ISSN 1563-0223 Индекс 75878; 25878

ƏЛ-ФАРАБИ атындағы

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ҚазҰУ ХАБАРШЫСЫ

ФИЛОЛОГИЯ СЕРИЯСЫ

КАЗАХСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ УНИВЕРСИТЕТ имени АЛЬ-ФАРАБИ

ВЕСТНИК КазНУ

СЕРИЯ

ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ

Алматы № 1 (131) 2011

1992 жылдың 22 сəуірінен бастап шыға бастады

Тіркелу куəлігі № 766

Редакциялық алқа:

Əбдезұлы Қ.

(ғылыми редактор),

Əбдіманұлы О.

(ғылыми редактордың

орынбасары),

Зуева Н. Ю. (жауапты хатшы),

Ахмедьяров К.К., Бисенғали З.Ғ.,

Дəдебаев Ж.Д., Жолдасбекова Б.У.,

Сабитова З.К., Сүлейменова Э.Д.,

Таева Р.М.

ҚазҰУ ХАБАРШЫСЫ

ФИЛОЛОГИЯ СЕРИЯСЫ

№ 1 (131)

ИБ № 5073

Басылуға 17.02.2011 жылы қол қойылды.

Пішімі 70х110 1/16. Көлемі 27,55 б.т. Офсетті қағаз. RISO басылыс. Тапсырыс № 222

Таралымы 500 дана. Бағасы келісімді. Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің

«Қазақ университеті» баспасы. 050040, Алматы қаласы, əл-Фараби даңғылы, 71. «Қазақ университеті» баспаханасында басылды

МАЗМҰНЫ – СОДЕРЖАНИЕ

ƏДЕБИЕТТАНУ - ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ

Əбдиманұлы Ө. КӨРКЕМ СӨЗДІҢ ХАС ШЕБЕРІ ................................................................. 3

Мəдібаева Қ. АҚЫНДЫҚ ƏЛЕМІ ............................................................................................. 6

Гасымова Е.Н. ПУБЛИЦИСТИКА ИЛЬЯСА ЭФЕНДИЕВА В 50-Е ГОДЫ ХХ ВЕКА .... 9

Ибраева Ж. Б. ЗНАЧЕНИЕ ПРИНЦИПА ИСТОРИЗМА В ИЗУЧЕНИИ ХУДОЖЕСТВЕННОЙ ЛИТЕРАТУРЫ ........................................................... 13

Иманғазинов М. КӨНЕ ДƏУІР ӨРКЕНИЕТІНІҢ СЫР-СИПАТЫ МЕН ОЛАРДЫҢ БІРІНЕ-БІРІ ƏСЕРІ (ƏДЕБИ КОМПАРАТИВИЗМ ƏДІС-ТƏСІЛІ АРҚЫЛЫ СИПАТТАЛАДЫ) ............................................................................ 16

Исаева С. ЖАНРОВАЯ СТРУКТУРА ПОЭЗИИ АШУГА ШАМШИРА.............................. 21

Исмагулова Н. С. «ӨМІР МЕКТЕБІНДЕГІ» СУРЕТКЕРЛІК ШЕБЕРЛІКТЕРІ.................. 25

Керімова Г. Е. АЛҒАШҚЫ ҚАЗАҚ ГАЗЕТТЕРІНДЕГІ АРАБ СӨЗДЕРІНІҢ ФОНЕТИКАЛЫҚ ЖАҒЫНАН ИГЕРІЛУІ ................................................................................ 29

Ко Кенг Ми Ж. АЙМАУЫТОВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ АЗАТТЫҚ ИДЕЯ КӨРІНІСІ........................................................................................................ 32

Кулиева С. Ш. РОЛЬ СТИХОТВОРЕНИЙ В ПРОЗЕ В ТВОРЧЕСТВЕ АЛЬФИ ГАСЫМОВА .................................................................................... 35

Локтионова Н. П. «И ОТРАЖАТЬСЯ В ЗЕРКАЛЕ ТВОЕМ…» (ОБРАЗ ЗЕРКАЛА В ТВОРЧЕСТВЕ АРСЕНИЯ И АНДРЕЯ ТАРКОВСКИХ) ................... 37

Оспанова А. А. МАҒЖАН – ТҮРІК ДАҢҚЫНЫҢ ЖАРШЫСЫ.......................................... 40

Отарова А. Н. «СҮЙІНҒАРА» РОМАНЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ ИДЕЯНЫҢ КӨРІНІСІ ........ 45 Рамазанова Ш.Ə. ЖƏРКЕН БӨДЕШҰЛЫ ЖЫРЛАРЫНДАҒЫ ТАБИҒАТ КӨРІНІСТЕРІ ............................................................................................................. 49

Селиванова А. Д. ОСОБЕННОСТИ ФОРМЫ РОНДО В ТВОРЧЕСТВЕ КАРЛА ОРЛЕАНСКОГО .............................................................................. 51

Таттимбетова К. О. ТӨЛЕУ КӨБДІКОВ ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ДЕНІ ОНЫҢ ЛИРИКА САЛАСЫНДАҒЫ ШЫҒАРМАЛАРЫ...................................................................... 57

Флёрко Л. В. КЛАССИФИКАЦИЯ И ТИПОЛОГИЯ ЛИРИЧЕСКИХ ЦИКЛОВ В ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИИ ........................................................................................................ 61

Ибрагимов А. В. ПРОИЗВЕДЕНИЕ ИБН АЛЬ-ВАРДИ «ХАРИДАТ АЛЬ-АДЖАИБ И ФАРИДАТ АЛЬ-ГАРАИБ».................................................... 65

Тілешов Е. Е. ДƏУІРДІҢ РУХАНИ-МƏДЕНИ КЕЛБЕТІ ЖƏНЕ ƏДЕБИЕТ ТАРИХЫН КЕЗЕҢДЕРГЕ БӨЛУ МƏСЕЛЕСІ ...................................................... 70

ТІЛ БІЛІМІ – ЯЗЫКОЗНАНИЕ

Ахмедьяров К. К. ЭКСПЛИКАЦИЯ ИДЕЙ НАЦИОНАЛЬНОГО САМОСОЗНАНИЯ В ЛИРИЧЕСКОМ ДИСКУРСЕ А.КОДАРА .............................................................................. 73

Сүлейменова Э. Д. ҚАЗАҚ ТІЛІ ҮШІН ҰЛТТЫҚ КОРПУС КЕРЕК ПЕ?.......................... 76

Амирова Ж. Р. НАРУШЕНИЯ НОРМ КАЗАХСКОЙ РАЗГОВОРНОЙ РЕЧИ ................... 79

Азаматова А. Х. ЛИНГВИСТИКА МЕТАТІЛІНІҢ НЕГІЗГІ ҮҒЫМДАРЫ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ.............................................................................. 83

Азаматова А. Х. К ВОПРОСУ О ТИПАХ АНТОНИМИЧЕСКИХ ОППОЗИЦИЙ В ТЕРМИНОЛОГИИ ................................................................................................. 86

Ашинова К. А. САЛАЛЫҚ ТЕРМИНДЕР ТАБИҒАТЫ ......................................................... 90

Бабаев Э. ЛАКУНЫ, СВЯЗАННЫЕ С ОТВЛЕЧЕННЫМИ ПОНЯТИЯМИ, ПРОЦЕССАМИ (на материале русского, азербайджанского, английского языков) ............ 93

Байрамова К. СРАВНИТЕЛЬНОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ НЕКОТОРЫХ ОМОФОРМ (НА МАТЕРИАЛЕ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО И АНГЛИЙСКОГО ЯЗЫКОВ) ................... 98

Бокаев Б. К ВОПРОСУ О ПРОБЛЕМАХ ЯЗЫКОВОЙ АДАПТАЦИИ РЕПАТРИАНТОВ КАЗАХСТАНА............................................................................................. 103

Газдиева Б. А. ИНГУШИ В КАЗАХСТАНЕ: К ВОПРОСУ О СОХРАНЕНИИ ЭТНОЯЗЫКОВОГО СОЗНАНИЯ В ИНОНАЦИОНАЛЬНОМ ОКРУЖЕНИИ ............................................................................................................................................................................... 107

Гусейнова И. Н. НЕКОТОРЫЕ ОСОБЕННОСТИ ДИАЛОГИЧЕСКОЙ КОММУНИКАЦИИ ......................................................................................... 111

Досанова А. М. РЕПАТРИАНТ-ҚАЗАҚТАРДЫҢ ТІЛДІК ТӨЛҚҰЖАТ ПЕН ТІЛДІК ҚҰЗІРЕТТІЛІК КОРРЕЛЯЦИЯСЫ....................................... 114

Досмаханбет Д. А. ««ЖҰМАҚ» ПЕН «ТОЗАҚ» КОНЦЕПТІСІНІҢ ДІН ҰҒЫМЫНДАҒЫ ТҮСІНІГІ»........................................................................ 118

Жаңабекова М. НАҚ ОСЫ ШАҚ МИКРОӨРІСІНІҢ ФУНКЦИОНАЛДЫ-СЕМАНТИКАЛЫҚ БЕЛГІЛЕРІ................................................................ 122

Жапарова А. АҒЫЛШЫН ТІЛІНДЕГІ ЛЕКСИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР ......................................................................................................................... 126

Жүсіпов А. Е. ТҰРАҚТЫ ТІРКЕСТЕРДІҢ ҚАЙШЫЛЫҚ ТУЫНДАТУДАҒЫ ЛЕКСИКАЛЫҚ, ГРАММАТИКАЛЫҚ ПРАГМАТИКАЛЫҚ КӨРІНІСІ ........................................................................................................................................................... 129

Жүсіпов А. Е. ПАРАДОКСТЫҢ ЛЕКСИКАЛЫҚ СЕМАНТИКАЛЫҚ ҚЫРЫ .................................................................................................................. 134

Зенкова Т. В. ГЕНДЕРНЫЙ АСПЕКТ ЗООМОРФНЫХ НОМИНАЦИЙ ЧЕЛОВЕКА В РУССКОМ И АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКАХ ........................ 138

Иманалиева Ғ. Қ. ЭМОЦИОНАЛДЫЛЫҚ ЖƏНЕ ОНЫҢ ТІЛДЕГІ КӨРІНІСІ ............................................................................................................... 144

Қапалбеков Б. С. ТАКСИСТІК ҚАТЫНАСТЫ БІЛДІРЕТІН ПЫСЫҚТАУЫШТАР........................................................................................................ 147

Курманова Г. К. О ПОНЯТИИ СЛОГА И ЕГО РАЗЛИЧНЫХ ТЕОРИЯХ ......................................................................................................................... 150

Магеррамова Г. А. ПОВТОР КАК ФОРМАЛЬНЫЙ ПРИЕМ СИНТАКСИЧЕСКОГО ПАРАЛЛЕЛИЗМА (на материале «Слова о полку Игореве» и «Книги моего деда Коркуда») ............................................................................................................................ 153

Машухей З. Ш. СООТНОШЕНИЕ ПАДЕЖЕЙ И СПОСОБЫ ВЫРАЖЕНИЯ ГРАММАТИЧЕСКИХ ОТНОШЕНИЙ СУЩЕСТВИТЕЛЬНОГО В РУССКОМ И АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКАХ .............................................................................................................................. 157

Молгаждаров Қ. К. КӨНЕ ТҮРКІ ТІЛІНДЕ ҚОЛДАНЫЛҒАН КӨМЕКШІ ЕСІМДЕР ............................................................................................... 159

Мустафаева А. А. К ВОПРОСУ ОБ ИЗУЧЕНИИ ИСТОРИИ АРАБСКОЙ ТЕРМИНОЛОГИИ....................................................................................... 164

Омарова Г. Т. ОСОБЕННОСТИ ФУНКЦИОНИРОВАНИЯ ТОПОНИМОВ НА СОВРЕМЕННОМ ЭТАПЕ (на материале публицистических текстов)........................................................................................................................... 167

Рысбай Б. КҮРДЕЛІ СӨЗ: ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ МЕН ҚАЛЫПТАСУЫ.......................................................................................................................... 172

Сабыр М. Б. «ОРТААЗИЯЛЫҚ ТƏПСІР» (ХІІ-ХІІІ ҒҒ.) ЖАЗБА ЖƏДІГЕРЛІГІНІҢ ЛЕКСИКАСЫ ........................................................................... 175

Сагындыкова Ж. О. ФОРМИРОВАНИЕ ОБЩЕСТВЕННО-ПОЛИТИЧЕСКИХ НЕОЛОГИЗМОВ В РУССКОМ ЯЗЫКЕ ........................................ 178

Суатай С. Қ. МАТАСА БАЙЛАНЫСҚАН ТІРКЕСТЕРДІҢ ДАМУЫ ЖАЙЫНДА .......................................................................................................... 183

Тавлуй М.В. К ВОПРОСУ О ВЫДЕЛЕНИИ КОНЦЕПТА «ОБЩЕНИЕ» В РУССКОЙ ЯЗЫКОВОЙ КАРТИНЕ МИРА............................................ 185

Анесова Ү. СИМВОЛДАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ: ҚАЗАҚ ЖƏНЕ АҒЫЛШЫН МƏДЕНИЕТТЕРІНДЕГІ КӨРІНІСІ .............................................................. 189

Юрьев А. Н. КОНЦЕПТ «ГРЕХ» В НАЦИОНАЛЬНОЙ КАРТИНЕ МИРА (на материале разговорных и просторечных глаголов русского языка). Статья 2................................................................................................................ 193

АУДАРМА ТЕОРИЯСЫ - ТЕОРИЯ ПЕРЕВОДА

Махметова Д. М. ХАРАКТЕР РЕЧЕВЫХ ВЫСКАЗЫВАНИЙ В НАУЧНОЙ ТЕРМИНОЛОГИИ. СООБЩЕНИЕ 2 .................................................. 198

Орозбаева Г. А. АННОТАЦИЯ на статью «Лингвосемиотический анализ перевода трагедии В.Шекспира «Отелло» (на материале перевода А.Осмонова)»..................................................................................................................................................................................... 203

ТІЛДІ ОҚЫТУ ƏДІСТЕМЕСІ - МЕТОДИКА ПРЕПОДАВАНИЯ ЯЗЫКА

Сулейменова Э. Д., Алтынбекова О. Б. МЕТОДИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА УЧЕБНОГО МАТЕРИАЛА О ПРАВОПИСАНИИ ПРИЧАСТИЙ ......................................................................................................................................................................................... 207

Əмірова М. ҚАЗАҚ ТІЛІН ҮЙРЕТУДЕГІ ЖАТТЫҒУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ .................................................................................... 210

Жумагулова Н. С. К ВОПРОСУ О НЕТРАДИЦИОННЫХ МЕТОДАХ ФОРМИРОВАНИЯ ЯЗЫКОВОЙ ЛИЧНОСТИ В УЧЕБНОМ ДИСКУРСЕ ........................................................................................................................................................................................................... 212

Калбирова Т. Н. ҚАЗАҚ ТІЛІ ҚАНАТТЫ СӨЗДЕРІН ҚҰРЫЛЫМЫ ЖАҒЫНАН ТОПТАСТЫРУ .............................................................................. 216

Əлиакбарова А. Т. АҒЫЛШЫН ТІЛІН МЕҢГЕРУ ЖАҒДАЙЫНДА ИНТЕРФЕРЕНЦИЯНЫҢ АЛАТЫН РӨЛІ ....................................................... 217

Мейер Е. В. ЭКОЛОГИЯ ЯЗЫКА – ЭКОЛОГИЯ ПРИРОДЫ – ЭКОЛОГИЯ ДУШИ........................................................................................................ 221

Салханова Ж. Х. ДИСЦИПЛИНЫ ЯЗЫКОВОГО ЦИКЛА: ПРОТИВОРЕЧИЯ СИСТЕМЫ ОБУЧЕНИЯ................................................................... 226

Сеитова Ф. З. IN COMPANY LANGUAGE PORTFOLIO – ЭФФЕКТИВНОЕ СРЕДСТВО ОБУЧЕНИЯ ДЕЛОВОМУ АНГЛИЙСКОМУ ЯЗЫКУ В НЕЯЗЫКОВОМ ВУЗЕ ...................................................................................................................................... 229

Татанова Д. М. ПУТИ РЕАЛИЗАЦИИ ПРОБЛЕМНОГО ОБУЧЕНИЯ НА УРОКАХ РУССКОГО ЯЗЫКА ................................................................ 233

Могилевская Н. М. РОЛЬ КЛЮЧЕВЫХ СЛОВ В РАЗВИТИИ ПРОФЕССИОНАЛЬНЫХ НАВЫКОВ СТУДЕНТОВ-ПЕРВОКУРСНИКОВ ....... 236

МƏДЕНИЕТ – КУЛЬТУРА

Бабаева М. Р. РЕЛИГИОЗНАЯ И НАЦИОНАЛЬНАЯ КОНЦЕПЦИЯ В ТВОРЧЕСТВЕ Г. ДЖАВИДА ...................................................................... 239

Бадалов Ш. Г. ШАХ ИСМАИЛ И ОЗАН-АШУГСКОЕ ИСКУССТВО ............................................................................................................................... 244

Каранова Т. К ВОПРОСУ О ВОСПИТАТЕЛЬНЫХ ПРИНЦИПАХ В ДЕТСКИХ НАРОДНЫХ ПРОИЗВЕДЕНИЯХ ............................................... 247

Каранова Т. ЭЛДИК САЛТТАР МЕНЕН ТАРБИЯЛОО–ӨЗ АЛДЫНЧА ПРИНЦИП КАТАРЫНДА ............................................................................ 249

Құдайберген Тұрсын ПАРАСАТ ТҰҒЫРЫНДА.................................................................................................................................................................... 253

Омарова Г. МУЗЫКАЛЬНЫЕ ТРАДИЦИИ ЗАПАДА И ВОСТОКА СЕГОДНЯ............................................................................................................... 258

Омарова Г. Н. ИНСТРУМЕНТАЛЬНЫЕ ТРАДИЦИИ ЮЖНОГО КАЗАХСТАНА (к вопросу о межрегиональных музыкальных связях Каратау и Сырдарьи) ......................................................................................................................... 261

Прманов К. О ВСЕОБЩЕМ ЗАКОНЕ СОЧЕТАЕМОСТИ СОГЛАСНЫХ И ГЛАСНЫХ ЗВУКОВ И ЕГО РЕАЛИЗАЦИЯ В ПРАВИЛАХ ОРФОГРАФИИ. Часть вторая ..................................................................................................................................... 265

Абдыханов У. К., Тагарова Т. Г. СВЯЗЬ ЛИТЕРАТУР ТУРЕЦКОЙ И ДРУГИХ НАРОДОВ КАЗАХСТАНА И ЭТАПЫ ИХ РАЗВИТИЯ.............................................................................................................................................................................................................. 270

Байрамова А. И. МОРФОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ТОПОНИМОВ ТЕРРИТОРИИ ИРЕВАНСКОГО ХАНСТВА ...................................... 275

Махметова Д. М. МОДЕЛИРОВАНИЕ ТЕРМИНОЛОГИЧЕСКИХ ВЫСКАЗЫВАНИЙ И ПЕРЕВОД СЛОВ-ХАРАКТЕРИСТИК ДЛЯ СЛОВ-ТЕРМИНОВ.......................................................................................................................................... 280

Оспанова Ж. М. НАЦИОНАЛЬНО-КУЛЬТУРНАЯ СПЕЦИФИКА ЯЗЫКОВЫХ КАРТИН МИРА .............................................................................. 285

Кысмуратова Ж. Т. КОММУНИКАТИВНАЯ КОМПЕТЕНТНОСТЬ ВРАЧА КАК УСЛОВИЕ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ УСПЕШНОСТИ................................................................................................................................................. 290

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(131). 2011

3

ƏДЕБИЕТТАНУ ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ

Ө. Əбдиманұлы

КӨРКЕМ СӨЗДІҢ ХАС ШЕБЕРІ Қазақ əдебиеті ежелгі дəуірінен бергі

дамуының əрбір кезеңінде асыл сөздің өркен жаюына ерекше əсер етіп, өз уақытындағы əдебиеттің сан тарам желісінің түп қазығына айналып, есімі тұтас кезеңді түгел танытып тұрар қадау-қадау шығармашылық тұлғалар баршылық. Төл əдебиетіміздің шырқау биіктері – Асан Қайғы мен Бұхар, Дулат пен Махамбет Абай, Шəкəрім, Мағжан, Сəкен, Ілияс, Бейімбет, Мұхтарлар қазақ сөз өнері ұлылығының символы іспеттес.

Жоғарыда сөз болған əдебиет алыптары ішінде М. Əуезов ХХ ғасырдың алпысыншы жылдарына дейін талмай еңбек етіп, кейінгі толқынға даңғыл жол ашты. Ендеше өзімізге етене жақын өткен ғасырдың екінші жарты- сындағы жас толқыннан қазақ сөз өнерінің биіктігі мен кеңдігін айқындайтын анық өлшем кімнің шығармашылығы болмақ деген де, ауызға алдымен алынар суреткер – бітімімен алдыңғы толқын ұлы ағалардың бар адами-азаматтық, шығармашылық-қайраткерлік қа- сиеттері түгел табылатын сан қырлы саңлақ дарын Əбіш Кекілбайұлы!

Əдеби шығармашылықтағы алғашқы қа- дамын сөз патшасы өлеңнен бастаған жас талант «Алтын шуақ» (1962 ж.) атты сыршыл лиризмге толы өлеңдер жинағымен ақын ретінде танылса, өлең өнеріндегі соңғы дүниесі «Дүние ғапыл» жинағында философиялық ой-танымға құрыл- ған, даналыққа тұнған ойшыл өлеңдері арқылы «ақылдың да, ақынның да ақынына» айналды.

Содан бергі кезеңде ол ХХ ғасырдың екінші жартсындағы қазақ əдебиетінің дамуына ақын, жазушы, драматург, аудармашы, сыншы, əде- биет зерттеушісі ретінде өлшеусіз үлес қосты.

Əбіш Кекілбаев шығармашылығы, ең алды- мен, қай жанрда болмасын, тыңнан түрен сал- ған жаңашылдығымен тəнті етеді. «Өнердің басты міндеті – адам, адам өмірінің шындығын ашу» дейтін болсақ, жазушы өзінің кіші жанрдағы «Тасбақаның шөбі», «Міне, кере- мет», «Ақырғы аялдама», «Керек адам», «Аш бөрі» т.б. əңгімелерінде адам туралы толға- нып, адам жайлы ойын өрістете дамытып,

замананың күңгейі мен көлеңкесін салғастыра көрсетіп, замана тезіне түскен өз кейіпкер- лерінің адамдық, азаматтық асыл қасиеттерін биік рухани өреде танытады.

Жазушы өзі өмір сүрген қоғамда қалып- тасқан қасаң қағидаларға деген қарсылықты сол қоғамның бір тетігі іспетті «кішкене» адам санасындағы сілкіністі сыртқы бейне арқылы емес, ішкі тебіреністің тегеуріні арқылы таны- тады.

Ə. Кекілбаев – шын мəніндегі əңгіме жанрының хас шебері. Оның жазушы ретіндегі бір ерекшелігі шығармашылық болмысында шағын жанр деген өлшем жоқ. Туындыгер ұстанымында аз көлемге көп ой сыйғызар «қысқалықты таланттың қарындасы» деп таны- ғын нағыз суреткерлік талғам бар.

Ə. Кекілбаевтың жазушы ретінде ерекше- лейтін өрнекті де бейнелі көркем тілі. Ол өз ойын бейнелі жеткізуге, əрбір нəрсені жанды суретке айналдыруға өте ұста. Ұлттық тілдегі сиқырлы сөз саптаулар мен əдеби тілдегі мың иірімді оралымдарды қиюын тауып қиюлас- тырып, ой мен суретті дəлеледікпен бере білу осыны танытса керек. Суреткер тілінің поэтика- лық қуаты өте зор. «Сылдырлап өңкей келісім, тас бұлақтың суындай» деп Абай таныған келісім бір-бірімен құйрық тістесе келіп, құйылып түсер жазушы сөйлемдері арқылы əсем жарасым тауып, жүрекке қонып, көңілге ұялап, бойды аралап, тамырдағы қызу қанды лүпіл қақтырып, ойды оятады.

Сары алтындай жалт-жұлт ойнаған сұлу сөзден өрілген сөйлемдердің əр қайырымында жүрек сығындысы іспетті сұңғыла ой өнді- ріліп, оқырманның көңіл түкпірінде жатқан көмескі сұрақты жарыққа шығарады. Əр сөз тіркесіндегі сөздердің толқынды ырғағында бір-бірімен іштей қабысып жатқан үндестік бар.

Көркем əдебиеттің жаны – көркем образ десек, жазушы шеберлігінің хас белгісі көркем бейне жасаудың түрлі əдіс-тəсілдерін кеңінен қолданып, ең бір тиімді тəсілдерді тап басып тани алуында. Көркем бейне сомдаудың сыры

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №1(131). 2011 4

адамның ішкі əлемінің, яғни жан дүние шындығын ашумен тығыз байланысты. Осы тұрғыдан алғанда, Əбіш Кекілбаев – адам болмысына терең бойлаудың сан тарау көр- кемдік тəсілдерін шеберлікпен меңгерген суреткер. Жазушы кейіпкерлері қарапайым ғана адамдар болғанымен, олардың адами жан дүние құбылысының мəнін ашар өзіне ғана тəн өмірі мен тіршілігі, тағдыры мен мінез-құлқы бар. Сондықтан да жазушы ішкі əлем ирім- дерінің тереңіне бойлап, кейіпкерінің іс-əре- кетіне жеке басындағы түрлі сезім халдерін сипаттай отырып баға береді. Сөйтіп, өз көр- кемдік шешімімен көркемдік шындық үшін тағдыр талқысына салған кейіпкерлерінің ішкі толғанысын, жан күйзелісін, жүрек тебіренісін қара сөз құдіретінен жаралған толғаулы ой арқылы өреді.

Ə. Кекілбаев шығармаларында өткен мен бүгіннің көзге көрінбес бірлігі бар. Ол өткен күндерден сыр шерте отырып, бүгінгі күннің көкейтесті мəселелерін қозғайды. Жазушы- ның, «Бəсеке», «Ханша – Дария хикаясы», «Шыңырау», «Күй» т.б. хикаяттарында қазақ халқының тұрмыс-салты айқын көрініс тауып, асқақ арманы, биік мақсат-мұрасы, философия- лық талдау мен психологиялық талқыға түсіп, жан-жақты терең суреттелген. Ə. Кекілбаевтың аталмыш шығармалары енген əрбір жинағы – бір дəуір келбетін ашар бүтін дүниелер. Осылардың ішіндегі «Шыңырау» повесі туралы кезінде қазақтың заңғар салқар сыншысы Сағат Əшімбаев: «Шыңыраудағы» бас кейіпкер ... жəй құдық қазушы емес, шындығында, өнерпаз жанның парықсыз, пəтуасыз ортадағыаяқасты болған , елеусіз қалған, имансыз жан себілдердің мазағына айналған тағдырын көз алдыңа əке- леді» [1, 420-421 бб.], – деп, шығарманың ішкі мəнін терең пайымдаған еді. Шындығында, солай. Автор қарапайым өнер адамның бол- мысынан өнердің ұлы құдіретін таныта алған.

Жазушы ізденімпаздығының бір қыры ежелгі аңыз-əңгімелерді бүгінгі күннің елегі- нен өткізе отырып, адамгершілік, азаматтық мəселелерді алға тартады. Осыдан келіп туындыгер шығармаларындағы аңыз-əңгімелер- дің қолданысы жаңаша сипат табады.

Аталмыш «Күй» повесіндегі тұлабойын қаталдық пен зұлымдық жайлаған, жанын өшпенділік оты өртеген Жөнейт саз өнерінің құдірет күшінен жеңіледі. «Ханша дария хикая- сындағы» қатыгез қаһан Шыңғыстың жауыздық- қа толы іс-əрекеттері жауапсыз қалмайды. Қаһарлы Шығыс пен зұлым Жөнейттің қа- һарына қарсы жазушы – адамның биік рухын

қарсы қояды. Сөйтіп өз шығармаларына тəн философиялық мағынаны, психологиялық тереңдікді дамытады. Қаламгер «қараңғы» мен «жарықты» арпалыстыра келе түпкі қоры- тындыны əділет жеңетіндігінің – көркемдік шешімімен тиянақтайды. Халық арманынан жаралған аңыз-əңгіме қаламгер танымының «домнасында» қайта қорытылып, өмір шындығы көркемдік шындыққа айналады.

«Күй» повесінде алғаш қолданыс тапқан «мəңгүрт» ұғымның кейін жадтан айырылған жанның трагедиялық мүшкіл халінің белгісі ретінде əдеби айшыққа айналып, əлемдік деңгейге көтерілуі осының бұлтартпас бір дəлелі. Иə бір кездері осы «мəңгүрт» ұғымын кім əдеби айналымға енгізді деген өнбес əңгіменің өріс алғаны белгілі. Бұның жауабында азаматтығы арына сын жазушының өзі бергенді: «Мен шексіз кекшілдіктің шексіз қатыгездікке, ал шексіз қатыгездіктің рухани мəңгүрттікке ұрындыратынын сөз етсем, Шыңғыс Айтматов мəңгүрттіктің қайтадан шексіз қатыгездікке тірелетінін егежей-тегежейледі». Бұдан артық сөз өнеріндегі көркемдік ізденістің мəнін ұқтыру бола ма?! Өйткені «Шығарманың идея- лық пафосы – бейбітшілдік пен адамгершілік үшін күрес. Автор оны күй өнерінің құдіретімен шеше білген» [2, 737 б.].

Əдебиет – мүмкіндігі шексіз рухани əлем. Ə.Кекілбаев кейіпкер бейнесін жан-жақты сомдау, адам жанының сан алуан құбылыс- тарын тереңдеп бару үшін бар мүмкіндікті молынан пайдаланып, көркемдік əдіс-тəсілдерді, көркемдегіш-бейнелегіш құралдарды суреткер- лік шеберлікпен кеңінен қолданады.

Жазушы шығармаларына терең философия- лық мəн мен көшелі қоғамдық болмыстар арқау болып отырады. Ұлттық сана, ұлттық болмыс, адамзаттық гуманизм, қоғамдық сананың қалыптасуы т.б. күрделі мəселелер толғандырар тақырып ретінде көтеріледі. Ə. Кекілбайұлының «Абылай хан» атты өлең-драмасында ұлттық рух ұстанымы, азаттық пен еркіндік идеясы, қоғам мен адам арасындағы қатынастар, адам- ның қоғамдығы алатын орны үшін күресі ХҮІІІ – ХІХ ғасырлар тоғысындағы қазақ даласындағы тарихи оқиғалар үрдісі негізінде өрбиді.

Жазушының «Аңыздың ақыры» атты ро- маны - қазақ əдебиетіндегі шын мəніндегі психологиялық романның көшбасшысы. Бұған дейін бір адамның бүкіл ой-танымы, жан толғанысы, сезім күйі, мінез-құлқы арқылы өрілетін роман болған емес. Шығарма осы саладағы қазақ əдебиетінің іргелі табысына саналады. Өз романында туындыгер тарихи

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(131). 2011

5

тақырыпты жаңаша игеріп, көркемдікпен ұш- тасқан жазушы қиялының құдіретін танытты. Бас кейіпкердің сан қырлы кейпін ашуда философиялық – аналитикалық талдау арқылы оның ішкі жандүниесіндегі түрлі психология- лық құбылыстардың тереңіне бойлай алды. Сонымен қатар үш адамның – əмірші, кіші ханым, шебер арасындағы психологиялық хал, ішкі монолог, сезім күйі арқылы талғамнан танымға жол тартқан көркем дүние жасап шықты. Романның неміс тіліне аударылған нұсқасы Германияда екі рет басылып шыққан. Мұны И. Гете, Г. Гейне, Ф. Шиллерді ардақ тұтатын неміс халқының қазақ халқына көр- сеткен құрметі десе болады.

Əбіш Кекілбаевтың аса ауқымды кең кө- лемдегі «Үркер», «Елең-алаң» романдарында ХҮІІІ ғасырдағы қазақ тарихына қатысты күрделі оқиғалардың табиғатына терең бойлап, тарихи шындық жазушының ой-қиялы, сурет- керлік ізденістері арқылы өзіндік көркемдік шешімін тауып отырады.

Бұл романдарында жазушы жоңғар шап- қыншылығына қарсы азаттық күресті таза реалистік шыншылдықпен, романтикалық ша- бытпен суреттейді. Осынау азаттық күресті ұйымдастырушы, бірегей қолбасшы, тарихи тұлға Əбілқайыр ханның бейнесін Аңырақай шайқасындағы асқан ерлігі мен одан соңғы Ресеймен бірлікке келу жолындағы атқарған ақылмандық іс-əрекеттері, елін сақтау жолын- дағы түсінуі қиын бағытты ұсынуының себеп-салдарын айқындау арқылы тарихи шындыққа қиянат жасамастан, тарихи дерек пен жазушы қиялының бірлігінен қиыннан қиыстыра оты- рып, көркемдік шындығы шымыр шығармада шеберлікпен ашады.

Қос романда ұлттық мүдде турасынан келген шындық бар. Ертеңге үміт артқан қос кейіпкердің Əбілқайыр, Тевкелев шын сыры, өзіндік көзқарастары ішкі толғаныс арқылы беріледі. Қазақ қоғамының сол кездегі шын- дығын осы кейіпкерлер ой ағысы арқылы саралайды. Оны өзінің авторлық ұстанымы тұрғысынан үстемелейді. Осы үштік айырым-бірліктен шығармадағы бар болмыстың реалис- тік шындығы айқындалады. Осыдан келіп, бүтін-бітімдік көркемдік ой-жүйе қалыптасады.

Жазушы қазақ халқының хал-ахуалы, оның сол кездегі тағдырдың кермесіне кез болып, «иə бар, иə жоқ» сынды сұрақтар алға тартылған өзекті мəселелерін тарихи таным, көркемдік сурет арқылы шебер бейнелейді. Жəне де

парасат-пайым тереңдігі арқылы ой ағынан еселенген замана шындығы туралы əлеуметтік-пəлсапалық ой түйінделіп, тарихтың таласты сұрағына толыққанды тұжырым жасалады.

Ə. Кекілбаев өзінің тарихи романдарында қазақ халқының өткен дəуірлердегі түрлі қо- ғамдық өзгерістер тұсындағы өмірін жан-жақ- ты суреттеу арқылы сол дəуірдің шындығын сөз өнерінің көркемдік құдіреті арқылы көр- сетіп, сол кезеңдегі қоғам, адам туралы кең түсініктерге жол ашады. Олар жалаң ғана су- реттелмей, қазақ халқының дəстүрлік мəде- ниеті мен ұлттық руханиятының эстетикалық сұлулығымен сабақтастырыла өріледі. Мұнда тарих көркемдік сана тұрғысынан терең са- рапталады. Тарихтағы азаттық жолындағы кү- ресті көркем бейнелеу Ə.Кекілбаев ұстанған ұстанымның негізгі тірегіне айналады.

Жалпы, Əбіш Кекілбаев шығармаларының мазмұн тереңдігін ашар басты қасиет жеке кейіпкерлердің ішкі жан-дүниесіне бойлау ар- қылы келетін аса табысты психологиялық суреттеу болып табылады. Автор ізгілік пен зұлымдық арпалысындағы адамзат ұстанымы- ның басты идеалдарын алға қоя отырып, адам тіршілігі, адам өмірі туралы мəңгілік сұрақтарға жауап іздейді. Оларды көркемдік ой таным арқылы шешуге ұмтылады. Зұ- лымдықты ізгіліктің жеңерін басты ұстаным ретінде алға тартады. Ізгілік, адагершілік, əді- леттілік, имандылық тағылымдары мəңгілік өзекті де мəңгілік қасиетті!

Иə, Ə.Кекілбайұлын бүгінгі қазақ сөз өнерінің хас шебері ретінде танудағы замана- ларға жол тартқан шығармаларының құнды- лығын қысқаша қайырғанда, осылайша түйін- деуге болады. ___________________________________

1. Əшімбаев С. Шындыққа сүйіспеншілік. – Алматы: Жазушы, 1993. – 497б.

2. Қазақ əдебиетінің тарихы. Он томдық. 9-том. – Алматы: ҚАЗақпарат, 2005. – 998 б.

* * * В статье рассматривается писательское мастерство

классика современной казахской литературы Абиша Кекильбаева.

Анализируя творчество писателя, автор статьи рас- крывает особенности его художественного метода.

Определяется место А. Кекильбаева в современной казахской литературе.

* * * The article observes the writer’s mastery of classics Abish

Kekilbayev in the modern Kazakh literature. When analyzing the works of the writer, the author of the

article reveals the peculiarities of his artistic methods. Also the position of A. Kekilbayev in modern Kazakh

literature is determined.

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №1(131). 2011 6

Қ. Мəдібаева

АҚЫНДЫҚ ƏЛЕМІ Ақын атаулы өлеңмен ғұмыр кешіп, өлеңге

өзек өртеген өкінішін құйып, өкпесін артып, сұлу таңдай таза, жарық үмітін жалғап, өмірге ғашық алапат жырларымен жасайды...

Арамыздан кеткеніне жыл уағы өткен Бақыткерей Ысқақ «Өлеңнің тууы» атты жырында:

Өлең боп сөздің түсуі, Қып-қызыл жалау-темірді, Күйдіріп басып тіліңді, Күлімдету өмірді. Күңірентіп кеудеңді, бауырыңды езгілеп Елге беру бойдағы, өліп-өшкен сезімді, – десе – өлеңнің отымен шын күйгені... Ақын өлеңге қайырылып соғып, қайта бір

баға береді. «Өлең – сөздің патшасы!» деген Абай қиналып, Отырса да тірлікте етек-жеңі жиналып Өлең – сөздің құлы ғой кезіп жүрген телміріп, Қыста тоңып, жазында қаңғып келген күн қағып. Бақыткерей Ысқақтың бір жыр жинағы –

2003 жылы «Жазушы» баспасынан шыққан «Қайыңдышоқы».

Зуылдаған, зымыраған тоқтаусыз өмірдің асығыс көшінде ақтарып оқуға «қол тимей» жүрген.

Еш пенде соңына жетпеген, Жерімдей жаңарып – көктеген. Теңіздей таусылып кеппеген, Жамандық жанынан кетпеген, – деп сұлулыққа жыр бағыштап өткен ақын

жинағын ақыры оқып шықтым. «Қайындышоқы» жан жарып шыққан, əр

бағыттағы, замана болмысы, арғы ата-бабаның тарих-тағылымы, замандастың жан əлемі, туған жердің тынысы дарыған туындылардан құ- ралған.

Ақындықтың арымайтын көшіне алысқа бет алған керуенімді қосам деп бала кезден ынтық болған Бақыткерейдің қатарластарының көп- шілігі əдебиет əлемінде өз тұғырын тапқан мықтылар. Ат арытып, су жалдап өтетін өлеңнің бейнетті жолында ақын Бақыткерей Ысқақ ешкімнің артық біткен ақындығын күндемеген, қызғанып, қызарақтамаған.

«Қайыңдышоқыдағы» «Темірханға», «Жұма-

тайға», т.б. арнау өлеңдер оның досқа адал, таза жанын аша түскен.

Қашан да іздейміз барды ақтарып, Айтамыз көп шындықты алдап барып», – дейді ақын серпінді, сезімді «Қамшыгер»

өлеңінде. Қамшыгердің көзіндей қамшы ақынды ар-

қаландырып, шындыққа шырылдап араша түсу- ге тартады.

«Əулие ағаш» өлеңінде лирикалық Мен тағы да туған елінің, туған жерінің киесін, қадірін толғайды.

Сылап, сипап, арса-арса бұтақтарын, Босатпайтын су ішіп, бұлақ маңын. Дастарханын далаға жайып тастап, Ата-бабаң отырған, қарақтарым! Əулие ағаш – жаудан да, жай отынан да

аман қалған ұлтының киелі болмысы. «Қайыңдышоқы» Қайыңды тау, Арғын-қыпшақ мекені, Көздеген жер, таңдап атқан текені, Шегінеді боз тұманды жамылып, Қалампырлы, бүлдірген сай етегі. Бұл өлең – уақыт пен кеңістік астасқан сəтті

туындының бірі. Ақын заманалар көшінде ел панасы болған Қайыңдышоқыдан жансауға із- дейтіндей.

Басын қосқан исі қазақ – қонысы, Жеткізбейді Қайыңдының шоқысы. Шығу арман – жан жұтамай тұрғанда Ай, жұлдыздың – қатар келмей тоғысы. Қол созым жер... Тұр Қайыңды шоқысы! Адамның дүние қуған көр-жер толған бос

қаптан, қорғансыз жалғыздықтан жаратылыстың нұр қуаты сіңген өктем күшіне айналар бір тұсы – туған жермен сағынып қауышқан сəт.

Қайыңдышоқы – лирикалық кейіпкердің жер кіндігі. Табан тіреген тіршілік тұғыры.

Арқа-жарқа алаңсыз қуаныш жылдар өте келе ызғарлы шындықтан ығысады, кернеуін кемітіп, көңілге көлеңке үйіріледі.

Əрекетсіз ғұмыр кешу тірлік пе, Қол ұшын бер, қол жеткендер билікке. Бекзаттығын, Берекесін – халқымның Көрмек болып – өрмелеймін биікке. Өзі ғұмыр кешкен кезеңнің аяқ асты

құбылған мінезі ақынға аяздай батады. Көп

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(131). 2011

7

дүниеге үрке қараған, ақын кеудесін үрей кеулеген сəттердің де сырын сыртқа өлең жайған.

Оның өлеңдерінің басым көпшілігі өмірдің қуатын тереңге үйірген күнделікті баяу ағысы- мен қарапайым өрімге тартылады.

Өлеңдік өрнек, өлшем, өлең өру тəсілде- рінде анау айтқан мен мұндалап тұрған жаңа- шыл сипаттар байқала бермейтіндей көрін- генімен, ақын Бақыткерей Ысқақ өлеңдерінің өзіндік бітімі, көпке еліктемеген, дүние бол- мысты дара танымымен пайымдау бағытында жатыр. Жаратылыстың мың-сан құбылысының əлдеқандай бір жұмбағын жарқ еткен сəтінде аулап қалған тұстар ақындық алымын ай- ғақтайды. Əсіре пəлсапа, езіліп, егілген жасанды тəтті мұңға тұншықпайды. Қысқа, жинақы өлеңдерде салмақ бар. Сабырға бой алдырған салиқалы ой бар.

Ұшпа желдей үйіріп əкеп, ұйқаспен ұста- тып, сəлден соң жылт еткен ұшқын ұмыт болатын ұрымтал тəсілмен туған, əккі ақын- дықтың айласын іздемеген.

Бақыткерей Ысқақтың «Қайыңдышоқы» жыр кітабы шашырап түскен маржандай таза өлеңдерімен тартады.

Теледидардан Үндістандағы жақұт кеніші туралы деректі фильм көрсеткен. Жақұт тастың ат басындай алтын күйінде кездесуі мыңның бірінде болатын көрінеді.

Асыл тас кенішінің қазба байлығының басым бөлігін құрайтын, бағасы бəрібір құнды майда тастар екен. Кеніштің құйылған құмы мен сірескен қара тасының арасынан ара-тұра көз қуантып, жарқ-жұрқ етіп ақтарылып түсетін жақұт тастарындай өмірдің өлеңге түскен таза суретімен жүрек баурап əкететін сəтті оралымдар ақын Б. Ысқақ поэзиясының өзіндік бір ерекшелігі, дара сипаты.

Қазақтың ақиық ақыны Хамит Ерғалиевтің поэзиясында қарабайырлау жыр жолдарын іліп алып, жоғары көтеріп əкететін найзағай сынды қуатты, күннің шуағындай сəулелі тіркестер болатын еді...

Ақын уақыт, болмыс ақиқатымен бетпе-бет қалғанда, жан арпалысына түскен, торыққан бір сəттерде, жансауға іздеп шарқ ұрған мазаң шақта өлеңге мұң төгеді. Кейде оның елінің ендігі еркін өмірінен жан қанағатын тауып марқайғанынан гөрі жан алаңы дүмпіген, жан айқайы ащылау шыққан жырлар басым.

Арыздана, ашынып, айғайлап сөйлеп əңгіме қуа бермейтін біртоға мінез ақын жүрек түкпіріндегі шыны мен сырын жасыра алмайды. Тағы бір ой қамап, оңаша торыққан сəттерде

ақын қадірі асқан даналардан қалған сөзге құлайды.

Жүйке тозса, Адамның оңбайды ісі, Кімнің ерте келеді кəртайғысы. «Шық саятқа жігерлен, Қыран құстың Қанатында қалады – Ер қайғысы!» – деген менің елімнің – қариясы. Өртегенде өзегін жан саясы... Ақын жырларында жансыз затта жандының

кейпін беретін поэтикалық тəсіл өнімді, ұтымды қолданыс тауып отырады.

Мамыр желі құлан таза, Құбылады нұрланып. Басын тығып қоламтаға Көсеу кірген сұрланып. Оның өлеңінде көктем таяп қалған сəтте

желек шəлі жамылған қайың қыздар тау басынан төмен сырғып, жылжып қалаға кіреді. Жаз келіп, ақ теректер бұлғақтап, бұрымдай тарқатылып, жүз өріліп басын шайқап ас- қақтайды. Қоғалы көл, көгілдір аспан, дауылды теңіз, қара орманның – бəрі-бəрінің тірі кейпі жан аулайды.

Жинақтағы өзегін өмірден алған суреті бедерлі, бояуы айшықты, жүрекке жылы өлеңнің бірі – «Оят жаңбыр».

Құйыл жаңбыр, төгіл жаңбыр, бұрымыңды тарқатып, Атырапты, топырақты, жіберді аяқ шаңдатып. ... Жатқан тылсым, Тазартылсын, сай-саланы аршыңдар, Ұйқылы-ояу тірлік баяу, қалай жүрген жансыңдар. Табиғат құбылысын, тіршілік əрекеттерді

жалпы адамзаттық мұраттармен, лирикалық қаһарманның көкейтесті мүдделерімен астас- тыра, емеурінмен айтуға ұмтылысы ақын өлеңіндегі өзіндік бір қыры.

«Ақ диірмен» өлеңіндегі адамның еңбек сəті өлең жолдарына мінсіз жасалған қолтума заттай шеберлікпен ашылған.

Кіндігіне бақалақ, тығырық сап, Тұтқа сабын жіп орап нығырықтап, Тарттым түнде жүрелеп, ақ диірменді, Күндіз қолым тимесе – іңір ұйықтап. Ұяға сап уыстап ақтағанды, Ықылықтап, ыңылдап салғам əнді. Бір ырғақпен диірменді дөңгелетіп Желп-желп етіп түсетін тартқам дəнді. Ақын өмір арқалатқан тіршілік жүгін, бас-

тан өткен арғы-бергіні диірмен таспен астастыра отырып ой түйеді.

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №1(131). 2011 8

Диірмен тастай – Дүние... көріп келем, Жаратқанның жазғанын маңдайыма! «Жұрттағы үй». Бұл өлеңде өткен ғасырдың

90-жылдары қаңырап, қаусап қалған ата жұрт- тың жайы, өмір суреттері кино лентасындай көз алдыңнан өтеді.

Жан мұңы, жан алаңы, жан айқайы тұтасып түскен, шашау шыққан артығы, олпы-солпысы жоқ жұмыр өлең.

... Қария қарттар жоқ бүгін, Теңейміз бəрін асылға. Атадан қалған көз мүлкін, Жоғалттым өткен ғасырда. Қабырға қалған сойдиып, Қамшы, тымақ ілінген. Пеш орны жатыр монтиып Əжелер белі бүгілген... Ақын Бақыткерей Ысқақ шығармашылы-

ғындағы үзілмеген желі, тұғырлы арқаудың бірі – Ауыл. Ауыл – қазақтың тарихи тұғыры. Тіршілік діңі. Ауыл – елдің іргесі. «Ел іргесі аман болсын» деген тілек болған халықта. Бейопа уақыт, бейдауа құбылыстар, бейберекет əрекет.

Ақын ауылды, оның аңқылдаған алаңсыз Адамын, Азаматын іздейді. Атадан қалған асылды жоғалттық дейді.

Өңкей келісімге құрылған кербез өлең жа- саудың сəті əрдайым түсе бермесі анық.

Асқақтамай, аспандатпай, ой ойнатпай отырып-ақ тіршілікке тепсініп төрелік айтудан гөрі шындықпен астасқан өмір, əлеумет жайын қозғау дағдысы, машығы – ақын өлеңінің атап өтер бір ерекшелігі.

Пəлсапа төгіп ділмарсымайды. Өзінің орнын біледі. Жанын ашады. Жаратылыс қал- пымен тіршіліктен сезген, түйгенін өлеңге төгеді.

Бақыткерей Ысқақ өлең жасаудың қитұр- қыларына аса құштар емес. Кеуде тербеген сезім серпіліп сыртқа шыққанда көзімен көргенінен, жанымен сезінгенінен тіршілік адам пендеге арқалатқан ауыр жүкті азайтудың амалы – өлең туады. «Жұрттағы үй» – ауылдың азасы.

Жым-жырт малсыз айдала, Келмейді ешкім бұл жерге. Жасындай көздің жол ғана Төгіліп жатыр өзенге. Кесіртке кірді қуысқа, «Қожасы Мен, – деп, – сарайдың»... Гүрілдеп ұшқан дауысқа Жұтаған жұрттан қараймын. «Реанимацияда» сынды туындылар ақын-

ның өмірдің былайда байқала бермейтін елеусіз

құбылыстарынан өлең жасау ептілігін көрсетіп жатады.

Ақ түтектер көк тамырдай тарбиып, Жатыр маған шыны-шыны қан құйып. ... Ана сүтін, жүрегімнің қорегін, Бүлдірдім-ау, қалған өмір – тірі өлім. Шыны-шыны (жынға толы шараптай) Адам қанын – Ішіп жатыр – жүрегім! Ақын кейде өзінің қалпын былайша жет-

кізеді. Жұмбақ жанның, ұстай алмай ұсқынын, Көлеңкемді қуып жүрген Адаммын. Бұл күй жалқы пенденің ғана басындағы

жай болмаса керек... Жер басып, бастан қилы күй кешіп, күн

кешіп жүрген жан иесінің таным, пайымы жатқан жыр жолдарында жатқан өмір уағызы елең еткізеді.

Бəрі де орынды тіршілік, Жатса да теңіздер күрсініп. Тышқан да тірлігін жасайды, Ініне бір кіріп, бір шығып. «Өмірдің тоғыз баллдық толқындары» –

дейді ақын бір арпалыс сəтті жүрек шынысынан өткізіп отырып.

«Қарлығашым» өлеңінде ақын адам баласы- ның құс қанатты туысы – қарлығашты іздейді. Құт мекен ауыл қаңырап қалғанда көрінбей кеткен қарлығашын іздеп шарқ ұрған көңілдің жыры кім-кімге де таныс күйдің, таусылмайтын мұңның сырын шерткен.

Қарлығаш құсым, қай жақта жүрсің, келмедің туған ауылға.

Қанатың талып, қайратың қайтып, қалдың ба дауыл, жауында.

Құз-жардан таппай, есікті жаппай, отырмын басым салбырап. Ақ тамақ құсым, жылайды ішім, аспан-

жер қалды қаңырап. Қарсы алып қырдан, зуылдап алда,

ұшпайсың бірің бұл күнде, Тартынып барған, оралмай қалған, келіндей

кеткен төркінге. «Қыпшақ тілінде» ақын жүрегін бабалардан

қалған бас қазына, баға жетпес асыл – ана тілдің, ата сөздің жайы, арғы өткен замана- лардағы елдік, ерлік дəстүрлері қозғайды.

Азаттығымен, Ар намысымен, арғы тарихы- мен, тіршілік үнімен, ақсандық қазына, ай- батымен астастыра келіп айтылған тоқтамдар елең еткізеді.

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(131). 2011

9

Ана тілім – Бабамның таза қаны. «Асыл сый» – өмір жайлы тобықтай түйін,

тоқтамнан туған, ақынның ой кеңістігінің шек-шеңбері, шеберлік-ізденіс алымы анық түскен өлеңінің бірі.

Тұрмысыңмен тірлікте алшаңдайсың, Қанша секір, бойыңнан аса алмайсың. Енді бірде ақын өмірдің аяқ асты, тосын

«сыйы» – басқа түскен бейнет, айтып келмейтін ауыртпалық туралы толғайды.

Жігіт едім, тұрмайтын қолды-аяққа, Көңілім бай, ақы, пұл алмай-ақ та. Бір пендеге арамдық ойламай-ақ, Шыға келдім таянып ақ таяққа. Дос сыйлаған асыл таспен зерлеген – шұбар

таяқ қанша құнды болса да, бір басқан екі аяқ – арман.

Жылдан жылға, жинақтан жинаққа ақындық алымы, дүниетаным ауқымы өзі айтқан «Есілдің мырза толқынындай» шалқары шымырлап, айдыны қаныға түсіп жыр жазған Бақыткерей Ысқақ дүние-болмысқа жанарын тіктеп сергек сезіммен қарап, ой аулап, құлағын түріп сыр тыңдап адамдық таза қалпымен ғұмыр кешкен.

Оның өлеңдері тіршіліктің тарау-тарау қисындарымен сабақтасып, тұтасып жатыр. Ненің жайын сөйлесе де ақын жанымен ақ- тарылып, ашынып отырады. Оның əсіресе

кейінгі кезеңде туған жырларында кімге де болса соқпай өтпейтін тіршіліктің шуақ сəулесі де мол, дүние болмыстың бет қарыған ызғары, суық шындығы да аз емес. Ақын айнала өмірдің ақиқатына алыстан көз салып, көлгірсіп төрелік айтпайды, жүрекпен сөйлейді.

Тұралаған тұрмысқа амал бар ма, Берекесіз пенденің беделіндей... Атамекеннің аңы мен құсын, аспаны мен

даласын, ақ қайыңды орманын, асқар тауын, алыста қалған ауылын айтқанда асқақтап, арқаланып, алқып, шалқып жыр төгетін, туған жердің қара тасынан жылу сезінетін, жұмсақ, жұмбақ бір күйге бөгетін ақын, бір сəт бүгінгі уақыт таңбасы айқын түскен өлеңдерге ойысады да, аяусыз ақиқат, азаматтық аңсар астасқан əлеуметтік арқауы шымыр өлеңдерімен шығар- машылық өрісінің өзіндік белестерін танытады. __________________

1. Ысқақ Б. Қайыңды шоқы. – Алматы: «Жазушы». – 2003. – 305 б.

2. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: «Санат». – 1993. – 325 б.

3. Шапай Т. Шын-жүрек, бір жүрек. – Алматы: «Жазушы». – 2001. – 189 б.

* * * В статье «Поэтический мир» рассматриваются осо-

бенности поэзии Бахыткерея Искака. * * *

The article is concerned with peculiavities of poelvy of Bakhtigerei Iskhaha Life in world of poetry.

Е. Н. Гасымова

ПУБЛИЦИСТИКА ИЛЬЯСА ЭФЕНДИЕВА В 50-Е ГОДЫ ХХ ВЕКА

Народный писатель Азербайджана Ильяс

Эфендиев был одним из мастеров слова, чья актуальная по содержанию, тематически многогранная публицистика, наряду с прозой и драматургией, составляющими материнскую линию его творчества, сыграла значимую роль в развитии азербайджанской общественной мысли и литературного сознания с 40-х годов ХХ века до наших дней.

Публицистика 50-х годов глубоко образо- ванного, широко эрудированного и обладаю- щего богатым жизненным опытом И.Эфендиева органично сплетена с формированием и развитием азербайджанской литературы, его творческими проблемами. Публицистика И.Эфендиева характеризуется своей от-

крытостью, масштабом, искренностью и, при необходимости, резкостью.

В статьях требовательного и скромного писателя нашли свое отражение важные стороны многовековой азербайджанской лите- ратуры, современный литературный процесс, вопросы драматургии и театральной критики, своеобразное мнение о русской и мировой литературе. В статьях, написанных писателем в разные годы, господствует ясность позиции, сильная логика, опирающаяся на весомые доводы. Обращение И.Эфендиева к публи- цистике в 50-е годы ХХ века приобрело актуальность как общественная необходимость жизненной среды, эпохи, в которой он жил и писал. В этот период публицистическое слово

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №1(131). 2011 10

И.Эфендиева, выступая по мере необходимости в качестве товарища, учителя, критика, умеет быть помощником и советчиком читателю. Подавляющее большинство статей, написанных в этот период, посвящены проблемам лите- ратуры, искусства и культуры. Это можно заметить и из названий статей: “Рассвет над Каспием” (газета “Молодежь Азербайджана” 1950), вместе с И. Гасымовым и Г.Сеидбейли ”Почему киноискусство Азербайджана отстает?” (газета “Литература” 1952), “Повесть “Молодость” (журнал “Азербайджан” 1953), “Жизнь между волнами“ (газета “Литература и искусство” 1954), ”Вопросы мастерства в нашей прозе” (газета “Литература и искусство” 1955), “Напишем новые произведения для детей” (газета “Литература и искусство” 1955), вместе с О.Сарывелли “Ради воспитания молодого поколения” (альманах “Голос молодежи” 1955), “Товарищеская беседа” (газета “Литература и искусство” 1957), ”Ощущение новизны” (газета “Литература и искусство” 1958) “Накануне III съезда писателей Азербайджана” (газета “Коммунист” 1958), “О нашей драматургии в последние годы” (журнал “Азербайджан” 2, 1959) и др. Так как И.Эфендиев существовал своей эпохой, и в своей публицистике он был оперативным и призывающим, хотел придать направление литературно-публицистической мысли. При оценке с этой точки зрения нетрудно заметить, что в публицистических статьях И.Эфендиев выступал из единства темы, недостатков, проблем, предложений и резуль- тата, ради качества литературы, искусства доводил до своей эпохи свои призывы.

В статье “Ради высокого искусства” (1945) И.Эфендиев призывал спасать художественную прозу от догматичности, искусственности, схематичности. Считает, что создание образа, персонажа должно быть спасено от положи- тельной или отрицательной полярности, должен создаваться человеческий образ в целом: “У нас часто автор, говоря хороший-плохой, положи- тельный-отрицательный, делит людей на две части. Их вина пишется сразу и с самого начала вывешивается им на шею. Такой-то герой отрицательный. Поэтому автор собирает все погрешности, что только может представить в мире, о которых когда-либо видел или слышал, и отдает все этому человеку... Большинство изображенных в нашей прозе отрицательных людей это воры, мошенники, продающие свои совесть и честь ради денег и чинов, готовые ради своих мелких, тусклых и низких страстей пожертвовать всем, включая живых людей.

Нужна ли критика этих людей? Нужна”. И.Эфендиев посвятил эту статью объяснениям, связанным преимущественно с отрицательным типом, потом повел речь о положительном герое, об отношении к нему критики, и культуре писательства. Статьи И.Эфендиева “О романе “Война” (1948), “Повесть “Молодость” (1953), “Ценное произведение” (1954), ”Вопросы мастерства в нашей прозе” (1955), “Талант- ливый прозаик” (1958), “С большим рвением, с высокой художественностью” (1963), “Ради современности” (1963), “Вспоминая вас” (1966), “Очень ценная творческая жизнь” (1968), “Талант и тема” (1971), “Мой материнский мир” (1974), “Народный писатель” (1971), “Совре- менность в центре внимания” (1978), “Писатель современных проблем” (1984) связаны с соз- данием повестей и романов.

В этих статьях основная цель связана с художественным языком, современностью. И.Эфендиев неоднократно отмечал важность изучения художественного языка Мирза Джалила, А.Ахвердиева С.С.Ахундова, был сторонником использования в языке возмож- ностей народного языка, изучения националь- ного колорита, русских классиков и мировых мастеров, призывал овладевать сильными художественными произведениями.

На наш взгляд, больше чем в лирике и прозе, И.Эфендиев писал более оперативные статьи в области драматургии. Он писал о классиках национальной драматургии М.Ф.Ахундзаде, Н.Везирове, А.Ахвердиеве, Дж.Мамедкулизаде, М.Ибрагимове, М.Гусейне, Дж.Джаббарлы, С.Рахмане, М.Тахмасибе и других. В статьях И.Эфендиева о нашей драматургии соединяются литература-театр-художественная постанов-ка-актер. В этих статьях основополагающим, ведущим является метод общего пространства критики и публи- цистики. Он делал призывы изучать традиции национальной и классической человеческой драматургии, показывая существующие худо- жественные недостатки, призывал современных драматургов учиться у них. Опытный мастер не писал беспроблемных, безрекомендательных статей, в каждой статье выразился огонь, жар бьющегося сердца.

Призыв к живым классикам составляет основу драматургических заключений И.Эфендиева. “Театр был для И.Эфендиева таким же полностью естественным, без преувеличений атрибутом его повседневной жизни, как дыхание, питье, новости, и особенно последние тридцать два года его жизни (после

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(131). 2011

11

“Ты всегда со мной”) прошли самым тесным образом с театром”. Он, отдавая преиму- щество драматургическо-театральному един- ству, высоко оценивает единство жанра и сцены. По этой причине призывал молодых дра- матургов Рауфа Исмаилова, Афгана Аскерова, Тофика Мехтиева, Лютвели Гасанова, Джаван- шира Мамедова учиться у живых классиков.

Литературная критическая позиция И.Эфен- диева и в драмах большей частью литературно-публицистического, информационно-пропаган- дистского характера. По этой причине его анализы ясны, пафосны, немного в патетичном и поэтичном духе. Вначале он берет за основу факты, далее оценивает их с позиции совре- менности, пропагандирует, будто высказывает претензию и предложение, оказывает влияние на создание произведений идейно-художест- венного содержания, развитие литературного процесса по правильному пути, завершает статьи в рекомендательном, призывном духе. Не случайно К.Талыбзаде писал, что И.Эфендиев относится к нашим самым читаемым, самым любимым, и к тому же ни на кого не похожим писателям. У него свои темы, свой подход к жизненным событиям и метод. В этих проблемах, прославивших творчество, сильны своеобразие, оригинальность. Писатель обычно не любит обращаться к жизненным проблемам, понятным и известным каждому, а способен вывести наружу такие истины реальности, такие вопросы, которые вместе с тем бывают и новыми, вызывают литературный интерес, приводят в движение размышляющих о современных жизненных проблемах и не случайно, что становятся причиной общест- венного обсуждения, полемики. Статьи “Крестьянка” (1963), “Несколько слов”(1973), “Мое мнение о “Крике” (1946), “Рассвет над Каспием” (1950), “Наша современная драматургия”(1954), “Вышли из-под дождя, попали под ливень” (1955), “Молодые драматурги” (1955), “О нашей драматургии в последние годы” (1959), “Мысли о крестьянке” (1963), “Огонь по керемовщине” (1964), “Вспоминая вас” (1966), “Вестник свободы” (1969), “Жизненное могущество мастера” (1979), “Сияющая звезда нашей культуры” (1982) относятся именно к таким. В этих статьях И.Эфендиев или прямо, или косвенно говорил об отношении к художественному языку, сконцентрировал внимание на реализме и его естественном психологизме. Он, говоря о художественном решении правды жизни, берет в качестве основного образца драматургию

М.Ф.Ахундзаде, Дж.Джаббарлы, С.Вургуна, М.Ибрагимова, С.Рустама, М.Гусейна, А.Мамедханлы, призывает учиться у них искусству создавать живые, совершенные характеры. Он отмечал и то, что стараясь выразить идеи людей, не можем увидеть и ощутить их индивидуальные особенности, глубокие психологические признаки. “Забываем, что человек не может быть не связанным с мировоззрением, мыслью и заключением, образом поведения, его индивидуальными особенностями, привычками и обычаями”. Часть публицистических статей И.Эфендиева связана с детской литературой. Его статьи “Напишем новые произведения для детей” (1955), “Создадим достойные произведения нашим детям” (1966) посвящены вопросам детской литературы. В этих статьях писатель с ин- формационно-напоминательной интонацией сообщает об истории создания детских произ- ведений, традициях, основных представителях и их художественных образцах, далее кон- центрирует внимание на специфике их произведений, а затем показывает недостатки и дает рекомендации. Перед лицом такого анализа были оценены заслуги А.Шаиг, С,С,Ахундов, М.М.Сеидзаде, М.Дилбази, Х.Алибейли, Х.Зия, Т.Муталлибов, Н.Сулейманов, Т.Махмуд и др. Нет такой серьезной статьи И.Эфендиева, в которой не говорилось бы о вопросах постановки и решения театральных проблем. С этой точки зрения, у писателя много статей, в которых к месту говорилось и о театральных вопросах. Статьи “Наша современная драматургия” (1954), “Гордость нашей сцены” (1957), “О нашей драматургии в последние годы” (1959), “Требование эпохи” (1960), “Мысли о “Крестьянке” (1963), “Вестник свободы”(1969), “Талант и тема” (1971), “Большой гуманист” (1972), “Труд и талант” (1986) в этом отношении характерны. В этих статьях есть интересная позиция И. Эфендиева о теории театра, отображении его практической деятельности. То есть он содержательно-структурно исследовал вопросы идеи, идеологии и результатов и итогов практической дея- тельности. “Наша современная драматургия” крупнообъемная статья, создана на основе доклада, произнесенного драматургом на II съезде писателей Азербайджана. В статье, посвященной на самом деле литературным вопросам, И.Эфендиев, на основе единства троицы – сценическая постановка, режиссерская работа, актерская игра - выражает теорети- ческое, практическое отношение к совре-

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №1(131). 2011 12

менному состоянию театра. Драматаруг приветствует приход “Жизни” (М.Ибрагимова) на сцену после смерти Дж.Джаббарлы и описывает его сценическое воплощение. Затем направляет свое внимание на драму С.Вургуна “Вагиф”. Сценическое воплощение спектакля “Вагиф”, его драматургический язык, истори- ческие реалии, исторический пафос и его последующий резонанс (“Гачаг Наби”, “Ханлар”, “