As unidades Fitogeográficas do Estado do Paraná. Ciência & Ambiente, Santa Maria, v. 24, p. 75-92, 2002.3DICIONÁRIO HISTÓRICO E GEOGRÁFICO DOS CAMPOS GERAIS – UEPG, 2003. Disponível em: http://www.uepg.br/dicio. Acesso em: 20/03/2011. 4BIGG-WITHER, Thomas P. Novo caminho no Brasil Meridional: a Província do Paraná. Rio de Janeiro: José Olympio, 1974. 5PEREIRA, M.A.M; IEGELSKI, F. O Paraíso Terrestre no Brasil: Os campos Gerais do Paraná no relato de August Saint Hilaire. Revista de História Regional, Ponta Grossa. p. 47-72. 2002. Disponível em: <http://www.revistas.uepg.br/index.php?journal=rhr&page=article&op=viewFile&path%5B%5D=93&path%5B%5D=126. Acesso em: 20/03/2011, p. 57.6BIGG-WHITHER, Op. Cit. 7 Ibid. 8 DIJKSTRA, Franke. História rural de Carambeí. 9 PLANO DIRETOR MUNICIPAL DE CARAMBEÍ. Disponível em: http://www.carambei.pr.gov.br /?q=node/39. Acesso em 21/03/2011.10Ibid.11Ibid.12Entrevista com Dick de Geus.13DIJKSTRA, Franke. Após 1950. Edição do Autor, s/d.14DIJKSTRA, Franke. Porque utilizo o Plantio Direto. Edição do Autor, s/d.

“HIER HEBBEN WE NOOIT HONGER GELEDEN”

NEDERLANDSE TECHNOLOGIE IN DE

AGRARISCHE SECTOR VAN CARAMBEÍ

streek van het bodemtype Cambisol en 16% van het type Entisol, de Introductierest is merendeels van het bodemtype Oxisol en Ultisol. Het zijn

3heterogene en ondiepe gronden (FASOLO et al., 1986). Sá (2001) Vanuit historisch gezichtspunt toonde de regionale heeft vier gebieden uitgezocht in de streek van de Campos Gerais kolonisatie van de Campos Gerais twee verschillende en welke de regionale geologische formaties moesten interessante lijnen: één die door rondtrekkende veedrijvers is vertegenwoordigen. De auteur beschrijft dat een van de gebieden is voortgebracht en de andere door de komst van de Europese ingedeeld als Furnasformatie, een ander als Ponta Grossa formatie immigranten, waaronder de Nederlanders. Hoewel het tweede en twee gebieden die een mix zijn van deze twee. Voor het gebied geval zich op een bijzondere of indirecte manier heeft voorgedaan. met de Furnas formatie (zandsteen), is het gemiddelde gehalte aan Het doel dat de autoriteiten van Paraná zich hadden gesteld, was de klei in de oppervlakte lagen (0 tot 200 mm) ongeveer 300 g/kg; voor Europese kolonisatie stimuleren, met het idee de mankracht te het gebied met de Ponta Grossa formatie (leisteen) zijn de gebruiken bij de opkomende economische activiteiten in het begin gemiddelde gehalten ongeveer 700 g/kg, terwijl voor de andere van de 20e eeuw zoals handel en industrie, hieruit blijkt dat men op gebieden de gemiddelde waarden voor het kleigehalte ongeveer de hoogte was van hun capaciteiten bij deze activiteiten. De komst 400 g/kg waren.van goede landbouwers was normaal, hoewel ze de technieken

Het klimaat van de streek is volgens Köppen vochtig beheersten van de landbouw in gematigde klimaatzones, en ook de subtropisch (Cfb), mesothermaal, met koele zomers en winters met kennis van industriële technieken was heel gewoon. Van 1911 met strenge en frequente vorst, zonder een bepaald droogte seizoen de komst van de eerste immigrantenfamilies tot op de dag van

4(Landbouwkundig Instituut van Paraná - IAPAR, 1978). De laagste vandaag is de ondernemers- en vernieuwingsgeest, niet temperaturen staan in geen enkele vergelijking met die van Noord-noodzakelijkerwijs in deze volgorde, altijd op zoek naar Europa, maar met betrekking tot het agrarische aspect verminderen technologische oplossingen voor “Braziliaanse” agrarische ze sterk het aantal klimaatgebonden gewassen, zodanig dat het procedures of aanpassingen van “Europese” agrarische procedures. juiste landbouwkundige tijdstip rigoureus in acht genomen dient te Op deze zelfde manier zijn het veranderen van de lage worden want afhankelijk van de fase waarin het gewas zich bevindt, vruchtbaarheid van de ondiepe zandgronden van de Campos Gerais kan vorst totale oogstverliezen teweegbrengen.en de strenge winters, met een haalbaar comfort voor hun gezinnen,

Als gevolg hiervan werden de pioniers geconfronteerd uitdagingen die het hoofd geboden worden.met een situatie die ze beschreven als “erg moeilijk om iets uit deze onvruchtbare grond te halen”. De manier waarop de “inheemse Het beginbevolking” in die tijd het land gebruikte was met extensieve veehouderij waarbij een bezetting van een kop per 5 ha werd Met het voornemen een nieuw bestaan op te bouwen en als aangehouden met een periode van 5 jaar om op een gewicht van 12 gevolg van het contract met de Brazil Railway Company, in 1911, 2 5arroba te komen en dus op het slachtgewicht. Het is interessant op vestigden de eerste Nederlandse families zich in Carambeí in de te merken dat deze manier van werken werd toegepast door de streek van de Campos Gerais van Paraná waar ze melk en agrarische ondernemingen van die tijd met grote bedrijven, melkproducten leverden voor het spoor. In 1820 doopte Auguste traditionele families, economisch en politiek.Saint-Hilaire de streek als het aardse paradijs van Brazilië, dit wordt

Behalve het probleem van een van nature lage later gebruikt als propagandamiddel voor de immigratie (Figuur 1). vruchtbaarheid van de inheemse kampgronden met het oog op De Franse natuurwetenschapper beschreef met een botanisch oog melkproductie, hadden de pioniers ook nog het probleem van de de luister van de streek zoals hij ook verslag uitbracht van seizoensgebondenheid aangezien het in de winters praktisch productieve tarwevelden en enkele fruitboomgaarden, en in onmogelijk was om zelfs maar in de behoefte van het benodigde vergelijking met Europa beschreef hij het grote differentieel van het ruwvoer te voorzien.klimaat in de streek.

Voor de eerste Nederlandse immigranten die hier Veeteeltaankwamen, vanuit een mislukt kolonisatieproject in een bosrijke

omgeving, leek de streek van de Campos Gerais veelbelovend. Met het oog op het verbeteren van de vruchtbaarheid van Maar de werkelijkheid was, met het oog op een economische

de aanwezige gronden, was de eerste technologische in praktijk ontginning, gecompliceerd: gronden met van nature lage gebrachte maatregel het gebruik van de mest van het melkvee, zoals vruchtbaarheid, ondiep en zanderig en heuvelachtig, wat de start te zien is op Figuur 2A en 2B, welke laten zien dat er sinds 1940 al van de activiteiten erg bemoeilijkte.

2 meststrooiers gebruikt werden. Verder wordt nadruk gelegd op de Volgens de Embrapa (1984) is 37% van de grond in de

1Pedro Henrique Weirich Neto1

218P

ÁG

INA

101

PÁ

GIN

A 1

02

PÁ

GIN

A 1

04

219

kwaliteit van het onderkomen dat bestemd was voor het vee. Omdat voldoen aan de nagetrokken kwaliteitseisen. De plaatselijke het melken in deze gebouwen gebeurde, alsook het bijvoeren, producenten hebben al lang meer dan voldaan aan de gezondheidscontrole, en het gebruik als nachtverblijf van de dieren instructienorm 51 van het Ministerie van Toelevering, Veeteelt en kan deze manier van werken beschouwd worden als gedeeltelijke Landbouw, die nog steeds veel Braziliaanse melkveehouders schrik opstalling en zo vergemakkelijkte de centralisatie van de mest het aanjaagt wat de kwaliteitsnormen betreft die gehaald moeten werk van het verzamelen en het uitspreiden waar gewassen worden evenals de vastgestelde tijdslimieten hiervoor (BRASIL,

6verbouwd werden. 2002).Er zijn verslagen uit die tijd over het gebruik van Hoewel de cultuur en de economische situatie die de

beendermeel en natuurlijk fosfaat als verbeteraars van de pioniers voorgeschoteld kregen onveranderlijk die van het vruchtbaarheid. Het eerste geval is heel interessant omdat de streek, produceren van melk was, zijn er altijd pogingen geweest om zoals al gezegd is, een belangrijke producent van slachtvee was alternatieve takken in te voeren naast deze productie.waardoor deze verbeteraar waarschijnlijk aanwezig en goedkoop Er is altijd plaats geweest voor de varkens- en was. Door de manier van bedrijfsvoeren en constante reizen met pluimveehouderij, in eerste instantie voor eigen levensonderhoud kennisuitwisseling evenals de komst van andere agrarische families en als appeltje voor de dorst. De streek heeft een historische traditie uit Nederland, raakt de kennis over de vruchtbaarheid van de grond als handelscentrum van rundvee en varkens, wat verklaart dat in bij de agrarische ondernemers bekend en die kennis werd alleen sommige basisbehoeften van de pionierskolonisten wanneer ze maar niet op kwalitatieve en kwantitatieve schaal toegepast omdat naar de stad gingen, werd voorzien door de verkoop van varkens. het economisch niet haalbaar was. Onder de pogingen voor alternatieve inkomsten zit het opzetten van

Slechte vruchtbaarheid van de grond heeft weiden met een een rundveeslachterij om het vlees te kunnen conserveren en men slechte voedingswaarde voor het vee tot gevolg, waardoor de gebruikte zout opdat het eindproduct pekelvlees (charque) noodzaak bestaat om het tekort aan te vullen met krachtvoer die tot genoemd kon worden. Deze onderneming was gedurende jaren van de jaren van 1950 bestond uit maismeel, katoenzaad en tarwemeel, belang en het was zo ook mogelijk in leder te handelen, wat geleid aangevuld met mineralen. Het gebruik van zoete aardappel, maniok heeft tot investeringen in de bosbouw, met name de zwarte acacia of en voederraap als bijvoer van het melkvee was ook heel gewoon. black wattle (Acacia mearnsii) die verhandeld werd als tannine met

Alhoewel de inheemse kampgronden al aangepast waren het doel dit leder te looien.aan de strenge winters, liep de hoeveelheid ruwvoer in deze tijd Dit heeft enkele experimenten met kalkoenen niet in de sterk terug wat een aanzienlijk productieverminderende weerslag weg gestaan, bijvoorbeeld, en evenmin de ontwikkeling van know had op de geleverde melk. In dit geval werd behalve het gebruik van how in de bedrijfstakken van de varkens en het pluimvee. In het enkele soorten gras die afgemaaid en groen in de voerbak gegeven geval van de varkenshouderij kon genetische verbetering bereikt ook hooi gemaakt (Figuur 3A), en zo kon de winter tegemoet gezien worden met hulp van het Staatssecretariaat van Landbouw door worden met eenzelfde productie als de zomer en kon de markt naar middel van het proefbedrijf dat in Ponta Grossa gevestigd was.tevredenheid voorzien worden. De in 1925 door de pioniers gestichte coöperatie kwam

Het is normaal dat van het vee uit die tijd gezegd wordt dat sterk te staan en werd beroemd door de kwaliteit en door de het erg rustiek was, wat nodig was, en dat daarom de melkproductie geïndustrialiseerde landbouwproducten. Als gevolg van deze zo laag was, maar naar aanleiding van foto's (Figuur 3B) valt een productie werd een van de eerste ondernemingen in Paraná goede genetica op voor die tijd, wat de zorg van de veetelers toont gevestigd die gericht was op de reproductie van pluimvee, met waar het dit punt betreft evenals hun competentie. geneticaverbeteraars en hoogwaardig technologische middelen die

Genetica is altijd een constante zorg geweest. tot op de dag van vandaag stand houdt als een van de beste op de Mechanisatie, uitbreiding van de arealen en de mogelijkheid van markt die eieren en kuikens levert aan een groot deel van de nieuwe manieren om het land te bewerken vanaf de jaren van 1950, pluimveehouders van het land die niet geïntegreerd zijn in een van gaven nieuwe vooruitzichten met betrekking tot de voeding van het de grote agrarische ondernemingen in deze sector.vee. Het importeren van genetica is altijd heel normaal geweest, maar het verbeteren van de aanwezige veestapel verdiende ook Landbouwaandacht. Enkele samenwerkingsverbanden in de loop der jaren, investeringen in de eigen voorlichting, de noodzaak van het In het begin van de 20e eeuw hadden de Campos Gerais opzetten van particuliere kwaliteitsvoorlichting, evenals verzoeken nog geen geschiedenis gemaakt in agrarische exploitatie wat het aan regeringsinstellingen leverde internationaal erkende opzetten rechtvaardigde van voorlichting op het gebied van wat kwalitatieve en kwantitatieve cijfers op. Over het algemeen kunnen economisch verantwoord en doeltreffend was. De beschikbare de kwantitatieve cijfers vergeleken worden met de Europese informatie die aangetroffen kon worden richtte zich vooral op productiviteit, met een lagere kostprijs, terwijl de melkproducten grootschalige agrarische bedrijven, en de streek werd nog steeds

PÁ

GIN

A 1

05P

ÁG

INA

106

PÁ

GIN

A 1

07P

ÁG

INA

108

220

beschouwd als ongeschikt of laag gekwalificeerd voor agrarische van erosie zichtbaar te worden door de kwetsbaarheid van de ondernemingen. bodemgesteldheid en het hoogteverschil van de percelen (Figuur

Vele pogingen werden ondernomen zoals het verbouwen 6A). In 1971 werden de eerste werkzaamheden met Directe Inzaai van fruit (sinaasappels en peren), evenals de agrarische opgezet door het Estação Experimental do Instituto de Pesquisa e industrialisatie van vruchtensappen en wijnen. Andere gewassen Experimentação (Meridionale Proefbedrijf van het Onderzoeks- en werden op kleinere schaal uitgeprobeerd – de wonderboom en de Experimentele Instituut) (IPEAME) van het Departamento maniok, bijvoorbeeld -, maar de economische resultaten waren Nacional de Pesquisa e Experimentação Agropecuária (Nationale onbevredigend. Agrarische Onderzoeks- en Experimentele Departement)

Uit de verslagen blijkt dat praktisch tot de jaren van 1950 (DNPEA), in Ponta Grossa.de landbouw slechts bestond uit het voorzien in bijvoer voor het Een techniek die gebaseerd is op drie uitgangspunten – zo melkvee en voor eigen gebruik of kleine ruilhandel. In het begin min mogelijk bodembewerking; behoud van de bodembedekking; was rijst het belangrijkste gewas en er werd gewisseld tussen het gewasrotatie -, de directe inzaai is regionaal ingevoerd en vanaf verbouwen van het gewas en nieuwe of braakliggende percelen. 1976 wordt het commercieel gebruikt. Vanaf dat moment vond de Inlichtingen geven aan dat er tot 1947 in de streek slechts twee ontwikkeling van de manier van bewerken plaats binnen de tractoren waren met metalen wielen. Vanaf dat jaar met de komst agrarische bedrijven in de streek, waarbij de aandacht vooral van de eerste tractoren op luchtbanden werd de landbouw op “grote uitging naar de zaaimachines. Uitgaande van de hoeveelheid schaal” in de streek ingevoerd (Figuur 5A). De haalbare maatstaf veranderingen die de zaaimachine heeft ondergaan en nog steeds voor het bewerken van het land wat 1 ha was, ging al snel naar 15 ha. ondergaat, kan hij beschouwd worden als de machine die dit Nieuwe percelen werden gehuurd of aangekocht. systeem het beste vertegenwoordigt.

In de jaren van 1950 plantte de immigrant Jan Herman de Twee aspecten van deze technologie vallen op waar het de Geus 60 ha rijst op gehuurd land, wat als onverschrokken verandering van het inzicht van de agrarische ondernemer betreft. beschouwd werd in die tijd. In deze zelfde periode schafte de Het eerste is de investering in een gewas dat niet geoogst zal coöperatie nieuwe percelen aan en verkocht deze door aan de worden, wat het geval is met de bodembedekker die in de winter coöperatieleden, waardoor een nieuw patroon voor landontginning verbouwd wordt en het best vertegenwoordigd is in het gewas ontstond. Het aanvullen van het voer voor het vee was nog steeds Japanse haver (Avena strigosa). Deze wordt gezaaid en vervolgens het belangrijkste punt maar het verbouwen van rijst en enkele aangedrukt met een rol op de aarde en heeft als doelen de grond te percelen met tarwe verschenen al op de Campos Gerais (Figuur beschermen tegen de directe impact van de regen op de aarde en een 5B). Zelfs met het systeem van wisselbouw verminderde de langzame afbraak waardoor “voeding” vrijkomt voor micro-opbrengst van deze gewassen al snel met het opkomen van organismen en voor de aarde zelf. Deze teruggave vindt rond het natuurlijke planten (onkruiden) en ziektes. vijfde jaar plaats na het invoeren van het systeem, hoofdzakelijk in

De jaren van 1950 kunnen beschouwd worden als een de vorm van een verbetering van de bodemstructuur zoals bij keerpunt in de agrarische sector van de Campos Gerais. De percelen met zandgrond.mechanisatie met de verschillende geïmporteerde mogelijkheden Het tweede aspect in de gewasrotatie, die bestaat uit het bracht enkele boeren ertoe om een handel in tractoren en tijdelijk afwisselen van verschillende gewassen op hetzelfde stuk landbouwmachines op te zetten, hierdoor werd de kolonist pionier om het oplopen van de infectiedruk van ziekteverwekkers en plagen in het zakenleven. te voorkomen en de vereiste vruchtbaarheid van de grond in

Hoewel in 1919 een proefstation is opgezet om met tarwe evenwicht te brengen. Deze manier van werken is algemeen te werken werd deze in 1942 uitgebreid door Serviço Nacional de aanvaard en wordt in de regel toegepast in de streek, terwijl het in Pesquisas Agronômicas (Nationale Dienst voor Landbouwkundig andere streken gebruikelijk was dat voorlichters het verbouwen van Onderzoek) (SNAP). Deze heeft het Instituto Agronômico do Sul gewassen adviseerden die economisch gezien interessanter zijn (Landbouwkundig Instituut voor het Zuiden) (IAS) opgericht voor een bepaalde periode, zelfs als dit advies in tegenspraak was welke verschillende tarwerassen op de markt gebracht heeft die met het gewas dat in eerste instantie was vastgesteld om

7 landbouwkundig voorrang te krijgen in de gewasrotatie.veel gebruikt zijn in de jaren van 1960 (LAGO, 1983).Het succes van de directe inzaai kan worden Dit decennium werd gekenmerkt door het tweetal soja-

toegeschreven aan de aanwezigheid van een groep agrarische tarwe in de gewasrotatie. De grondbewerking werd op de oude ondernemers die technologisch sterk ontwikkeld zijn en die zich manier gedaan en om de operationele efficiëntie te vergroten en het gevestigd hebben op een complex aan zeer zwakke gronden op de behoud van de structuur van de grond te verslechteren werd de

8ploeg vervangen door de schijveneg. Ondanks de vooruitstrevende Campos Gerais van Paraná (Figuur 6A) (LOURENÇO, 1998).werkwijze en hoogwaardige technologie voor die tijd zoals het Een ander interessant feit is dat van het gewas bonen – bewerken en planten in hoogtelijnen begonnen de eerste tekenen sterk gerelateerd aan familiebedrijven gezien het arbeidsintensieve

PÁ

GIN

A 1

09

PÁ

GIN

A 1

10P

ÁG

INA

111

221

aspect van het oogsten -, dat vandaag de dag opgenomen is in de heden een wedstrijd die als doel heeft een prijs toe te kennen aan de gewasrotatie van de zomer. Met hoge agrarische opbrengsten, biedt beste kuil. Dit gaat uit van een groep van de voorlichtingsdienst en het zomers de mogelijkheid van twee oogsten of als aansluiting op de maat van de stukjes en de soortelijke massa worden het gewas dat gebruikt is voor kuilvoederwinning. Hiervoor zijn gecontroleerd, wat het mogelijk maakt de betrokkenheid vast te gemechaniseerde oogstmachines aangepast en ontwikkeld (getest) stellen die er is ten aanzien van de op het land uitgevoerde die vandaag de dag op grote schaal gebruikt worden. werkzaamheden.

Er kan een opsomming gemaakt worden van vele Bij dit soort activiteiten verdient het loonwerk de activiteiten en wisselwerkingen als het gaat over landbouwkundige aandacht, een veel besproken onderwerp en naar voren gebracht als ontginning, maar daar is geen plaats voor: technologieën voor de grote oplossing voor de hoge mechanisatiekosten in Brazilië, verbetering van de operationele capaciteit met kunstmest in big evenals kwaliteitsverbetering van het geleverde werk als gevolg bags die al lange tijd gebruikt worden in de streek; de huidige van specialisatie. Er zijn in de streek gekwalificeerde en goed belangstelling voor bosbouw met een eigen voorlichtingsafdeling, uitgeruste ondernemingen voor het maken van kuilvoer die hun die hiervoor geschikt is; het in kaart brengen van de grondsoorten diensten over Brazilië verspreid verlenen.van de streek, enz. Dat zijn nieuwe technologische ontwikkelingen Technologieën die als modern beschouwd worden, zijn die een eigen hoofdstuk verdienen in de voorgestelde bespreking. gebruikelijk in de streek. De genetisch gemodificeerde gewassen

Onderzoeken worden in de streek ontwikkeld door worden al lang gebruikt, niet met de hetze waar het meestal mee universiteiten en onderzoeksinstellingen uit heel Brazilië waarbij gepaard gaat maar met de zorg voor het milieu die het verdient. In het systeem van de Directe Inzaai het kernpunt is, zodanig dat het geval van soja wordt een systeem van gewasrotatie gebruikt op ontelbare academische verhandelingen al ontwikkeld zijn die in percelen waar onkruidbestrijding in een kort tijdsbestek een deze omstandigheden opgeleverde gegevens gebruikt hebben. De probleem is, verder komen de niet-transgene rassen terug.aanwezigheid van producenten uit alle streken van Brazilië op Studie van de ruimtelijke verscheidenheid van grond en voorlichtingsbijeenkomsten is groot. Vandaag de dag zijn er plant, commercieel bekend als precisielandbouw, is relevant. De voorlichtingsbijeenkomsten in alle soorten en maten, Fundação ABC, particuliere onderzoeksinstelling, heeft een onderzoeksinstellingen van de staat en particulier, van agrarische onderzoeker aangetrokken die specifiek voor deze technologie is. ondernemingen uit alle sectoren die de beschikbare technologische De instelling gaat overeenkomsten aan met belangrijke werkelijkheid in de streek gebruiken. De Universiteit van de Staat Braziliaanse universiteiten voor de onderzoeken, welke de in Ponta Grossa geeft jaarlijks een internationale cursus om modernste meetapparatuur in hun bezit hebben voor het analyseren organische stof in de bodem te bespreken, waarbij voorlichters uit van technische gegevens. De precisielandbouw wordt hier nog Aziatische en Afrikaanse landen aanwezig zijn. Al wat hier weinig gebruikt want overgaan op bepaalde technologieën is geen besproken is, drijft technisch gezien de Campos Gerais. modeverschijnsel. Er zijn landkaarten van de graanoogst uit het jaar

2000 van enkele percelen in de streek.De kosten van gewasbeschermingscontrole van het Duurzaamheid

verbouwde gewas evenals de sociale weerslag en de gevolgen voor het milieu hebben geleid tot het bestuderen en invoeren van een De economische stabiliteit van de producenten vandaag aantal landbouwkundig-meteorologische stations die zich op de dag is het gevolg van ontelbare combinaties van de manier van strategisch uitgezochte punten bevinden, zodanig dat in een kort exploiteren, die jaar op jaar herzien worden door de eigen tijdsbestek, afhankelijk van temperatuur en luchtvochtigheid, de ondernemingscapaciteit. Dit gebeurt door middel van investeringen mogelijkheid bestaat voor het vaststellen van de kans op ziekte in in eigen ideeën, of voorgesteld en onderbouwd door de eigen het gewas en de daarop gebaseerde beslissing tot het nemen van particuliere onderzoeksinstelling, of door middel van actie.demonstraties van producten en procedures van particuliere

Het bespreken van dit soort technologieën is wijd verbreid ondernemingen.op de Campos Gerais. Technologische bijeenkomsten, in De exploitatie van gemengde bedrijven, landbouw en verschillende soorten, zijn activiteiten die altijd deel hebben veeteelt, is een streekgebonden werkelijkheid. Hoewel de uitgemaakt van het dagelijks leven in de streek (Figuur 7A en 7B). uitdrukking integratie landbouw-veeteelt gebruikt wordt voor een De eerste bijeenkomsten over Directe Inzaai, die plaatsvonden in bepaald soort boerenbedrijf, brengen de producenten ontelbare het begin van de tachtiger jaren, tekenen de agrarische Braziliaanse combinaties hiervan tot stand. Kuil van de hele maisplant, alleen geschiedenis.van de onrijpe korrel, van soja, voordroogkuil van wintergewassen

Dit geheel aan factoren heeft geleid tot hoge agrarische en van soja, verschillende wintergewassen voor het bijvoeren van opbrengsten in alle sectoren waarin geïnvesteerd is. In 2009 was de het melkvee zoals gerst zijn enkele van de normale activiteiten voor “gemiddelde” productieopbrengst van mais, soja en haver van de streek. In het geval van kuil van de hele maisplant bestaat er

PÁ

GIN

A 1

12

PÁ

GIN

A 1

14

222

Batavo Cooperativa Agroindustrial respectievelijk 9900, 3174 en samenwerkingsorganisatie hebben opgezet en erin geloofden: de 9 coöperatie.3579 kg/ha (BATAVO, 2010). Wat de melk in 2008 betreft was de

Met diezelfde pioniersgeest wordt onophoudelijk gezocht opbrengst 26,8 liter per koe per dag (BATAVO, 2010). Belangrijk is naar nieuwe technologieën, in welk deel van de wereld die zich ook om de nadruk te leggen op het feit dat deze waarden gemiddelden bevinden. Individueel of via de coöperatie zijn de studiereizen, de z i j n b i j d e a l b e s c h r e v e n b o d e m g e s t e l d h e i d e n import en de aanwezigheid van internationale wetenschappers de klimaatomstandigheden. gewoonste zaak van de wereld. Tegelijkertijd hebben de Het is duidelijk dat duurzaamheid veel meer is dan een economische groei en agrarische activiteiten geleid tot een hoge agrarische opbrengst, er bestaat evenwel de technologisch benijdenswaardig exploitatieniveau en, als er statistieken zouden regionale, ecologische en sociale bezorgdheid waar bewustwording bestaan over agrarisch voorlichtingstoerisme, zou de streek van de en opnieuw dezelfde ondernemersgeest uit spreken van de Campos Gerais ongetwijfeld kampioen zijn in bezoekersaantal.Nederlandse pioniers. De technologie van de methaangasgisting

De toekomstperspectieven zijn veelbelovend. De voor het verwerken van mest, met verschillende toepassingen voor aandacht voor de opvolging binnen de familie, de energiekwestie, het methaangas, komt op in de streek. Er zijn al “hybride de verwerkingsindustrie van agrarische producten die verband toepassingen” van de mest, het vaste deel voor compostering en het houdt met de bestaande productieketens en, ook nog, voor de vloeibare deel voor de biogasgisting. Even stilstaand bij elektrische marketingrelaties, zijn buitengewoon actueel en sterk aanwezig in energie, er is in de streek onderzoek gedaan naar de mogelijkheid de Nederlandse gemeenschap van Carambeí.van het winnen van windenergie. De Fundação ABC heeft in 2001 het Laboratorium van het

Informatiesysteem voor het vaststellen van grenzen met behulp van GPS opgezet vanwege bezorgdheid over de milieuwetgeving die in Paraná van kracht is en er is in 2002 een vlucht gemaakt voor het maken van luchtfoto's van de streek met een schaal van 1 op 10.000. Weinig deelnemers aan de agrarische productieketen zijn op de hoogte van het belang van dit hulpmiddel.

Wat het sociale aspect betreft bestaat er het omzien naar de werknemer, wat beschouwd kan worden als boven het nationale gemiddelde, wat opvalt is de zorg voor het gezin. Misschien leidt

1 Universitair hoofddocent, afdeling Bodemkunde em Agrotechniek, van het culturele of historische aspect van de kolonisten tot een sterke de Universiteit van de Staat in Ponta Grossa.band, maar met de duidelijke bezorgdheid dat de jongeren 2 E M B R A P A E M P R E S A B R A S I L E I R A D E P E S Q U I S A voorbereid moeten worden op de uitdagingen van de toekomst. In AGROPECUÁRIA. Levantamento de reconhecimento de solos do deze context is altijd de zorg voor de opvolging impliciet aanwezig, Estado do Paraná. Brasília: EMBRAPA/SNLCS, 1984. 413p.waarbij vakbekwaamheid en competentie naar waarde geschat en 3 SÁ, M. M. F. Abordagem quantitativa na predição espacial de opgebouwd moeten worden, zoals reeds vele malen aangehaald is.atributos do solo e geração de zonas de manejo agrícola. 117p. Tese Zo heeft de agrarische sage van de Nederlandse (Doutorado) - Piracicaba, ESALQ/USP, 2001.pionierskolonisten stand kunnen houden ondanks de ups en downs 4 INSTITUTO AGRONÔMICO DO PARANÁ IAPAR. Cartas climáticas

van de nationale en internationale economie in de loop der jaren, die do Estado do Paraná. Londrina: Instituto Agronômico do Paraná, 38p.

langs grote financiële crises en verschillende soorten economische 1978.

plannen ging. Eendrachtig hebben ze volhard en slaagden erin 5 Unidade tradicional em gado de corte, 1 arroba equivale a 14,668 kg.6moeilijkheden te overwinnen, Behalve dat hebben ze een BRASIL, Ministério da Agricultura, Pecuária e Abastecimento.

belangrijke bijdrage geleverd aan de Braziliaanse landbouw en Instrução Normativa n. 51, de 18 de setembro de 2002. Disponível em: veeteelt. <http://www.esalq.usp.br/departamentos/lan/pdf/InstrucaoNorma

tiva51.pdf >. Acesso em: 17/12/2010.7Laatste beschouwingen LAGO, M. B. História do Melhoramento do Trigo no Brasil, Boletim Técnico n.10. Instituto de Pesquisas Agronômicas (IPAGRO),

Wat een van de pioniers – met trots – verklaarde was dat Departamento de Pesquisa, Secretaria da Agricultura, Estado do Rio Grande do Sul. Porto Alegre, RS, 1983. 80p.“we hier nooit honger hebben geleden”. Alhoewel de aarde als 8 LOURENÇO, Gilmar M. Cenários do agronegócio no Paraná: restrições “zwak” beschouwd werd, wat geen belemmering opleverde, was de e oportunidades. Análise Conjuntural, Curitiba, v. 20, n. 7-8, p. 3-9, “wil om te werken van doorslaggevend belang”. De sociale en jul./ago.1998economische groei van de kolonisten houdt, ongetwijfeld, verband 9 BATAVO, dados estatísticos 2010.met de technologie van de Directe Inzaai en met het feit dat ze een 10Idem.

PÁ

GIN

A 1

17

HERINNERINGEN VAN VOORWERPEN,

AFBEELDINGEN EN MENSELIJKE DURF

FRAGMENTEN VAN DE NEDERLANDS

E IMMIGRATIE IN CARAMBEÍ

Hoe zou een gemeenschap eruit zien zonder waarneming te confronteren met de herinneringen van herinneringen die leven geven aan de verschillende wijzen anderen, en daardoor een collectieve dimensie verstrekt aan van zijn, denken en leven van haar leden? Hoe komen deze de waarnemingen van de personen die dezelfde ervaringen herinneringen tot stand en hoe helpen ze een deel van het of situaties delen. dagelijkse sociale leven te vormen? Op deze wijze blijven de herinneringen niet beperkt

Herinneringen aan gesprekken... die weer tot tot de menselijke gedachten, maar worden zichtbaar in andere gesprekken leiden. Plaatsen die, door toevallige voorwerpen, afbeeldingen en, uiteraard, in herinneringen ervaringen, tekens achterlaten in het leven van mensen die in die deze personen geneigd zijn te uiten in de talloze relaties de gemeenschap geleefd hebben. Vergaderruimtes, hetzij om (van herinneringen) van het dagelijks leven. Zonder de collectieve verbeteringen te bespreken, om het leven te bijdrage van Maurice Halbwachs zou het nu moeilijk zijn om organiseren of de vorm te plannen waarop een bepaalde te geloven dat eenvoudige en kleine gebruiksvoorwerpen zó openbare lokatie gebruikt gaat worden. Feestelijke vieringen belangrijk zouden kunnen zijn bij het vertellen van verhalen of spontane spelen, opnieuw bedacht en aangepast. Straten, en het vastleggen van ervaringen - hetzij moeilijkheden, pleinen, scholen, kerken, ziekenhuizen, clubs, arbeidsplek of uitdagingen, ontgoochelingen of overwinningen.een toegangsweg tot de woonwijk…dit alles kan Door de voorwerpen, weinig praktische herinneringen oproepen aan jaren, aan decennia en, vanaf gereedschappen, verbleekte afbeeldingen of zelfs door 2011, ook aan een eeuw geschiedenis van de Nederlandse toestellen die ervaringen uit een ver verleden 'overbrachten', gemeenschap in Carambeí wordt ook het collectief geheugen geactualiseerd! Zodanig

De herinneringen (over)leven echter niet alleen bij dat de eenvoudige verwijzing naar een voorwerp de geografische en institutionele gegevens van een groep. herinneringen kan oproepen die individuele handelingen in Feesten, religieuze activiteiten, toevallige wegkruisingen beeld brengen die in het sociale leven mogelijk zijn, (nog zonder verkeerslichten), de stille bezetting van een stuk tegenstrijdig of aangevochten, maar tegenwoordig gemaakt grond door huizen en bouwwerken, bepalen – gelijk vaak door de 'herinnering' die bepaalde voorwerpen in mensen besproken schetsen - het leven in de gemeenschap vanuit een oproepen. Zodoende kan de (re)constructie van constante dialoog met de uitingen van menselijke herinneringen niet beperkt blijven tot één en ander waarnemingen. Al deze gebeurtenissen, en ongetwijfeld individueel verhaal. Wanneer ze geconfronteerd worden talloze andere situaties, kunnen opgetekend worden in het met andere ervaringen in vergelijkbare situaties krijgen deze honderdjarige kolonieleven van Carambeí. Dit is een van de verhalen leven en vormen dus het 'collectief geheugen' dat indrukken die elke willekeurige bezoeker zal krijgen vanuit het verleden het heden kenmerkt en sporen kan wanneer hij thans de stad binnengaat. aangeven om toekomstige keuzes op waarde te schatten.

2De denker Maurice Halbwachs verstrekt ons een En hoe komt de opbouw van het collectief geheugen

waardevolle bijdrage die betrekking heeft op het begrip tot stand? Door gedragswijze, uitdrukkingsvormen,

'collectief geheugen'. De met dit onderwerp verband eetgewoontes, kleding, opvoedkundige praktijken, 3 religieuze rituelen, afbeeldingen en verhalen die, wanneer ze houdende studies van deze Franse socioloog wijzen uit dat

verteld worden, deel gaan uitmaken van het leven en de het individuele geheugen de basis vormt van de denkbeelden van de inwoners van de stad.'herinnering', maar pas tot werkelijkheid komt vanuit enige

De opvoedkundige praktijken, over het algemeen sociale ondersteuning, die de neiging heeft de individuele


224

“Herinneren is nodig. Maar de herinnering is niet voldoende. Men moet het collectief geheugen beleven.”

Luiz Naue

PÁ

GIN

A 1

23P

ÁG

INA

124

225

verbonden aan de religiositeit van de Europese handrekenmachine en het pakpapier, onmisbare elementen immigrantengemeenschappen, maken ook deel uit van het in de kleinhandel zijn. In dezelfde groep van herinneringen collectief geheugen. Dit is wat Joanna Los Gehrmann - laat het vlaggetje, waarmee de kolonie Carambeí haar 60-afstammende van Nederlandse immigranten in Carambeí - jarig bestaan herdacht (1911-1971), duidelijk de symbolen zich herinnert wanneer zij de bijdrage van mevrouw zien die de geschiedenis van de gemeenschap gekenmerkt Charlotte Muller vermeldt. Deze arriveerde in 1935 in hebben: dieren en landbouwproducten vatten het werk en Carambeí en werd een belangrijk persoon in de het leven van de bewoners samen.gemeenschap door les te geven in gezondheid en hygiëne, Herinneringen kunnen ook bewaard worden in de

4waardoor in die tijd de kindersterfte daalde. vorm van typische 'kledingstukken', waartoe de

In een tijd dat het moeilijk was om doktershulp en 'Nederlandse klomp' behoort. Gewoonlijk dragen de

ziekenhuisverpleging te verkrijgen, waren er personen in de landbouwers de uit hout vervaardigde klomp tijdens het

gemeenschap die een voorlopende rol ter ondersteuning van dagelijks werk. Klompen vindt men ook in het Casa da

de gezinnen uitoefenden. Het echtpaar Leendert en Memória en in replica's in de eigen gemeenschap. Een ander

Wilhelmina Verschoor behoorde tot de eerste groep kenmerk van de Nederlandse cultuur, de windmolens, die

emigranten die in 1911 aankwam, en nam de sinds de middeleeuwen belangrijk waren voor de

verantwoordelijkheid voor de religieuze activiteiten en de economische ontwikkeling, zijn ook sporen van een identiteit 5 die aanwezig is in cul turele beelden van de zorg voor de zieken in de gemeenschap op zich.

migrantengemeenschappen.De 'herinneringen aan voorwerpen', die door Herinnering van eetgewoontes, de wijze waarop personen die in Carambeí leefden of nog leven bewaard zijn,

men zich kleedde of opvoedkundige praktijken die vanuit is een van de talrijke vormen om ervaringen, situaties, durf, gezin, kerk en school algemeen gebruik worden, als een dromen, ontgoochelingen en genomen risico's levend te vorm van sociale wisselwerking, hetgeen duidt op de houden, die op de een of andere manier geregistreerd

6kunnen worden in de loop van 100 jaar Nederlandse uitoefening van het burgerschap. Het leven van

kolonisatie op de Campos Gerais. Iedere reiziger die door de immigranten, dat in de meeste gevallen gekenmerkt werd

streek trekt, kan een gedeelte van deze 'herinnering aan door aanpassingsmoeilijkheden, omvatte ook educatieve

voorwerpen' bezien in het Casa da Memória, in het Parque acties, als gevolg van geografische omstandigheden, het

Histórico van Carambeí. Enkele beelden tonen dat de' klimaat, hegemonische sociale routines en het zoeken naar

herinnering aan voorwerpen' zich uit en zichtbaar wordt een betere levensstandaard. Met de Nederlandse kolonisatie

door eenvoudig een wandeling te maken door het Casa da van Carambeí, vanaf maart 1911, was het niet anders gesteld!

Memória en het Parque Histórico. De aanwezigheid van een De organisatie van de landbouwproductie in coöperatieve

groot aantal gereedschappen, voorwerpen en goederen in vorm. De contracten met de Brazil Railway Company en de

het Casa da Memória, geschonken door leden van de groeiende productie van landbouw en veeteelt (melk en

gemeenschap, is een bewijs van de steun en de gezamenlijke zuivelproducten) voor de spoorwegmaatschappij, gaven

inzet die de bewoners wensen te behouden. vorm aan de wijze van organisatie van het ontluikende

Het consumpt ie - en gebruiksmater iaa l , dorpje van immigrantengezinnen.

tentoongesteld in de winkel van het Parque Histórico, zou De communicat ie van het geheugen of

men ook als voorbeeld kunnen uitleggen van de grote herinneringen van een lokale communicatie. Zo valt de

hoeveelheid levensmiddelen en producten die verhandeld aanwezigheid te begrijpen van voorwerpen die, ieder op zijn

werden in de kleine winkeltjes die in de behoeften van de wijze, deel uitmaakten van het leven van tientallen,

inwoners van de gemeenschap voorzagen. Ingeblikt voedsel, honderden of duizenden immigranten in de gemeenschap.

rietsuikerjenever, drinkglazen, bestek, borden, bussen voor Een fototoestel (Unicamatic, van de fabriek Fotobras in

levensmiddelen, tabak in strengen, meel, suiker en Paraná), een telefoontoestel, een filmprojector van meer dan

werktuigen zijn voorwerpen die duiden op dagelijkse zestig jaar oud, een platenspeler uit de jaren veertig, een

basisbehoeften van de bewoners. Vandaar dat de piano, televisietoestellen uit de jaren zestig/zeventig,

marktweegschaal met aanduidingen in grammen, de schoolboeken, religieuze drukwerken en tijdschriften die

PÁ

GIN

A 1

26P

ÁG

INA

128

226

meer dan zeventig jaar oud zijn, enfin, het zijn enkele van de andere woorden, de poging om afbeeldingen te vereeuwigen stukken die ongetwijfeld door de inwoners met enige moeite voor een collectief geheugen dat bezorgd is over het werden aangeschaft. voortbestaan van de cultuur. Administratieve handelingen,

Voorwerpen die leven gaven, belangrijke familie- officiële openingen en de aanwezigheid van regionale of evenementen vertegenwoordigden, maakten het mogelijk nationale autoriteiten in de gemeenschap vormen ook een dat taferelen vastgelegd werden die de aanleiding waren bewijs van de zorg om (bijna) alles vast te leggen, zelfs in voor handelingen en nieuwe ontmoetingen en uitwisseling tijden dat de fotografie voor het merendeel van de van informatie, hetzij door geluidsgolven, door het tonen Braziliaanse bevolking niet toegankelijk was.van foto's die door bekenden toegestuurd waren of door kennisname van nieuws van verre, door middel van het Geschiedenissen en verhalen die het projecteren van films, het luisteren naar een radio- geheugen vormenuitzending of het afdrukken van foto's. De communicatie is dus ook een onderdeel van het collectief geheugen van Op het traject van elke groep immigranten (van een Carambeí, ook al maakt het hebben van eigen gezin, een etnische groep of arbeidsgroep), zijn de verhalen communicatiemiddelen van de gemeenschap geen deel uit over de aanpassing en overlevingsstrategieën eenvoudige, van de plannen van de huidige organisatie. maar zeer belangrijke vormen van registreren. Daarom zijn

de herinneringen van migrerende gemeenschappen het resultaat van verhalen die ervaringen, moeilijkheden en Herinneringen van afbeeldingen of uitdagingen onthullen die ondervonden zijn door mensen afbeeldingen van herinneringendie gekozen hadden voor een leven in streken ver gelegen van hun geboorteland en, op hun manier, andere verhalen, De aanwezigheid van talloze fototoestellen van levens en sociale relaties opbouwen. Dit gebeurt omdat verschillende modellen en uit verschillende periodes van de mensen die zich niet in hun moederland bevinden de neiging 20e eeuw in het Casa da Memória, is niet toevallig. Het voelen culturele aspecten te zoeken en in stand te houden die bekijken van de afbeeldingen die zich in het archief hen bijeen kunnen houden en een beetje de herinneringen bevinden, toont aan dat grote waarde gehecht werd aan waarborgen die het leven voeden dat tot dat ogenblik belangrijke ogenblikken van het sociale leven van Carambeí.opgebouwd was.Ter gelegenheid van de 1e Tentoonstelling van

De bewijslegging van de herinneringen hangt ook af Dieren en Dierlijke Producten (in 1938 in Ponta Grossa), van de handelingen van de intellectuelen die het fotografeerden de inwoners de opvoering van Regionale kolonisatieproject aangedurfd hebben. Dit is bijvoorbeeld Nederlandse Dansen en Liederen door een groep uit de het geval met Keimpe van der Meer, die met zijn plaatselijke gemeenschap. Gedurende de volgende decennia onderwijsakte naar Carambeí kwam nadat hij in 1936, in een (van 1940 tot 1970) werden tal van foto's gemaakt van Friese krant, een advertentie had gelezen over een vacature uitvoeringen (of repetities) van muziekgroepen en koren die in Brazilië. Gedurende de Tweede Wereldoorlog ging hij in Carambeí aanwezig waren. Een duidelijk bewijs dat niet naar Nederland en keerde in oktober 1945 naar Brazilië alleen het beoefenen van muziek door de immigranten en terug. Gedurende ongeveer dertig jaar was hij redacteur van hun afstammelingen belangrijk was, maar evenzeer het in het Centraal Maandblad dat onder de leden van de in de streek beeld vastleggen van deze culturele activiteiten. Toen aan het bestaande coöperaties circuleerde. Hij was tevens de begin van de jaren tachtig de fotografie algemeen werd nam schrijver van het eerste boek over de geschiedenis van het aantal foto's in kleuren toe.Carambeí, uitgegeven ter gelegenheid van het 50-jarig Foto 's van sportwedstr i jden, feeste l i jke

7bestaan van de kolonie in 1961.gebeurtenissen, optochten en verschillende herdenkingen Ook de aanwas van de kolonie was afhankelijk van maken ook deel uit van het fotografisch bestand van het Casa

de verslagen van de reeds in Brazilië aanwezige da Memória, aangevende dat er waarde gehecht en zorg immigranten. Leendert de Geus arriveerde in 1911 in besteed wordt aan herinneringen van afbeeldingen of, met

PÁ

GIN

A 1

31

PÁ

GIN

A 1

33

227

Carambeí en behoorde, met zijn broer Arie, tot de eerste groep die regelrecht vanuit Nederland aankwam. Door de familieverhalen haalde hij later zijn eigen vader over om in 1913 naar Brazilië te gaan. Zij waren een van de eerste families die de zuivelcoöperatie van de stad stichtten.

8Leendert overleed in 1960 op zeventigjarige leeftijd.De individuele herinneringen, die een collectief

geordende samenhang krijgen, vormen op deze wijze geregistreerde verwijzingen en zijn tegelijkertijd een aansporing voor nieuwe generaties die de geschiedenis gaan begrijpen, de tradities leren respecteren en nieuwe vormen ontwikkelen om waardering te tonen voor de culturele expressies. Op deze wijze gaan de herinneringen deel uitmaken van de culturele identiteit van elke groep immigranten. Dit is gebeurd - en gebeurt nog steeds - in de voormalige Nederlandse kolonie, thans gemeente Carambeí, op de Campos Gerais van Paraná.

1 Afgestudeerd in Sociale Communicatie aan de Universidade Federal de Santa Maria (1990), doctor in Communicatiewetenschappen aan de Universidade do Vale dos Sinos (2004). Hoogleraar aan de Universidade Estadual de Ponta Grossa en lid van de redactieraad van verschillende publicaties.2HALBWACHS, Maurice. A Memória Coletiva. São Paulo: Centauro, 2006.3CASADEI, Eliza Bachega Casadei. Maurice Halbwachs e Marc Bloch em torno do conceito de memória coletiva. Revista Espaço Acadêmico, n. 108, maio/2010. Disponível em: http://periodicos.uem.br/ ojs/index.php/EspacoAcademico/article/viewFile/9678/5607.4 ALMANAQUE IMIGRANTES, n. 6, 18/07/2010. Disponível em: http://www.parquehistoricodecarambei.com.br/parque-historico-de-carambei/397/?pageid=71. Acesso em: 02/05/2011.5 ALMANAQUE IMIGRANTES, n. 3, 06/06/2010. 6CANCLINI, Néstor García. Consumidores e cidadãos. 3. ed. Rio de Janeiro: Editora UFRJ, 1997.7ALMANAQUE IMIGRANTES, n. 14, 20/02/2011.8ALMANAQUE IMIGRANTES, n. 12, 05/12/2010.

Falando de Histórias II

Documents

Transcript of Falando de Histórias II