Download - Pragmática-

Transcript
  • 26/04/2015 DELTA:DocumentaodeEstudosemLingsticaTericaeAplicadaPragmaticstudiesinBrazil

    http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010244501999000300013 1/9

    MoreMore

    ServicesonDemand

    Article

    pdfinPortuguese

    Articleinxmlformat

    Articlereferences

    Howtocitethisarticle

    CurriculumScienTI

    Automatictranslation

    Sendthisarticlebyemail

    Indicators

    CitedbySciELO

    Accessstatistics

    Relatedlinks

    Share

    Permalink

    DELTA:DocumentaodeEstudosemLingsticaTericaeAplicadaPrintversionISSN01024450

    DELTAvol.15specialissueSoPaulo1999

    http://dx.doi.org/10.1590/S010244501999000300013

    OsCaminhosdaPragmticanoBrasil

    (PragmaticStudiesinBrazil)

    KanavillilRAJAGOPALAN(UniversidadeEstadualdeCampinas)

    ABSTRACT:ThispapertracesthehistoryofthestudyofpragmaticsinBrazil.ItisshownthatBrazilianresearcheshave,byandlarge,remainedattentivetomajordevelopmentsinthefieldtakingplaceelsewhereintheworld.Ofparticularimportanceistheburgeoningtendencytofocusattentiononsocialissuesaffectingthedaytodaylivesofordinarypeople.Moreandmoreresearchersarerealizingtheneedtoassumeacriticalroleinrelationtothetheoriestheyencounterintheliterature.

    KEYWORDS:PragmaticsSemanticsLinguisticTheoryLinguisticResearchinBrazil.

    PALAVRASCHAVE:PragmticaSemnticaTeoriaLingsticaPesquisaLingsticanoBrasil.

    SovriososfatoresquedificultamqualquertentativadeaveriguaraspesquisasnocampodapragmticanoBrasil.Oprimeiroeomaisimportantedelesnadatemavercomascondiessabidamenteprecriasdepesquisanopas,massimprpriaindefinioarespeitodoquevemaserapragmticaouseja,tratasedealgoqueatingetodosospesquisadoresnomundointeiro.Aoapresentarumvolumedeartigosdedicadospragmtica,publicadoem1983,Vogt(1983:7)javisava:"Hojeapragmticasomuitascoisas,semsernenhumaemespecial".Passadasumadcadaemeia,asituaopermaneceinalterada,comobemevidenciaaafirmaofeitapelopresenteautornotextodeapresentaoaonmero30dosCadernosdeEstudosLingsticosdaUnicamp,dedicadopragmtica:"Apragmticaaindavistapormuitosestudiosos,nosemrazo,comoumverdadeirosacodegatos"(Rajagopalan,1996:6),ouainda,"Ointeressedapragmtica,paramim,semprefoiainexistnciadadisciplinapropriamenteditanaverdade,parecemuitomaissensatofalarempragmticas,noplural".

    NamesmacoletneaapresentadaporVogt,constavaumartigodeGuimaresnoqualoautorabriaadiscussodizendooseguinte:"Osestudossobrealinguagemtmsidoincludoshmuitoe,demodomaisintenso,nosltimos30anos,estudosquetmsidocolocadoscomooobjetodapragmtica.Noentantotaisestudos,comoderestoqualqueroutrotipodereflexosobrealinguagem,noseapresenta,enempoderia,comoumconjuntomonolticoenico."(Guimares,1983:15).Tratase,naverdade,deumoutrofatorquedificultaqualqueresforoderelataraspesquisasnareadapragmtica:noexiste,nemdelonge,nenhumconsensosobrecomoequandosurgiuareadeinvestigao.DeacordocomGuimares,"paranosairdoslimitesrelativosaotempodachamadalingsticamoderna,podemosdizerque[ahistriadapragmtica]remontaaofilsofoamericanoCharlesS.Peirce"(ibid.).Noentanto,segundooPenguinDictionaryofPhilosophy(Mautner,

  • 26/04/2015 DELTA:DocumentaodeEstudosemLingsticaTericaeAplicadaPragmaticstudiesinBrazil

    http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010244501999000300013 2/9

    1996),otermo`pragmtica'seestabeleceuapartirdosanos1930,graasaosesforosdeCharlesMorris.Levinsonconcorda,pormfazquestoderessaltarque"Almdessaligao,hmuitopoucarelaoentreapragmticaeasdoutrinasfilosficasdepragmatismo"(1983:1).NaspalavrasdeLyons(1977:119),"Decerto,podeseargumentarqueasorigensdadistinotripartiste[sintaxe,semntica,pragmtica]naconcepopeirceanadacinciageraldesemiticaso,hojeemdia,maisoumenosirrelevantesquantoaomodocomoessadistinotraadapeloslingistasefilsofos".NacontramodessesestudiososestoBrigitteNehrlicheDavidClarkeque,emseulivrorelativamenterecente(Nehrlich&Clarke,1996),seesforamparaprocuraracharasrazesdapragmticacontemporneanosfinsdosculoXVIII.

    Gazdar(1979:2)nosdumaexcelentedicasobreoporqudetamanhaindefinioemtornodousodotermo`pragmtica':"...nos30anosquesepassaramentreamonografiadeMorriseotrabalhodeMontagueintitulado`Pragmtica',quaseningumestudounadaqueoprpriopesquisadorchamassede`pragmtica'".Essefato,facilmentecomprovadoatnosdiasdehoje,inclusivenoBrasil,podeserconsideradocomooterceirofatormaisimportantequantodificuldadeemaveriguaro"stateoftheart"empragmtica.Emconfernciaproferidaporocasioda48reunioanualdaSBPCrealizadaemSoPaulo,Marcuschi(1996)lamentaoquadroconfusoqueencontrouquandosepropsafazerumlevantamentosobreointeressedospesquisadoresnasdiferentessubreasdaLingstica.Afrustraodoautor,contidanoseguintedesabafo,ilustrabemoestadodecoisas.Eisassuasprpriaspalavras(Marcuschi,1996:212):

    possvelqueeunosejaapessoamaisindicadaparaclassificaressamassadedados.HmuitacoisaqueimagineiserdareadeTeoriaLiterria,TeoriadaCulturaououtrasTeorias.Possohonestamentegarantirquemeesforceiparanofalsearavisodosfatos.Confessotambmqueascaracterizaes[comoelasseencontramfeitas]nomeagradam,poiselasmascaramosfatos.Hmaistrabalhosdesintaxeefonologiadoqueseimagina,maselessoautocaracterizadoscomolingsticaindgena(descriofonolgica,sinttica)ou,ento,psicolingstica(aquisiodasintaxe,dafonologia).Nohnadaquesecaracterizeouqueseidentifiquedemaneiraexplcitacomsemnticaoupragmtica.Masmuitosdostrabalhosestoimpregnadosdesemnticaepragmtica.No,porm,deumaformamaistcnicaeteoricamentecentrada.(nfaseacrescida).

    OautorprossegueapontandoqueamesmaindefiniopodeserencontradanosresumosdosseminriosdaANPOLL,doscongressosdaABRALIN,enasprogramaesenosAnaisdoGEL.

    Umexcelenteindicativodaconfusoquepairasobreaquestodadelimitaodassubreasdentrodalingsticaagrandedivergnciaentreosestudiososnoquedizrespeitoproximidadeentreelasoumesmoaspossveisrelaeshierrquicas.EnquantoparaOrlandi(1996:33)huma"diferenafundamental"entreapragmticaeaanlisedediscurso,diferenaestaqueestarialigada"prprianoodediscurso",naticadePossenti(1996:72),"Ainclusoouexcluso,emumateoriadodiscurso,depontosdevistadapragmtica,dahistriaoudapsicanlisenoobviamenteumaquestosimples:nemsedevecrerquesejaditadapelosfatos,oqueseriaempirismogrosseiro,nemquesejaditadaexclusivamentepeladecisodopesquisadordefavorecerumahipotticapurezaterica.Tratase,emgeral,deumaquestodepolticadeconhecimento".Houtrospesquisadoresquepreferemseguirumacertatradiojconsagradaqueapelaparaanoodecontextoparasepararapragmticadasemntica.precisoacrescentarnoentantoqueaprprianoodecontextoumtantocomplexaecabeluda.Moura(1999)sintetizabemoproblemainerenteprticadedividirobolodesignificaoentreasemnticaeapragmticacombasenoconceitodecontexto.Emsuaspalavras,"Afronteiraentresemnticaepragmticanormalmentetraadaapartirdanoodecontexto.Asignificaoquedependedecontextocolocadanocampodepragmticaoproblemaqueumadefinioprecisadecontextoraramentefornecida,eadivisoentresemnticaepragmticacontinuamuitofluda."(Moura1999:66).Namedidaemquedoaentenderqueasubreamaisabrangenteseriaaanlisedediscurso(naqualpensarseiaapossibilidadeounodeincluirospontosdevistadapragmtica),CastilhoeAltman(1994:34)parecementenderarelaoentreasduasreasdeformaexatamenteoposta.Emsuasprpriaspalavras,"Vriasreasdeatuaosesomaramao"ncleoduro"daFonticaedaFonologia,daMorfossintaxeedaSemntica,ehojeopascontacomespecialistasrespeitveisatuandonaSociolingstica,naPsicolingstica,naLingsticaIndgena(ouAntropolgica),naPragmtica(comseusramosAnlisedoDiscurso,AnlisedaConversao,LingsticadoTexto)"(nfaseacrescida).Dascal(1982:20),porsuavez,entendequeoestudolingsticodotexto(anfasedoreferidoautor)"estintimamenteligadatemticadapragmtica"."Seampliarmos,"dizele(Dascal1982:21),"....anoode`contextodeenunciao'demodoafazlacontertambm,oqueparecenatural,ocontextoverbal(enunciadosanterioreseposteriores)emqueseinsereoenunciadoinvestigado,serfcilentrevercomoseligaapragmtica,enquantoinvestigaodetodososaspectosdo`contexto'queinfluemnainterpretaodeumenunciado,comoestudodo`texto'(seqnciamaisoumenoslongadeenunciados).

    Talvezamaiordivergnciaentreoslingistasqueatuamnareadepragmticasejanaquestodanecessidadeounodedemarcare,searespostafor"sim",comotraaralinhadivisriaentreapragmticaeasemntica.bomlembrar,antesdemaisnada,queatpoucotempoatrs,apalavra"pragmtica"simplesmentenoconstavadosprogramasenomesdasdisciplinasdoscursosdepsgraduaoemlingsticanasuniversidadesbrasileiras.Tpicoscomoateoriadosatosdefala,ateoriadeconversaodeGriceetc.que,quaseunanimementesoconsideradoscomoestandodentrodaaladadapragmticaseencontravamcomopartedocontedodadisciplinadesemntica.NocasodaUnicamp,a"emancipao"dapragmticacomodisciplinaseparadadasemnticaocorreurelativamenterecentenoobstanteafirmativascomoadeque"OcrescimentodaproduoemcamposcomoosdaPsicolingstica,Semntica(s),Pragmtica(s),linhasdeinvestigaoquedesdeafundaodaIEL[InstitutodeEstudosdaLinguagem,unidade

  • 26/04/2015 DELTA:DocumentaodeEstudosemLingsticaTericaeAplicadaPragmaticstudiesinBrazil

    http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010244501999000300013 3/9

    queabrigaoDepartamentodeLingsticanaUnicamp]seprenunciavamfortes,acompanhousedesignificativarevisoempricaetericadoslimitesextensionaisdaanliselingsticaedosaspectosaelapertinentes"(Altman,1998:219).Assim,nanotainformativasobreodepartamentoeseuscursosqueconstadoprimeironmerodosCadernosdeEstudosLingsticosdaUnicamp,nohsequerumamenodapalavra`pragmtica'e,das29dissertaesdemestradoatentodefendidas,apenasuma,adoProf.JooWanderleyGeraldi,ostentaapalavraemseuttuloSeaSemnticafossetambmPragmtica...ouParaumaAnliseSemnticadosEnunciadosCondicionais(Mesmoassim,oqueottuloefetivamenteprometeumtratamentosemnticodofenmenosobenfoque).

    NumtrabalhoapresentadonareunioanualdaS.B.P.C.em1982,GomesdeMatos(1982)observaaausnciadapragmticacomodisciplinanagrandemaioriadosprogramasdepsgraduaoemtodooterritrionacional.Asdisciplinasmaiscompartilhadaseram,segundooautor,fonologia,sintaxe,semntica,eteoriaslingsticas.Aoanalisarasdissertaesatentodefendidasem4mestradosdeuniversidadesbrasileirasasuniversidadesescolhidasforamaPUCSP,aUFSC,aUFMG,eaUFPE,descobriuseque,detodasasdissertaes,apenas2lidavamcomapragmtica,sendoumadaPUCSPeaoutradaUFPE.

    precisodeixarclaroque,oqueseverificanasuniversidadesbrasileirasacercadaindefiniodocontedodapragmticaenquantodisciplinaautnomasimplesmenteumreflexodeumatendnciahmuitoemevidncianaEuropaenosEstadosUnidos.Tratasedatendnciaderelegarapragmticaaumsegundoplano,ouconsiderlacomoumapndicedasemntica.NaFrana,aescolaquesurgiusobinspiraodeDucrot,chegaapleitearuma"pragmticaintegrada",ousejaintegradasemntica(cf.Ducrot,1977Vogt,1977).DooutroladodoCanaldaMancha,Kempson(1977)defendeumasemnticabemmais"magra",fielscondiesdeverdade,implicaeseacarretamentoslgicosetc.e,quasenodesfechodoseulivro,confessaque"NohdvidadequeaCindereladestelivrotemsidoareadepragmtica"(Kempson,1977:192).AquinoBrasil,olivrodeIlarieGeraldi(1985)optaporumadivisodebolonessamesmalinha.Osfenmenoscomosinonmia,antonmia,hiponmiaeduplicidadedesentidosotratadoscomo"temassemnticosmaistradicionais"(p.41),aopassoquealgunsfenmenosquesoamplamentereconhecidoscomopertencentesaocampodapragmtica(ver,porex.,Lobato1987:130)taiscomodixis,atosdefala,implicaturasconversacionais,eatmesmooperadoresargumentativossotratadossobortulodos"fenmenosquedemonstrama`presenadohomemnalngua'"(expressodevidamentecreditadaamileBenveniste).Cabelembrartambmque,aosedebruarsobrealgunsaspectossintticosdasentenaimperativanoportugusbrasileiro,Faraco(1986:14)chamaaatenopara"umprocessointeressantedemudanalingsticanoportugusquepoderamoschamartentativamentedeespecializaopragmtica".

    Aindefinioquantodemarcaodalinhafronteiriaentreosdomniosdasemnticaedapragmticatambmgeraramalgumaspolmicasinteressantes.Emduasdessas,jbastantecomentadanaliteratura,opresenteautorteveparticipao.Asduaspolmicasestoregistradasnosseguintesconjuntosdetrsartigoscada:Rajagopalan(1983a),Kato(1983),eRajagopalan(1983b)Ilari(1984/1987),Rajagopalan(1987),Ilari(1987a).Aprimeirapolmicatevecomopomodediscrdiaoscasosdeverbosperformativosnonegativo,aopassoqueasegundasedeuemrelaosconstruessimtricas.Esseseoutrosautoresderamvazoconstantepreocupaonosentidodesepararasemnticadapragmtica,mesmoreconhecendoqueosproblemasseavolumavamdetodososlados.Houvetambmpropostasmaiscategricasetaxativas.EntreelasestaseguintecolocaodePerini(1985a:46):"Oestudodosignificadoliteralgeralmentechamado"semntica"oestudodosfatoresquemodificamessesignificadoliteral(paraaquelesquecolocamassimaquesto)colocadona"pragmtica".Periniseapressaparaacrescentaroseguinte:"Noexistecritriouniversalmenteaceitoparadistinguirpragmticadesemnticaenenhumdoscritrioscorrentesrealmentepreciso".

    CombaseemdadosrecolhidosnosCadernosdeEstudosLingsticos(CEL)daUnicamp,Altman(1998:227)distingue3tendnciasnosestudosdesignificao."Emltimainstncia,"acrescentaaautora,"apertinnciadachamadadimensopragmticadalinguagem,naanlisesemnticadaslnguasnaturais,podeserapontadacomoograndedivisordasguasdasprincipaisorientaesetambmdasprincipaispolmicasquesurgiramnosCEL,duranteoperodo".Aprimeiratendncia,segundoAltman,centradanaanlisegramaticalevnapragmtica"umpapelmarginal'.PertencemaessatendnciaDascal(1982b),Ilari(1981,1987),Francesconi(1982),IlarieMantoanelli(1983)eGallego(1987).Comomotedessatendncia,Altman(1998:227)citaasseguintespalavrasdeIlari:"...oapeloasoluespragmticas[emmuitoscasos]valeporumabuscaintuitiva,legtima,dosfatoresquedeterminamasdiferenasdeleituras,ecomomaneirailegtimadedesobrigarnosderepresentartaisfatoresnasexpressesproduzidaspelasintaxe..."(Ilari,1981:57).AsegundatendnciaaquerefereAltmantambmcentradaemcategoriasgramaticaisporm"procuraincorporar,diferenadaanterior,componentespragmticosnaelaboraodeumateoriasemntica".(Altman,1998:228).Ostrabalhoscitadoscomorepresentantesdessatendnciaso:Vogt(1978),Guimares(1985),Tfouni(1984)eFuchs(1985).Aterceiratendncia"seriaenglobanteemrelaosintaxeesemntica"e,segundoAltman,temcomorepresentantesRajagopalan(1984,1987),Parret(1984),Jacques(1985),Lorenz(1986)eDascal(1986).

    OsdadosdeAltman,utilizadosnopargrafoanterior,sereferemrevistadaUnicamp(CadernosdeEstudosLingsticos).AspolmicasentreastrstendnciasporeladistinguidastambmforamtravadastendoarevistaD.E.L.T.Acomopalco.Mller(1988)eIlari(1987)soexemplosdisso.Alis,nombitodarevistaD.E.L.T.A.,foramdiversososconfrontosentreospartidriosdeformalismoeaquelesquepleiteavamapeloafatoresexternosincluindocontextodeenunciao,funescomunicativasetc.Essaspolmicasnaverdadese

  • 26/04/2015 DELTA:DocumentaodeEstudosemLingsticaTericaeAplicadaPragmaticstudiesinBrazil

    http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010244501999000300013 4/9

    confundemcomaspolmicassobreosrespectivosmritosdasemnticaedapragmtica.possvelargumentarqueaprpriapolmica"formalismovs.funcionalismo"temmuitoavercomaquestodapragmticacompreendidasobumcertoprisma.Tratasedatendnciadeidentificarapragmticacomtudooquedizrespeitoaousodalnguaemoposiogramtica(leiasesintaxe,acrescidadeumainterpretaosemntica).Umavezcolocadanessestermos,ademarcaoentreagramticadaformaeapragmticadouso(oudasfunes)vaiserfeitaemumadasseguintesmaneiras:(a)defendendoumagramticaenxuta,repletaderegrasdeterminsticascom"output"satisfatriosempregarantidopragmticacabe,nestecaso,explicartudooquenoseexplicanagramtica(b)propondoumagramticabastanteampla,"frouxa",commuitasregrasprobabilsticas,heursticas,eestocsticasboapartedapragmtica,dessaforma,incorporadagramtica.

    ApolmicaentrePerini(1985)eKato(1985),logonoprimeirssimonmerodaD.E.L.T.A.,exemplificaoconfrontoentreasduasopes(a)e(b)acimareferidas.EnquantoPerinidefendeuma"gramticaadaptadaparaasnecessidadesdecomunicao",KatopreferequeosfatosanalisadosporPerinisejamanalisados"comoumfenmenodeuso".DamesmaformaNaroeVotre(1989)advogamumaposturaeminentementefuncionalistacomoalternativaabordagemformal,aqualrechaadaporNascimento(1990)combasenumargumentodequeasduaspropostassoincomensurveis,argumentoestequereforadoporDillinger(1991).NaroeVotredefinemseuobjetivodaseguinteforma:"Ahiptesefundamentaldestapropostaquedousodalnguaacomunicaonasituaosocialoriginaseaformadalngua,comascaractersticasquelhesopeculiares,inclusive,diferentesgrausdeinstabilidadeassociadosadiferentessubsistemas.Issosupeentenderalnguacomoumobjetomalevel,probabilstico,enonodeterminstico"(NaroeVotre,1989:16970).UtilizandoumametforaqueatribudaaRedford,Nascimentodiz:"...umaperspectivadeusodalnguaestparaomanualdoconstrutorassimcomoogerativismoestparaasleisqueregulamentamasconstrues.Issoquerdizerqueateoriaapenasestabeleceosprincpiossegundoosquaisumasentenaounobemformada,semnadadizersobreosusosqueofalantefazdentreasformasautorizadaspelateoria"(Nascimento,1990:95).ConvmlembrarqueaposiodeNascimentoseassemelhadeKatoque,emsuarespostaaPerini,argumentaraque"AsformasquePeriniconsideraagramaticaisso,dentrodessaconcepo,vistasapenascomonoocorrentesounoprodutivas.Comofenmenosdeusoenoderegragramatical..."(Kato,1985:119).H,porm,umaimportantediferenaentreeles.EnquantoNascimentoconsideraformalismoefuncionalismoabordagensdistintasenonecessariamenteconflitantesentresi,Katopareceentenderquehumaescolhaaserfeitaentreasduasalternativas.Porsuavez,NaroeVotretambmnoacreditamqueaescolhaentreasduassejaumameraquestodegostopessoal,massimalgoaserfeitocombasenosresultadosconcretosemaissatisfatriosembora,diferentementedeKato,suaprefernciasejaafavordaabordagemfuncional.

    CombaseemDik(1981),Neves(1994)contrapeoparadigmaformal(PFO)aoparadigmafuncional(PFU)eexplicitanadamenosque8"tpicosdeconfronto"maistarde"transfor[mando]setedessestpicosemsetequestes".Aquestosete,talqualelaboradaporNeves(1994:69),interessapresentediscusso.

    Qualarelaoentreapragmtica,asemnticaeasintaxe?

    NoPFO,asintaxeautnomacomrespeitosintaxe[siccreioquetratasedeumerrodedatilografia,aautora,aoqueparece,quisdizer,semntica]asintaxeeasemnticasoautnomascomrespeitopragmticaasprioridadesvodasintaxepragmtica,viasemntica.

    NoPFU,apragmticavistacomooquadroabrangentenoqualasemnticaeasintaxedevemserestudadas.Asemnticainstrumentalemrelaopragmticaeasintaxeinstrumentalemrelaosemntica.Nessavisonohlugarparaumasintaxeautnoma.

    Emtrabalhopublicadodoisanosmaistarde,aautoracolocaaquestonasseguintespalavras:"Nagramticafuncional,noes`pragmticas'relativassescolhasqueofalantefazparadistribuirainformaodeseuenunciadosoentendidascomointernasgramtica.Essaviso,quenecessariamenterelacionapadresdiscursivosapadresgramaticais,fazumaintegraodapragmticanagramtica"(Neves,1996:34).Cabesalientarqueosformalistasrechaamqualquertentativadeincorporarfatorespragmticosgramtica.AprimeiraperguntaquefoifeitaaChomskyapssuaconferncia"Novoshorizontesnoestudodalinguagem"proferidanoRiodeJaneiroemdezembrode1996foi"Porqueosenhorparoudeusarotermosintaxe?"(cf.Chomsky,1997:73).Emsuaresposta,Chomskydiz,entreoutrascoisas,oseguinte:

    Emminhaopiniopraticamentetudooquesedenominasemnticasintaxe.Temavercomalgumacoisaqueestpassandodentrodacabea.Comrepresentaesinternasquesoobjetossimblicosecomointeragemeassimpordiante.[.....]aspessoasqueestivessemtrabalhandocomaverdadeirasemnticaestariamfalandodarelaoentreoqueestnacabeaeoqueestlforanomundo,ascoisassobreasquaisaspessoasfalam.Quaseningumtrabalhasobreisso.umproblemamuitodifcil.Aquilocomqueaspessoastrabalhamarelaoentreoqueestdentrodacabeaeamaneiracomointerpretado.

    VoltandoaoartigodeNeves,aautoraconcordacomNascimento(1990)que"nocabeconsiderarumaououtracomomelhoropo,pelosimplesfatodequecadaumatemdiferenteobjetodeestudo,e,apartirda,diferentespressupostos,objetivos,emetodologia".ContrariamentesituaoverificadacomrespeitoaKatoeNaro/Votre,ondeambosestodeacordosobreanecessidadedesefazerumaescolha,masdivergemquantoescolha,NascimentoeNevesnovemanecessidadedeconflitodeinteressesentreformalismoe

  • 26/04/2015 DELTA:DocumentaodeEstudosemLingsticaTericaeAplicadaPragmaticstudiesinBrazil

    http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010244501999000300013 5/9

    funcionalismo,emboracadaumtenhasuaprefernciaporumadasopestericasdistintas.Demodogeral,ospesquisadoresquepleiteiampluralismonalingsticaconcordamcomNascimentoeNevessobreapossibilidadedeconvivnciapacficaeharmoniosaentreabordagensdiferentes.Franchi(1994)eBorgesNeto(1996)soexemplosilustrativos.BorgesNeto(1996:56)defendeatesedecomplementaridadeentreasdiferentes"visadas"daseguinteforma:"Dadoograndenmeroderelaesquealinguagemmantm,notemoscondiesdedecidirporondequevamoscomearaabordla.Todaabordagempropostavai[ser]sempreparcialearbitrria.Apalavradeordemaquiescolha.Eescolherimplicaemdeixaralgodefora".

    Dequalquerforma,fatoinegvelqueossimpatizantesdacorrentefuncionalistarecorremcomfreqnciapragmtica,comopodeserfacilmenteconstatadaporumaconsultabibliografiarepresentativa(cf.Mollica,1994:79Brito:1994:80).Algunsanalistasdetextotambmreconhecemaimportnciadeconsideraespragmticasemseutrabalho.DizMartins(1993:253):"Osprrequisitosdecoernciadeumtextooudiscurso[passampor]relaesquesodenaturezapragmtica,embora,dependendodaanlise,sepassampriorizaroutrosnveisderelaocomoosemntico".EmentrevistaconcedidaaDutra(1993),SandraThompsonreforaumacertacaracterizaodapragmticasegundoaqualeladevesevoltaraunidadesmaioresqueasentena.Emrespostaaumaperguntaarespeitodatendnciadeusarotermo`anlisedodiscurso'comosinnimoatodasasanlisesqueenvolvemaspectospragmticos,alingistanorteamericanadizoseguinte:"Hmuitagentetrabalhandojhalgumtempoempragmtica.....Acontecequehvriaspessoasaquique,emborasedigaminteressadasempragmtica,estotrabalhandounicamenteaonveldasentenaisolada.Inventamsentenasediscutemessassentenasluzdosatosdefala,discutemseusignificadoeoscontextosemquepodemserusadas.Euachoesseenfoqueumtantolimitado,porquenoseobservaocontextoreal,defato,dessesdadoslingsticos...essenoenfoqueempirista."(Dutra,1993:218).AimportnciadeanalisardadosautnticostambmfoiressaltadaporMollicaeRoncarati(1991).

    Seapreocupaonosentidodetrabalharcomdadosrecolhidosdavidarealmentevividapelosusuriosdelnguaenoinventadospelaimaginaofrtildospesquisadoresuneapragmticasreascomoanlisedediscurso,anliseconversacional,lingsticadetexto,esociolingstica,deseesperarqueospesquisadoresqueseinteressampelapragmticatambmseinteressempelasquestesquesotratadassobortulode"lingsticaaplicada".interessantemencionaraesserespeitoquearecmpublicadaConciseEncyclopediaofPragmatics(Mey,1998)contmverbetescomo`Lingsticaaplicada',`Lingsticaaplicadasociolingstica',`EducaoemBlackEnglishemReinoUnido/nosEstadosUnidos',`Discurso',`Anlisedediscursoeliteratura',`Discurso,ideologiaeliteratura',`Lingsticaemancipatria',`Etnografiadefala',`Functionalsentenceperspective',`Linguagemepoder',`Gramatologia',`Interlngua',`Linguagemcomorealidadesocial',`Linguagemesociedade",Lnguaparafinsespecficos:pedagogia',`Mtodosdeensinodelngua',`Imperialismolingstico',`Pragmticaliterria',`Sociolingstica',e`Lingsticadetexto',entreoutrosassuntos.Agrandevariedadedeassuntostratadosprovadequeapragmticamantmvnculoscommuitasoutrasdisciplinas,assimcomomuitasdasdemaissubreasdentrodalingstica.Umarpidaconsultaaolivroderesumosdascomunicaesapresentadasduranteo6CongressoInternacionaldePragmticaemReims,Frana,em1998,evidenciaocrescentenmerodepesquisadoresnarea,assimcomoagrandevariedadedequestesqueosatraem.Porsinal,otemacentralescolhidoparaoreferidocongressofoi`Ideologia'.

    Ospossveispontosdeencontroentreapragmticaealingsticaaplicada,ambasdefinidasemtermosamplos,foramsinalizadosnasseguintespalavrasdeMey(1993:286),quepedequeapragmticafiquecadavezmaisvoltadasquestesdeinteressesocial:

    Aquestodeumapragmticasocialmentesensvelintimamenteligadarelaoentrealingsticacomouma`cinciapura'eaprticadelingsticaenquantoaplicadaaousodalinguagempelaspessoas,aoqueelas`fazemcomaspalavras',parausarumafrmulaqueestbeiradesetornarbanal.Tradicionalmente,essacisonalingsticaseredundounumadivisodadisciplinaemduasalasprincipaisqueparecemnoconseguirconversarentresi:alingsticatericaealingsticaaplicada.

    ParaMey,umapragmticasocialmentesensvelconseguiriasuperaradistnciaentreapartetericaeaparteaplicada.TentativascomoasdeMey,comotambmasdeCameronetal.(1993),Rampton(1995,1997),Fairclough(1989,1992)deinterrogaralingsticaterica,procurandotornlaeticamenteresponsveleconscientedassuasimplicaesideolgicasestoabrindonovoscaminhosparaospesquisadoresempragmtica.CombasenaspropostasdeHymes(1980),Ramptonargumentaqueaprpriaatividadedeconstruirteoriasalgoqueseprocessanomundoreal(cf.Rajagopalan,1999a&b).AsseguintespalavrasdePennycook(1998:24)sobastanteeloqentes:

    Comolingistasaplicados,estamosenvolvidoscomlinguagemeeducao,umaconflunciadedoisdosaspectosmaisessencialmentepolticosdavida.Naminhaviso,associedadessodesigualmenteestruturadasesodominadasporculturaseideologiashegemnicasquelimitamaspossibilidadesderefletirmossobreomundoe,conseqentemente,sobreaspossibilidadedemudarmosessemundo.

    guisadeconcluso,podemosdizercomseguranaqueapragmticajseencontranumafasebastanteamadurecida.Aindefinioquantossuaslinhasdefronteiranopodeseratribudafaltadeconsolidaodareanosmeiosacadmicos.Aoqueparece,aindefinioalgotpicodaprprianaturezadessasubreadalingustica.Emsuaintroduocoletneadetextosempragmtica,Dascal(1982:7)chegaadizerque"umadaspreocupaesfundamentaisdos`pragmaticistas'adejustificarainclusodeumcomponentepragmtico

  • 26/04/2015 DELTA:DocumentaodeEstudosemLingsticaTericaeAplicadaPragmaticstudiesinBrazil

    http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010244501999000300013 6/9

    nateoriadalinguagem'.Ouseja,nomuitotempoatrsospesquisadoresqueenveredavampelocaminhodapragmticaseviamnanecessidadedesedesculparereivindicarseulugarjuntocomseuscolegasquetrabalhavamnasreassupostamentemaisnobres.Jsefoiaqueletempo.Curiosamente,numaconfernciaproferidaapenas2anosapsapublicaodoreferidolivro,Castilho(1984)fazumapanhadogeraldostrabalhosdesenvolvidosnosquinzeanosanterioressobagidedoGEL(GrupodeEstudosLingsticosdoEstadodoGEL)eobservaqueumdostrscentrosdeinteressedospesquisadores"odaPragmticaedaLingsticadoTexto,nistoqueparececonfigurarumarupturacomosparadigmasvigenteseocomeodeumanovarevoluonaLingistica,comexpansodeseusdomniosparaasreascobertasataquiporoutrasdisciplinas,taiscomoaTeoriaeaCrticaLiterria,aEstilstica,aRetrica,avelhaFilologia."(Castilho,1984:13).Tratase,portanto,deduastendnciasopostas,umadesubmissoeapologia,notadaporDascal,eaoutra,dedesafioeconfronto,identificadaporCastilho.

    Afuturologiasempreumempreendimentoarriscado,jquenosedispedenenhumaboladecristalconfivel.Mas,sedicasqueomomentopresentenosoferecequeremdizeralgumacoisa,dirsequeapragmticapoderviraseranicaponteparaestabelecerdilogosfrutferoscomasdisciplinasconexas,comojpreviamaspalavrasdeCastilho.

    Agradecimento

    SougratoaoCNPqpelabolsapesquisan.306151/880.

    REFERNCIASBIBLIOGRFICAS

    ALTMAN,C.(1998)APesquisaLingsticanoBrasil(19681988).SoPaulo:Humanitas.[Links]

    BORGESNETO(1996)Opluralismotericonalingstica.EstudosLingsticos,XXV(AnaisdoGEL):417.[Links]

    BRITO,C.(1994).Umapropostafuncionalista.BoletimdaABRALIN,15:8087.[Links]

    CAMERON,D.etal.(1993)Ethics,advocacyandempowerment:issuesofmethodinresearchinglanguage.LanguageandCommunication,13:8194.[Links]

    CASTILHO,A.T.de(1984).QuinzeanosdeGrupodeEstudosLingsticosdoEstadodeSoPaulo.EstudosLingisticos,IX(AnaisdoGEL):1020.[Links]

    &M.C.F.S.ALTMAN(1994)ParaahistriadaAssociaoBrasileiradeLingstica.BoletimdaABRALIN,16:2137.[Links]

    CHOMSKY,N.A.(1997)ChomskynoBrasil.D.E.L.T.A.,13.n.Especial.[Links]

    DASCAL,M.(1982a)Introduo.Pragmtica.ParteIV.FundamentosMetodolgicosdaLingstica.Unicamp:722.[Links]

    (1982b).Comecemosaacabardecomear.CadernosdeEstudosLingsticos,3.Unicamp:126186.[Links]

    (1986)Arelevnciadomalentendido.CadernosdeEstudosLingsticos,11.Unicamp:199217.[Links]

    DIK,S.(1981)FuncionalGrammar.DordrechtHolland:ForisPublications.[Links]

    DILLINGER,M.(1991)Formaefunonalingstica.D.E.L.T.A.,7.1:395407.[Links]

    DUCROT,O.(1977)DizereNoDizer:PrincpiosdaSemnticaLingstica.Trad.bras.SoPaulo:Ed.Cultrix.[Links]

    FARACO,C.A.(1986)ConsideraessobreasentenaimperativanoportugusdoBrasil.D.E.L.T.A.,2:115.[Links]

    FAIRCLOUGH,N.(1989)LanguageandPower.Londres:Longman.[Links]

    (1992)DiscourseandSocialChange.Cambridge:Polity.[Links]

    (1995)CriticalDiscourseAnalysis:Londres:Longman.[Links]

    FRANCESCONI,C.(1982)Furtherevidenceforacompositionalnatureofaspects.CadernosdeEstudosLingsticos,3.Unicamp:92125.[Links]

    FRANCHI,C.(1994)LingsticanoBrasil:opluralismonecessrio.Confernciaproferidano1Congresso

  • 26/04/2015 DELTA:DocumentaodeEstudosemLingsticaTericaeAplicadaPragmaticstudiesinBrazil

    http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010244501999000300013 7/9

    InternacionaldaABRALIN.[Links]

    FUCHS,C.(1985)Aparfraselingsticaequivalncia,sinonmiaoureformulao?CadernosdeEstudosLingsticos,8.Unicamp:129133.[Links]

    GALLEGO,M.(1987)Umexemplodemodelointencional.CadernosdeEstudosLingsticos,12.Unicamp:2541.[Links]

    GAZDAR,G.(1979)Pragmatics:Implicature,Presupposition,andLogicalForm.NovaIorque:AcademicPress.[Links]

    GERALDIetal.(1985)Operadoresdeargumentaoedilogo.CadernosdeEstudosLingsticos,9.Unicamp:143157.[Links]

    GOMESDEMATOS,F.(1982)PsgraduaoemLingsticanoBrasil:orientaescurriculareseoutput(dissertaes).BoletimdaABRALIN,3:8187.[Links]

    GUIMARES,E.(1983)Sobrealgunscaminhosdapragmtica.SrieEstudos,9.SobrePragmtica:1529.[Links]

    (1985)Nos...mastambmpolifoniaeargumentao.CadernosdeEstudosLingsticos,8.Unicamp:79107.[Links]

    HYMES,D.(1980)Speechandlanguage:ontheoriginsofandfoundationsofinequalityamongspeakers.In:LanguageinEducation:EthnolinguisticEssays.Washington:CenterforappliedLinguistics:1961.[Links]

    ILARI,R.(1981)Osreflexivoseainterpretaodosprossintagmas.CadernosdeEstudosLingsticos,2.Unicamp:56156.[Links]

    (1983/1987)Dosproblemasdeimperfeitasimetria.EnsaiosLingsticos,9.1983:94120.RepublicadoemCadernosdeEstudosLingsticos,13.Unicamp.1987:4965.[Links]

    (1987a)Oquefazerquando`2+3'noiguala`3+2':asemnticaeapragmticadasconstruessimtricasemlnguanatural.CadernosdeEstudosLingsticos,13.Unicamp:97105.[Links]

    (1987b)Algomaissobrenosmastambm.D.E.L.T.A.,3:1115.[Links]

    ILARI,R.EGERALDI,J.W.(1985)Semntica.SoPaulo:Ed.tica.[Links]

    ILARI,.R.EI.MANTOANELLI(1983)Asformasprogressivasdoportugus.CadernosdeEstudosLingsticos,5.Unicamp:2760.[Links]

    JACQUES,F.(1985)Dodialogismoformadialogada.CadernosdeEstudosLingsticos,9.Unicamp:2348.[Links]

    LORENZ,K.(1986)Aintencionalidadeesuadependnciadalinguagem.CadernosdeEstudosLingsticos,11.Unicamp:5764.[Links]

    KATO,M.A(1983)Adeterminaodaforailocucionriadeconstruescomperformativononegativo:rplicaaRajagopalan.SrieEstudos,9.SobrePragmtica:3945.[Links]

    (1985)AcomplementaridadedospossessivosedasconstruesgenitivasnoportuguscoloquialrplicaaPerini.D.E.L.T.A.,1.n.1e2:107120.[Links]

    KEMPSON,R.(1977)Semantics.Cambridge:CambridgeUniversityPress.[Links]

    LOBATO,L.(1987)ResenhadolivroSemnticaporIlarieGeraldi.D.E.L.T.A.,3.1:127135.[Links]

    LYONS,J.Semantics.Cambridge:CambridgeUniversityPress.[Links]

    MAUTNER,T.(org.)(1996)PenguinDictionaryofPhilosophy.Londres:PenguinBooks.[Links]

    MARCUSCHI,L.A.(1996).PerspectivasdapesquisalingsticanoBrasil.BoletimdaABRALIN,19:1525.[Links]

    MARTINS,E.J.(1993)Umaperspectivapragmticadeanlisedetexto.BoletimdaABRALIN,14:25359.[Links]

    MEY.J.L.(1993)Pragmatics.Oxford:Blackwell.[Links]

    (1998)ConciseEncyclopediaofPragmatics.Oxford:Elsevier.[Links]

    MOLLICA,M.C.(1994)Funesdiferentesde`variantes'oueqivalnciasemnticofuncionalemvariao.BoletimdaABRALIN,15:7479.[Links]

  • 26/04/2015 DELTA:DocumentaodeEstudosemLingsticaTericaeAplicadaPragmaticstudiesinBrazil

    http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010244501999000300013 8/9

    eRONCARATI,C.(1991)Enfoquessobreamostragememsociolingstica.D.E.L.T.A.,7.2:5218.[Links]

    MOURA,H.MdeM.(1999)SignificaoeContexto:UmaIntroduoaQuestesdeSemnticaePragmtica.Florianpolis,SC:Ed.Insular.[Links]

    MLLER,AL.deP.(1988)Semnticaformalversuspragmtica.D.E.L.T.A.,4.2:183192.[Links]

    NARO,AEVOTRE,S.J.(1989)Mecanismosfuncionaisdousodalngua.D.E.L.T.A.,5.2:169184.[Links]

    NASCIMENTO,M.do(1990)Teoriagramaticale`mecanismosfuncionaisdousodalngua'.D.E.L.T.A.,6.1:8398.[Links]

    NEHRLICH,B.ECLARKE,D.D.(1996)Language,Action,andContext:TheEarlyHistoryofPragmaticsinEuropeandAmerica,17801930.Amsterdam:JohnBenjamins.[Links]

    NEVES,M.H.DEM.(1994)Agramticafuncional.BoletimdaABRALIN,15:6773.[Links]

    (1996)Agramticadeusosumagramticafuncional.BoletimdaABRALIN,19:2738.[Links]

    ORLANDI,E.P.(1996)Exterioridadeeideologia.CadernosdeEstudosLingsticos,30:2733.[Links]

    PARRET,H.(1984)Pragmtica.CadernosdeEstudosLingsticos,7.Unicamp:3951.[Links]

    PENNYCOOK,A.(1998)Alingsticaaplicadadosanos90:emdefesadeumaabordagemcrtica.In:I.SIGNORINI&M.C.CAVALCANTI(orgs.)LingsticaAplicadaeTransdisciplinaridade.Campinas:MercadodeLetras:2350.[Links]

    PERINI,M.(1985a)ParaUmaNovaGramticadoPortugus.SoPaulo:Ed.tica.[Links]

    (1985b)Osurgimentodosistemapossessivodoportuguscoloquial:umainterpretaofuncional.D.E.L.T.A.,1.n.1e2:116.[Links]

    POSSENTI,S.(1996)Pragmticanaanlisedodiscurso.CadernosdeEstudosLingsticos,30:7184[Links]

    RAJAGOPALAN,K.(1983a)Sobreaeficciacomunicativadosverbosperformativosnonegativo.SrieEstudos,9.SobrePragmtica:3038.[Links]

    (1983b)Ocasodeverbosperformativosnonegativo:semnticaoupragmtica?TrplicaaMaryKato.SrieEstudos,9.SobrePragmtica:4665.[Links]

    (1984)AnoteonHisMajestysbaldness.CadernosdeEstudosLingsticos,6:219227.[Links]

    (1987)Quando"2+3"noiguala"3+2":asemnticaeapragmticadasconstruessimtricasemlnguanatural'.CadernosdeEstudosLingsticos,13.Unicamp:6796.[Links]

    (1996)Pragmticaumavistaarea.CadernosdeEstudosLingsticos,30:57.[Links]

    (1999a)Tuningupamidstthedinofdiscordantnotes:onarecentboutofidentitycrisisinappliedlinguistics.InternationalJournalofAppliedLinguistics,9.n.1:99119.[Links]

    (1999b)Criticalapproachesandtheirraisond'tre:arejoindertoBrumfitandWiddowson.InternationalJournalofAppliedLinguistics,9.n.1:127:134.[Links]

    RAMPTON,B.(1995)Policiesandchangeinresearchinappliedlinguistics.AppliedLinguistics,16(2):23356.[Links]

    (1997)Retuninginappliedlinguistics.InternationalJournalofAppliedLinguistics,7(1):325.[Links]

    TFOUNI,(1984)Oresgatedeidentidadeinvestigaosobreousodamodalidadeporadultosnoalfabetizados.CadernosdeEstudosLingsticos,7.Unicamp:5976.[Links]

    VOGT,C.(1977)OIntervaloSemntico.SoPaulo:Ed.tica.[Links]

    (1978)Indicaesparaumaanlisesemnticoargumentativadasconjunes"porque","pois"e"jque".CadernosdeEstudosLingsticos,1.Unicamp:3550.[Links]

    (1983)Pragmtica:orostoeamscaradalinguagem.SrieEstudos,9SobrePragmtica:714.[Links]

  • 26/04/2015 DELTA:DocumentaodeEstudosemLingsticaTericaeAplicadaPragmaticstudiesinBrazil

    http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010244501999000300013 9/9

    CreativeCommonsLicenseAllthecontentsofthisjournal,exceptwhereotherwisenoted,islicensedunderaCreativeCommonsAttributionLicense

    DELTA

    PUCSPLAELRuaMonteAlegre,984

    05014001SoPauloSPBrazilTel.:+551138644409Fax:+551138625840

    [email protected]