PLANLINGWELingua Planejada
ALFA( versie 2025 )
Itamar Alves Itxe
Universidade Federal de Minas Gerais
Belo Horizonte / MG / Brazilie
2000
DEDIKAZE
DEDICATORIA
AL HARIEL, MU SENFINA AM
Kwam la vintre alvenoxmi volox sti ye ve
Kwam awtune revenoxmi volox sti ye ve
Mi - printempe floran - ve amanPrintempe floran - ve aman, mu am
Yen ruja roz - prenuy ze tuyLa ciel bluan joy
For, pluve !
PARA HARIEL, MEU AMOR SEM-FIM
Quando o inverno chegareu quero estar junto a tiQuando o outono voltareu quero estar junto a ti
Eu - a primavera esta’ florindo -- te amo
A primavera esta’ florindo -- te amo, meu amor
Eis uma rosa vermelha -- pegue-a imediatamente
O ceu esta’ azul alegrementeFora, chuva !
DANKES / AGRADECIMENTOS
La awtore dankan spezialey al : / O autor agradece especialmente ‘a :
• Su madre Irene C.A.P. • Su patre Guarym A.P. (in memoriam) • Prof. Roy McCoy (esperantiste, el Nederlande) • Cas legunes iw korespondunes, amikes iw amikines, kwi legen las pli fruas skribajes du jia verke,
iw iey kontribuen por zu kreskade.
2
ALFAPARTES DU JIA VERKOPE
PARTES DESSA OBRA
GRAMATICA ALFA/PORTUGUES
MODELAS TEKSTES ( EN ALFA )
APENDIXE ( KUN PLURAS UTILAS TABELES )
BAZA VORTOPE ALFA/PORTUGALA
DICIONARIO BASICO PORTUGUES/ALFA
3
PREFAZE DU AWTORE
LINGWE ALFA
ALFA xran wo prototipe du planlingwe inspirira surbazey du mondkonira planlingwe “Esperanto”. Tamen ALFA xran iom pli direktira al uzade en “cienzes”, prezipey Matematike iw Fizike, por komenzi. Kvankam la nirnova planlingwe “Esperanto” juan yu hodiey certa respekte, tamen nis preferan ALFA, poys zi lasta evidentey definijan kwaw tawga “evolue” di la huma, por la cienza zele.
Pri la graveze enkonduki wo bema planira iw konzienzey ellaborira lingwe kwaw ALFA en las cienzas rondes, nis memoruy pri las motives kwas instigen la apere du pluras “artifikas” lingwes dum la kambie du yarcentes XIX iw XX. Por rememori twas justas motives, tawgey xrax fari wo bema “retrospekte” cirkaw la apere du Esperanto, lingwe kwa yu hodiey restan kwaw la bley brila venkuna spezimene inter twom twas proves. Iw pri twe, nis povax simpley konsulti pri la vortete “Esperanto” en las “mekanismes du sercade” du nus nuntempa monda komputuro rete Internete, iw jui pri las yuhodias proves du bravas Esperantistes pruvi al la skeptika monde pri la valore du wo bela cerbumira lingwe kwaw Esperanto.
ALFA sekvan avanzuna sur la sama voye. Sed ALFA yam povax xri konsiderira wo “up grade” du Esperanto por cienzas zeles, ar kwa nur povax xri tawgey komprenira perey du gramatika komparade inter Esperanto iw ALFA. Certey ke twa huma komparade xrax apurey teoria. ALFA ankorey non juan du vasta nombre du hiblunes kwaw Esperanto.
Sed pri la graveze du wo newtrala internacia cienza lingwe, nis rimarkuy la nirfazile du angla lingwe por fremdas kultures, la fakte ke la latina lingwe ankorey vastey uzijan ekzempley en la medizine iw en las biologias cienzes. Sed, prezipey, nis non forgesuy la future iw la Tria Yarmile, kwas, Dae voluy, nos kondukon iam al las Steles du Ciele. Iw kwam en la future la home finey atingox las Steles, nu, tu nis ankorey devox hibli perlipey preskey egaley nis hibladen en la Mezepoke?
Nis emfazuy ankey ke la nuna lingwe ALFA non-intenzan xri la definitiva komenza iw fina punktes, en la afere du planlingwes. Zi xaynan nur adekwata dawre du labore yam komenzira ji-kampey. Iw twa labore povax pli faziley prosperi perey du Lingwe ALFA, poys nis wew bezonan wo modele por agadi iw peskizi, ekzempley, pli fundoy pli las realas kapablezes fonas, fono-reprezentovas, iw komunikovas - generaley - du home, iw kwey elprofiti twas kapablezes zeley al la cienze, al la konade, iw ankey zeley al la komprenuna paze. Twa xran la vera defie kwoy prujetan se ALFA.
Tway, nis esperan ke la legune non deklinijuy di raxipzi iom da su altvalora tempe por la studade du ji-twa lingwe zorgey pritraytira.
Itamar Alves Itxe ( awtore du ALFA & TETA )
4
PREFACIO DO AUTOR
LINGUAGEM ALFA
ALFA é um protótipo de língua planejada inspirada e baseada no mundialmente conhecido idioma planejado “Esperanto”. Contudo ALFA é um pouco mais direcionada para utilização em “ciencias”, principalmente Matemática e Física, para começar. Embora o velho idioma planejado “Esperanto” desfrute até hoje de um certo respeito, nós contudo preferimos ALFA pois este ultimo evidentemente define-se como uma adequada “evolução” a partir do primeiro, para fins científicos.
Para termos uma idéia da importância de se introduzir um bom idioma planejado e conscientemente elaborado, como ALFA, nos circulos cientificos, devemos nos lembrar dos motivos que instigaram o aparecimento de várias línguas “artificiais” durante o periodo de transição do século XIX para o século XX. Para lembrar aqueles justos motivos, seria conveniente fazer um bom “retrospecto” acerca do aparecimento do Esperanto, língua que até hoje permanece como o mais brilhante e vencedor especime dentre tantas daquelas tentativas. E sobre isso, nós poderíamos simplesmente consultar sobre a palavrinha “Esperanto” nos “engenhos de busca” de nossa moderna rede de computadores Internete, e apreciar as provas que os incansaveis “Esperantistas” fazem até hoje para provar ao mundo cético o verdadeiro valor de um belo idioma planejado como o Esperanto.
ALFA segue avançando nessa mesma trilha. Mas ALFA já poderia ser considerada uma “up grade” do Esperanto para finalidades científicas, o que somente poderia ser adequadamente compreendido através de comparação gramatical entre o Esperanto e ALFA. Certamente que uma primeira comparação desse tipo seria apenas teórica. ALFA ainda não dispõe de um vasto número de falantes como o Esperanto.
Mas sobre a importância de uma língua científica internacional neutra, vamos citar a dificuldade de aprendizagem e uso da língua inglesa por culturas estrangeiras à mesma, ao fato que a língua latina ainda é vastamente utilizada por exemplo na medicina e nas ciencias biológicas. Mas, principalmente, não esqueçamos o futuro e o Terceiro Milênio, os quais, queira Deus, algum dia nos levarão às Estrelas do Céu. E quando no futuro o homem finalmente alcançar as Estrelas, ora, entao mesmo nesse dia o homem continuará falando com seus lábios de maneira quase idêntica ao homem da Idade Média?
Vamos enfatizar também que a atual língua ALFA não tem qualquer pretensão de ser os pontos inicial e final no campo das línguas planejadas. Ela contudo parece ser uma continuação adequada de um trabalho já em desenvolvimento nesse campo. E esse trabalho poderia mais facilmente prosperar por meio da Língua ALFA, uma vez que nós de fato precisamos de um modelo para agir e pesquizar, por exemplo, mais fundamente sobre as reais potencialidades fonéticas, fono-representativas, e comunicativas em geral do homem, e como usufruí-las em proveito da ciencia, do conhecimento, e também da paz cognitiva. Esse é na verdade o desafio ao qual se lança ALFA.
Portanto, nós esperamos que o leitor não se decline em despender um pouco de seu valioso tempo no estudo dessa língua cuidadosamente delineada.
Itamar Alves Itxe ( autor de ALFA & TETA )
5
PLANLINGWELingua Planejada
ALFAGRAMATIKE ALFA/PORTUGALAGRAMATICA ALFA/PORTUGUES
Itamar Alves Itxe
BELO HORIZONTE / MG / BRAZILIE
2000
6
ALFA
“Sinyor, mi sercan Vu Vizaje,iw mi sercan Ze sencesey, por ke
mi povuy ami Ve kwaw mi deziran,poys mi non trovan ie pli precioza”
( Sankta Awgustene )
“Senhor, eu busco a Vossa Face,e A busco sem cessar, para queVos possa amar como desejo,
pois nao encontro algo mais precioso”
( Santo Agostinho )
7
ALFA-GRAMATIKE
KONTENAJE / CONTEUDO
Kurtajes iw Simboles uziras en la Gramatike / Abreviaturas e Simbolos usados na Gramatica
Capitres du Gramatike / Capitulos da Gramatica
I - Alfabete iw prononze / Alfabeto e pronuncia II - Personas pronomes: subjektas, objektas, dativas iw posedas /
Pronomes pessoais: retos, obliquos, dativos e possessivosIII - La Korelativa Tabele / A Tabela de CorrelativosIV - Substantive, Adjektive, Genitive, iw Adverbe /
Substantivo, Adjetivo, Genitivo, e AdverbioV - La Verba Sisteme / O Sistema Verbal VI - Las Artikles Definas iw Nondefinas / Os Artigos Definidos e Indefinidos VII - Las Primitivas Adverbes / Os Adverbios PrimitivosVIII - Prepozizies / PreposicoesIX - Konektives / Conetivos X - Prefikses / Prefixos XI - Sufikses / Sufixos XII - Numeres / Numeros XIII - Interjekzies, Onomatopees, iw Komunas Esprimes /
Interjeicoes, Onomatopeias, e Expressoes ComunsXIV - Diversas Rimarkes iw Ekzemples /
Observacoes e Exemplos Diversos XV - Sintatika Analize / Analise Sintatica
8
KURTAJES UZIRAS EN LA GRAMATIKEABREVIATURAS USADAS NA GRAMATICA
A26 : ALFA26 cap. : capitre / capituloE : Esperanto / Esperanto ebx. : erudicia vortebe / termo erudito pp. compor palavrasekz. : ekzempley / por exemplo itp : iw twey plu / etc konv. : konektive / conetivo korel. : korelative / correlativo mtf. : metafore / metafora num. : numere / numero P : Portugala lingwe / lingua portuguesa p.adv. : primitiva adverbe / adverbio primitivo part. : gramatika partikle / particula gramatical pp. : propra por / proprio para pref. : prefikse / prefixo prep. : prepozizie / preposicao pron. : pronome / pronome suf. : sufikse / sufixo t.x. : twe xran / isto eh ( i.e. ) tekno. : teknologie / tecnologia
9
SIMBOLES UZIRAS EN LA GRAMATIKE SIMBOLOS UTILIZADOS NA GRAMATICA
SIMBOLE SIGNIFE
♣ indikan wo adjektive / indica um adjetivo♠ indikan wo adverbe / indica um adverbio♦ indikan wo substantive / indica um substantivo♥ indikan wo verbe / indica um verbo≡ montran sam-signifa vorte ow vorto-grupe /
mostra uma palavra ou uma espressao equivalente⊕ en la vortope ALFA/PORTUGUES, reprezentan
la kap-vorto radixe (en ALFA) /no dicionario ALFA/PORTUGUES, representa
a raiz da palavra-de-entrada (em ALFA)⊗ reprezentan wo radixe (du ALFA) liberey elekteva /
representa uma raiz-de-palavra (de ALFA) qualquerΩ “non” , ekz.: “ Ωkapabla ≡ non-kapabla ” , “ Ωkonira ≡ non-konira ”
“nao” , ekz.: “Ωcapaz ≡ nao-capaz” , “Ωconhecido ≡ nao-conhecido”
Π “nir” , ekz.: “ Πlonga ≡ kurta ” , “ Πpuji ≡ tiri ” , “ Πasci ≡ desci ” “forma o antonimo” , ekz.: “Πlongo ≡ curto” ,
“Πempurrar ≡ puxar” , “Πsubir ≡ descer”⇒ montran logika konsekvenze /
mostra consequencia logica
10
I - ALFABETE IW PRONONZE / ALFABETO E PRONUNCIA
O alfabeto de ALFA26 iguala ao alfabeto ingles, mas a pronuncia das letras e silabas eh sempre extremamente regular, e nao varia de uma palavra para outra. No quadro abaixo, no’s apresentamos as letras de ALFA26, os sons correspondentes em Portugues (exemplificando com algumas palavras portuguesas), e os nomes das letras em ALFA26.
Num. A26-litere P-sone Nome du A26-litere
Ekzemples per P-vortes
01 A , a A A Alma , Amor , Alta02 B , b B Be Boi , Bebe , Belo03 C , c TCH Ce TCHau , TCHeco04 D , d D De Dama , Dancar , Dever 05 E , e E E Erro , Eterno , Etereo06 F , f F Ef Fumaca , Fogo , Fugir 07 G , g G Ge Gato , Gordo , Goma08 H , h R Hat Rato , Roma , Rico 09 I , i I I Ir , Ideia , Imagem10 J , j J Jot Jornal , Jogo , Jardim11 K , k C Ka Cafe , Coisa , Custar12 L , l L El Logica , Lampada , Ligar 13 M , m M Em Magica , Maestro , Mel 14 N , n N Eni Nacao , Nariz , Noite15 O , o O O Osso , Oito , Olho16 P , p P Pe Pao , Piao , Pelo17 Q , q *** Gat para formar digrafos18 R , r R Er caRa, peRa, viveR19 S , s S Es Sal , Santa , Sentar20 T , t T Te Tempo , Terno , Tipo21 U , u U U Uva , Usar , Urso22 V , v V Ve Vida , Vale , Ver 23 W , w U We maU , meU , acertoU24 X , x X , CH Xis Xadres , CHapeu , Xicara25 Y , y I Ye pai , meia , cheia , maio26 Z , z Z Zet Zebra , Zero , Zinco
En ALFA26, o acento tonico das palavras recai geralmente na penultima silaba. Portanto, geralmente, as palavras de ALFA26 sao “paroxitonas”. Mas em muitos casos no’s podemos “elidir” as desinencias dos “substantivos”, dos “adjetivos”, e dos “adverbios normais”, e nesses casos, o acento tonico passa a recair sobre a ultima ou sobre a unica silaba da palavra, que portanto eh (ou se torna) “oxitona”.
As silabas caracterizam-se por conter uma vogal. As vogais sao: A, E, I, O, U. Semi-vogais sao duas: Y, W, que formam ditongos crescentes (quando comparecem antes das vogais) ou decrescentes (quando comparecem depois das vogais). E as letras restantes sao consoantes.
11
RIMARKE / OBSERVACAO
En ALFA26, a letra “Q” eh reservada para formar “digrafos”. En ALFA26, os seguintes “digrafos” correspondem aos “sons” da lingua Esperanto
que nao tem uma letra separada em ALFA26.
DIGRAFES DU ALFA26 KORESPONDAS AL KELKAS E-SONESALFA26
DIGRAFEE-LITERE/SONE E-VORTE SONA TRANSKRIBE
EN ALFA26QH H^ / HH EH^O EQHOQJ G^ / DJ AG^O AQJOQS C / TS CIRO QSIRO
No quadro acima, as palavras do Esperanto “eh^o”, “ag^o”, e “ciro”, significam, em portugues, “eco [som refletido]”, “idade”, e “cera [para assoalho, etc]”, respectivamente.
A importancia da letra coringa “Q” consiste em que ela permite simbolizar facilmente varios sons “estrangeiros” para ALFA26, como por exemplo os sons do Esperanto listados no quadro acima, e alguns sons da lingua portuguesa listados no quadro abaixo.
DIGRAFES DU ALFA26 KORESPONDAS AL KELKAS PORTUGALAS SONESALFA26
DIGRAFEP-DIGRAFE/SONE P-VORTE SONA TRANSKRIBE
EN ALFA26QL LH ESPELHO ESPEQLOQN NH VERGONHA VERGOQNA
As palavras portuguesas “espelho” e “vergonha”, vistas no quadro acima, se traduzem, em ALFA26, pelas palavras “spegule” e “honte”.
No “apendixe” (a parte final) dessa obra, exemplificamos citando alguns conjuntos de palavras em Alfa26, seguidas de suas traducoes em Esperanto e em Portugues. O idioma Esperanto contem tradicionalmente algumas letras, ditas “com supersigno”, dificeis de serem representadas em sua forma original, devido a limitacoes tecnicas na pratica. Assim, para tais letras do Esperanto, adotamos a seguinte convencao: c^ , g^ , h^ , j^ , s^ , u^ (para o “u com braquia”), que em Alfa26 correspondem aos seguintes sons: c , qj , qh , j , x , w , respectivamente.
Contudo, antes de prosseguirmos descrevendo a dinamica gramatica de ALFA26, no’s gostariamos de mostrar ao leitor nosso devaneio sobre o alfabeto de “ALFA40”. Veja o quadro na proxima pagina sobre esse assunto.
12
SUGESTAO PARA O ALFABETO DE “ALFA40”
Num. A40-litere P-sone A26-Nomedu A40-litere
A40-Nomedu A40-litere
Ekzemples per P-vortes
01 A , a A* A* A Alma , Amor , Alta02 ∀ , α A^ A^ ∀ Ambar , Ampola03 B , b B Be^ Bε Boi , Bebe , Belo04 C , c TCH Ce^ Cε TCHau , TCHeco05 Ψ , ψ PS PSi Ψi PSicologia , PSiquiatria06 D , d D De^ Dε Dama , Dancar , Dever 07 E , e E* E* E Etereo , Eterno , Eva08 Σ , ε E^ E^ Σ Erro , pEra [fruta] , madEira09 F , f F E*f Ef Fumaca , Fogo , Fugir10 G , g G Ge^ Gε Gato , Gordo , Goma11 Γ , γ DJ DJu Γu aDJacente , aDJunto12 H , h R Ha*t Hat Rato , Roma , Rico13 ϕ , σ TS TSo^ ϕφ TSe-TSe (nome de mosca)14 I , i I I I Ir , Ideia , Imagem15 J , j J Jo*t Jδt Jornal , Jogo , Jardim16 K , k C Ka* Ka Cafe , Coisa , Custar17 L , l L E*l El Logica , Lampada , Ligar18 Λ , λ LH LHi Λi LHama , paLHa , espeLHo19 M , m M E*m Em Magica , Maestro , Mel20 N , n N E*ni Eni Nacao , Nariz , Noite21 Π , π NH NHu Πu vergoNHa , maNHa , viNHo22 ϑ , δ O* O* ϑ Orbita , Orla , herOi23 Φ , φ O^ O^ Φ Osso , Oito , Olho24 P , p P Pe^ Pε Pao , Piao , Pelo25 Q , q *** Ga*ti Gati para formar digrafos26 Θ , θ *** Te*ti Teti para formar digrafos27 Ω , ϖ KS KSa* Ωa aKSioma , xeroKS28 R , r R E*r Er caRa , peRa , viveR29 S , s S E*s Es Sal , Santa , Sentar30 T , t T Te^ Tε Tempo , Terno , Tipo31 U , u U U U Uva , Usar , Urso32 V , v V Ve^ Vε Vida , Vale , Ver33 W , w U We^ Wε maU , meU , acertoU34 X , x X , CH Xis Xis Xadres , CHapeu , Xicara35 Y , y I Ye^ Yε pai , meia , cheia , maio36 Z , z Z Ze^t Zεt Zebra , Zero , Zinco37 ♣ *** Tre^fe^ Trεfε para gerar nova letra38 ♦ *** Lo^yze^ Lφyzε para gerar nova letra39 ♠ *** Pike^ Pikε para gerar ideograma40 ♥ *** Ke^re^ Kεrε para gerar ideograma
13
Conforme nos mostra o quadro na pagina anterior, “Alfa40” nos oferece 36 letras “comuns”, semelhantes ‘aquelas oferecidas por “Alfa26”.
Nesse quadro, no’s temos, por exemplo, 8 (oito) vogais : A (A aberto [A*]) , ∀ (A fechado [A^]) , E (E aberto [E*]) , Σ (E fechado [E^]) , ϑ (O aberto [O*]) , Φ (O fechado [O^]) , I (vogal aberta) , U (vogal fechada).
Mas “Alfa40”, alem de oferecer 10 letras “comuns” alem daquelas de Alfa26, oferece-nos tambem a possibilidade de gerarmos um numero incontavel de “novos caracteres”, pela combinacao das letras “comuns” (em um editor-de-texto de computador devidamente programado para isso) como um codigo para esses “novos caracteres”, uma vez que as letras comuns fossem digitadas entre os signos ♣ e ♦ .
Por exemplo :
♣delta♦ geraria : ∆♣nabla♦ geraria : ∇♣cirway♦ geraria : ⊗
Alem disso, pelo uso dos signos ♠ e ♥, poderiamos gerar “ideogramas” (do tipo dos “ideogramas” da escrita chinesa ou japonesa) ou tambem “pictogramas” (pequenas figuras com o claro aspecto de um objeto ou uma acao), para uma palavra ou frase digitada entre os signos ♠ e ♥ .
Por exemplo :
♠poxta keste♥ geraria : ♠komputura mowze♥ geraria :♠telefona aparate♥ geraria :
A utilidade imediata de tantos novos caracteres e simbolos seria, por exemplo, em matematica avanc’ada e suas aplicacoes, como na fisica, onde no’s frequentemente necessitamos simbolizar compactamente muitas “grandezas” diferentes, para trata-las em equacoes.
14
II - PERSONAS PRONOMES : SUBJEKTAS, OBJEKTAS, DATIVAS IW POSEDAS
PRONOMES PESSOAIS : RETOS, OBLIQUOS, DATIVOS E POSSESSIVOS
ALFA26 - PRONOMES Pronomes Portugueses
Subjektas Objektas Dativas Posedas (correspondentes aos pronomes-sujeitos de A26)
mi me mo mu eu (singular)vi ve vo vu voce (singular)li le lo lu ele (singular)xi xe xo xu ela (singular)zi ze zo zu ele / ela (singular para objeto)si se so su se (reflexivo)
nis nes nos nus no’s (plural)vis ves vos vus voces (plural)lis les los lus eles (plural masculino)xis xes xos xus elas (plural feminino)zis zes zos zus eles / elas (plural unisex)
onis ones onos onus “a gente” (plural geral)
Ekzemples / Exemplos:
Mi ve aman / Eu te amo.Xi le aman / Ela o ama. Zis aman wos ar alii / Eles amam uns aos outros. Lis xran futbalistes / Eles sao jogadores de futebol. Xis xran danzistines / Elas sao dancarinas. Petre se vunden / Pedro se feriu. Onis volan mone / A gente quer dinheiro. La knabe alpaxen al la birdete, iw zi fujen / O menino andou em direcao ao passarinho, e
esse fugiu.
La madre punon les / A mae vai puni-los. La patre xes benan / O pai abencoa a elas. La vive favoren zes / A vida favoreceu a eles e elas.
Diru mo, tu vi xe aman? / Diga-me, voce a ama? Xi peten lo lu mantele / Ela pediu a ele o manto dele. Zis rakonten nos pri la okazaje / Eles nos contaram sobre o acontecimento. Petre redonen xo la pentraje / Pedro devolveu a ela a pintura. Antone rezerven so la copirayte super la verke / Antonio reservou para si o copyright da
obra.
Hiblu mo pri xe / Fale-me sobre ela. Twa libre xran por ve / Este livro eh para voce. Las kates kuren cirkaw le / Os gatos correram em torno dele. Law le, ce stan en orde / Segundo ele, tudo esta’ em ordem. Inter zes, nis rimarken zus fideleze / Entre eles, no’s reparamos a fidelidade deles. Twas rozes xren rikoltiras fa xi / Estas rosas foram colhidas por ela.
Xu hares xran blondas / Os cabelos dela sao loiros. Lu brakes xran muskolas / Os bracos dele sao musculosos.
15
Nus domes xran nirgrandas / Nossas casas sao pequenas. Mi skriben law vu vortes / Eu escrevi segundo suas palavras (de uma so’ pessoa). La prezidante rizevon vus leteres / O presidente vai receber suas cartas (de varias
pessoas). La frizistine kombon xus haropes / A cabelereira vai pentear os cabelos delas. La barbire razon lus barbes / O barbeiro vai fazer as barbas deles. Mi viden la hunde, ke zu hares xran rujas / Eu vi o cao, que seus pelos sao vermelhos. Petre rakonten pri su birdetes, ke zus plumes xran bluas / Pedro contou sobre seus
passaros, que as penas deles sao azuis.
16
III - LA KORELATIVA TABELE / A TABELA DE CORRELATIVOS
KARAKTERECARACTERISTICA
KORELATIVESCORRELATIVOS
KARAKTERECARACTERISTICA
Demanda / Interrogativo KW I por persones / para pessoasMontra / Demonstrativo TW E por objektes / para objetosNondefina / Indefinido I A(S) spezifa / especifico
Kolektiva / Coletivo C O(S) poseda / possessivoNegativa / Negativo NAN AM tempa / temporal
Alia / Outro(a) ALI EM loka / localOM kwanta / quantitativoAY kawza / causalEY maniera / de modo, maneiraOY direkta / de direcao
Ekzemples / Exemplos:
Kwi venen? / Quem veio? Twi xran Karle / Este eh Carlos. Ii sercan ve / Alguem procura por voce. Ci forrien / Todos foram embora. Nani dormen / Ninguem dormiu. Alii volan twe / Outro alguem quer isso.
Ar kwi vi aman? / A quem voce ama? Al kwi vi hiblen? / Com quem voce falou? Al kwem vi rien rierey? / Aonde voce foi ontem?Kwoy vi rien rierey? / Aonde voce foi ontem? Al kwa figure vi referan? / A que figura voce se refere?
Kwe xran twe? / O que eh isso? Twe xran flores / Isso sao flores. Mi troven ie / Eu encontrei algo. Xi volan ce / Ela quer tudo. Li faren nane / Ele nao fez nada (Ele nao fez coisa alguma). Lis kambien ie por alie / Eles trocaram uma coisa por outra.
Ar kwa kuke vi preferan? / Qual bolo voce prefere? Kwa muzike, tu non!? / Que musica, nao!? Twa plumene xran mu / Essa caneta eh minha. Cas glases rompijen / Todos os copos se quebraram. Nana invitire venen / Nenhum convidado veio. Alias kandeles xron nezesas / Outras velas serao necessarias.
Kwo xran twa pilke? / De quem eh essa bola? Kwos xran twas flores? / De quem sao essas flores? Xi xran twi, ar kwi mi aman / Ela eh aquela, a quem eu amo. Lis donen nos twe, ar kwe nis peten / Eles nos deram isso, o que no’s pedimos.
La skatole kontenan ie, pri kwe mi silenton / A caixa contem algo, sobre o que silenciarei.
Xi xran twi, pri kwi mi vo hiblen / Ela eh aquela, sobre quem lhe falei.Mi aman twi, kwi nomijan Hariel / Eu amo essa, que se chama Hariel.
17
Mi aman twi, ar kwi vi vidan / Eu amo essa, a quem voce ve. Twi amar fa mi / Essa eh amada por mim. Twi vlan amira fa mi / Essa eh amada por mim. Twi, ar kwi mi aman, xran Hariel / Essa, a quem eu amo, eh Hariel.
Marta aceten ie, ar kwe xi bezonen / Marta comprou algo, que ela precisou. Ie, ar kwe mi diren, non placen xo / Algo do que eu disse nao agradou a ela.
Twe, ar kwe vi vidan, xran mu komputure / Isso, o que voce ve, eh meu computador. Twa komputure xran tre utila / Esse computador eh muito util. Ar twa komputure mi uzon dum la tota tage / Esse computador eu usarei durante o dia
inteiro. Ca komputure xran wo interesa maxine / Todo computador eh uma maquina interessante.
Ar cas libres ji twem mi yam legen / Todos os livros aqui eu ja os li. Cas fotes du la libre xran koloras / Todas as fotos do livro sao coloridas. Ar cas bildes du ji twa revue mi tondon / Eu recortarei todas as gravuras dessa revista. Cas bildes du ji twa revue tondor fa mi / Todas as gravuras dessa revista serao
recortadas por mim. Cas bildes du ji twa revue xron tondiras fa mi / Todas as gravuras dessa revista serao
recortadas por mim.
Nana donate placan xo / Nenhum presente agrada a ela. Ar nana donate xi volan / Ela nao quer presente algum.
Kwam komenzon la feste? / Quando vai comecar a festa? Kwem vi laboran? / Onde voce trabalha? Kwoy vi voyajon margey? / Para onde voce viajara’ amanha? Kwom kostan twa meble? / Quanto custa esse movel? Kwey vi solven la probleme? / Como voce resolveu o problema? Kwom lerta, tu non verey!? / Que esperto, nao eh mesmo!? Kwa tage! / Que dia!Kway la ciele xran blua? / Porque o ceu eh azul?
Twam nis xron alvenunas / A esse tempo no’s teremos chegado.Ja twem finijan la cielarke / La’ finda o arco-iris. Ji twem nis apon paze / Aqui no’s teremos paz. Las raydunes galopen twoy / Os cavaleiros galoparam para la’.
Lis kuren twom rapidey, ke mi non poven les akompani / Eles correram tao rapidamente, que eu nao pude acompanha-los.
Twey las infanes lernon pli faziley / Assim as criancas aprenderao mais facilmente. Tway xi non poven voyaji / Por esse motivo ela nao pode viajar.
Cam ston nus ame / Sempre havera’ o nosso amor. Nirsajule cem su nome skriban / Um tolo escreve o seu nome em todo lugar. La dronuna xipe, per radie, senden helpo-krie coy / O navio que estava afundando enviou,
pelo radio, um pedido de ajuda em todas as direcoes. Kwom da benzine vi bezonan? / Quanto de gasolina voce precisa? Com, kwom da ze vi apan / Toda a quantidade, que voce tiver. Twom, kwom nezesan por plenifi la awtomobo benzinuje / Tanto, quanto o necessario
para encher o tanque do automovel. Lu bema amike cey helpen le / Seu bom amigo de todas as maneiras o ajudou. Cay mi devan plenumi mu taske / Por todos os motivos eu devo cumprir minha tarefa.
Aliam xay nis renkontijon denovey / Num outro tempo, talvez, nos reencontraremos novamente.
18
Aliem vi non trovox me / Em outro lugar voce nao me encontraria. Las migrunas birdes flugen alioy / As aves migradoras voaram para outro lugar. Aliom da karbe non tawgax por nus bezone / Uma outra quantidade de carvao nao seria
adequada para nossas necessidades. Non aliom om 10 litres da benzine / Nao outra quantidade, alem de 10 litros de gasolina. Aliey vi non plenumox vu dezire / De outro modo, voce nao realizaria seu desejo. Verey nis deciden twey aliay / Na verdade, no’s decidimos assim por outros motivos.
Kwam la vintre alvenox, mi volox sti ye ve / Quando o inverno chegar, eu gostaria de estar junto a ti.
Kwam mi viden xe, mi tuy oyamen xe / Quando eu a vi, logo a amei. Diru mo, kwam vi revenon? / Diga-me, quando voce vai voltar? Tu vi saban kwe okazen? / Voce sabe o que aconteceu? Zis forkuren twoy, kwoy la polize non povax zes persekuti / Eles correram para la’, aonde
a policia nao poderia persegui-los.
Ar kwe Marta vlan faruna? / O que Marta esta’ fazendo? Marta vlan faruna twe, ar kwe xu edze peten xo / Marta esta’ fazendo aquilo que o seu
marido pediu-lhe.
Kwey vi nomijan? / Como voce se chama? Kwa xran vu nome? / Qual eh o seu nome? Kwem vi naskijen? / Onde voce nasceu? Kwam vi naskijen? / Quando voce nasceu?
19
IV - SUBSTANTIVE, ADJEKTIVE, GENITIVE, IW ADVERBESUBSTANTIVO, ADJETIVO, GENITIVO, E ADVERBIO
KATEGORIECATEGORIA
FINAJE 1DESINENCIA 1
FINAJE 2DESINENCIA 2
Substantive / Substantivo E (singular) ES (plural)Adjektive / Adjetivo A (singular) AS (plural)Genitive / Genitivo O (singular) OS (plural)Adverbe / Adverbio EY (normal) OY (por montri direkte)
RIMARKE / OBSERVACAO
Normalmente, o “genitivo” antecede o “substantivo” ao qual se refere. Esse “genitivo” seria o “proprietario” do “objeto” dado no “substantivo”. Ou entao esse “objeto” (dado no “substantivo”) seria parte daquilo dado no “genitivo”.
Abaixo no’s damos alguns exemplos, com as palavras portuguesas correspondentes.
HOME - homem/mulher , HOMES - homens/mulheres , VIRE - homem , WINE - mulher , VIRES - homens , WINES - mulheres , XTONE - pedra , XTONES - pedras , KORE - coracao , KORES - coracoes ,VERA - verdadeiro , VERAS - verdadeiros, ALTA – alto(a) , ALTAS – altos(as) , FORTA - forte , FORTAS - fortes , BEMA CASISTE - bom cassador , ALTAS MONTES - altos montes , RAPIDA MAXINE - maquina rapida , DOLCAS FRUKTES - frutos doces , MARO AKWE - agua do mar , DOMOS BESTES - animais domesticos , CAMBRO PORDE - porta do quarto, LIBROS BILDES - figuras dos livros , XIPO XAMINE - xamine de navio , KAFOS FOLIES - folhas de cafe , INFANOS BRINKICES - brinquedos de criancas , RAPIDEY - rapidamente , DOLCEY - docemente , KOREY - cordialmente , VEREY - verdadeiramente , SERIOZEY - seriosamente , PAZEY - pacificamente , AMEY - amavelmente , SUBITEY - subitamente , HEYMOY - para o lar , EKSTEROY - para o exterior , RETROY - para tras , WAOY - para frente , DORMI TRANKWILEY - dormir tranquilamente , KOREKTEY SKRIBIRA - escrito corretamente , REVENI HEYMOY - voltar para casa (ou “para o lar”) , MARXI WAOY - caminhar para frente , METI SURTABLOY - colocar sobre a mesa , TURNI NIRWAOY - voltar para tras , BALANZI TWOY IW RETROY – balanc’ar para la’ e para ca’.
Note nos exemplos acima, o uso da terminacao adverbial “OY”, propria para indicar a “direcao” ou o “alvo” de algum movimento.
20
ALIAS RIMARKES / OUTRAS OBSERVACOES
Em ALFA26, os “nomes proprios” nao seguem necessariamente “regras rigorosas”. Assim, eles podem terminar com qualquer letra.
Por exemplo, no’s ja’ podemos aceitar em ALFA26 os seguintes “nomes proprios” :
Jezue , Maria , Jozef , Adame , Heva , Abraham , Monika , Petre , Hariel .
Como no’s dissemos no primeiro capitulo, em linguagem informal ou em poesia, no’s podemos elidir as desinencias “e” do substantivo, “a” do adjetivo, e “ey” do adverbio normal, desde que a frase ou mensagem nao perca em significado. As palavras elididas tornam-se palavras “oxitonas”, pois o acento tonico passa a recair sobre a ultima ou unica silaba das mesmas.
Ekzemples / Exemplos:
Eliziira A26-forme P-Significado Plena A26-forme“Hum foy, nan plusMi amen en la viv ...
Hum foy mi amenIw nan plus ...”
“Uma vez, nada maisEu amei na vida ...Uma vez eu ameiE nada mais ...”
“Hum foyey, nane plusMi amen en la vive ...Hum foyey mi amen
Iw nane plus ...”
O substantivo plural tambem pode ser elidido em alguns casos. Mas para indicar a pluralidade, deve-se acrescentar um “s” no final da palavra.
Ekzemples / Exemplos:
Prezidants [presidentes], awtomobs [automoveis], cars [carros], lamps [lampadas], krayons [lapis (no plural)] , maps [mapas].
Concede-se tambem a elisao do adjetivo plural.
Ekzemples / Exemplos:
verds kamps [verdas kampes] / campos verdesflavs lamps [flavas lampes] / lampadas amarelas blus okuls [bluas okules] / olhos azuis
O uso do apostrofo ( ’ ) para assinalar a elisao eh facultativo. Isto eh, pode-se usar ou nao o apostrofo conforme se queira.
21
V - LA VERBA SISTEME / O SISTEMA VERBAL
LAS TRI “CEF-VERBES” DU ALFA26 OS TRES VERBOS-CHEFES DE ALFA26
CEF-VERBEVERBO-CHEFE
SIGNIFESIGNIFICADO
XR-I
“SER” como verbo normal de ligacao. Usado com participios, XRI mostra que a acao dada pelo verbo
no participio ja foi concluida, mas o efeito dessa acao permanece como um estado atual.
Monika xran tre bela / Monika eh muito bonitaVi xran mu pley bema amike / Voce eh meu melhor amigo
Vivi xran ami / Viver eh amarLa pantere xran mortira / A pantera esta’ morta
La vulkane xran submergijuna en la mare / O vulcao esta’ submerso no mar
Dae xran la kreune du universe / Deus eh o criador do universo
VL-I
“SER” ou “ESTAR”, porem usado somente junto com os participios (ativos, pasivos, indicativos, subjuntivos) para mostrar que a acao
dada pelo verbo ainda encontra-se em curso; que a acao foi iniciada mas ainda nao foi concluida (no tempo do verbo VLI )
Marta vlan skribuna wo letere / Marta esta’ escrevendo uma carta Pawle vlen leguna su libre / Paulo estava lendo seu livro
Margey nis vlon voyajunas al Parize / Amanha^ no’s estaremos viajando para Paris.
Li vlan amira fa xi / Ele eh amado por ela Monika vlax taypuna komputurey, sed la maxine paneen /Monica estaria digitando no computador, mas a maquina
apresentou defeito
ST-I
“ESTAR” ou “HAVER” como “verbo de estado”
Stan varma / Esta’ quente Stan pluvuna / Esta’ chovendo
Sur la table stan tri pomes / Sobre a mesa estao [ha’] tres mac’asStax tri fixes en la fridure /
Haveriam [estariam] tres peixes na geladeira Kwoma hore stan ? / Que horas sao ?
22
LAS VERBAS FINAJESAS TERMINACOES VERBAIS
INFINITIVE / INFINITIVO I
VOLITIVE / VOLITIVO UY , U
INDIKATIVE / INDICATIVO AKTIVA / ATIVO PASIVA / PASSIVO
Prezensa / Presente AN ARPasea / Passado EN ERFutura / Futuro ON OR
SUBJUNKTIVA / SUBJUNTIVO AKTIVA / ATIVO PASIVA / PASSIVO
Prezensa / Presente AX ALPasea / Passado EX ELFutura / Futuro OX OL
PARTIZIPE / PARTICIPIO AKTIVA / ATIVO PASIVA / PASSIVO
Indikativa / Indicativo UN IRSubjunktiva / Subjuntivo UX IL
RIMARKE / OBSERVACAO
Como no’s vimos na tabela sobre o Sistema Verbal de ALFA26, os verbos no infinitivo terminam em “I”.
Ekzemples / Exemplos:
Xri ow non xri / Ser ou nao ser (“ser” como “verbo de ligacao”)Sti ow non sti / Estar ou nao estarMi devan skribi wo letere / Eu devo escrever uma carta. Xi volan spekti la filme / Ela quer assistir ao filme.
Em ALFA26, o “volitivo” pode terminar ou por “UY” ou pelo simples “U”.
O final “UY” eh mais formal, e preferivel para “ordens” ou “pedidos importantes”. O final “U” eh informal, e eh adequado para “pedidos comuns” e “conselhos”.
Ekzemples / Exemplos:
Diren la Sinyor Dae: “Stuy lume!” / Disse o Senhor Deus: “Haja luz”! Maystre, ke mi viduy! / Mestre, que eu veja! Sur la xelde onis legan: “Non fumuy!” / Sobre a tabuleta no’s lemos: “Nao fume!”Marta diren mo: “Venu al nus feste” / Marta disse para mim: “Venha a nossa festa”. La madre peten al su infane: “Fiqline, non ploru!” / A mae pediu a sua crianca: “Filha, nao
23
chore”. Xi diren al su amiruce: “Telefonuy margey” / Ela disse ao seu amado: “Telefone
amanha”.
GRAVA NOTE / OBSERVACAO IMPORTANTE :
La mode indikative tawgan por priskribi realas faktes / O modo indicativo convem para descrever fatos reais.
La mode subjunktive tawgan por priskribi hipotezas situazies / O modo subjuntivo convem para descrever situacoes hipoteticas.
Sed la subjunktive ankey uzijan kelkfojey por esprimi delikateze en certas cirkonstanzes / Mas o subjuntivo tambem eh usado algumas vezes para esprimir delicadeza em certas circunstancias.
Ekzemples / Exemplos :
La trayne alvenen, iw las pasajeres enveturijen en ze / O trem chegou, e os passageiros embarcaram nele.
Kwam la vintre alvenox, mi volox sti ye ve / Quando o inverno chegar, eu gostaria de estar junto a ti.
Sar xi kisox me, mi nanam forgesox twa kise / Se ela me beijasse, eu nunca esqueceria esse beijo.
Stan pluvuna. Lur, nis bezonan ombreles / Esta’ chovendo. Logo, no’s precisamos de guarda-chuvas.
Tu vi akzeptox wo pome? / Voce aceitaria uma mac’a? Kway vi non lernax naji? / Porque voce nao aprende a nadar? Rierey mi sonjen pri xe / Ontem eu sonhei com ela. Law twa sonje, nis iam joedzijox / De acordo com esse sonho, no’s algum dia nos
casaremos.
A seguir, no’s damos mais exemplos sobre o “indicativo”.
Kwe xran twe? / O que eh isso? Kwi xran twi? / Quem eh esse(essa)? Twe xran wo rozo bukede / Isso eh um buque de rosas. Twi xran Monika, mu namorine / Essa eh Monica, minha namorada.
Ar kwe vi vlan faruna? / O que voce esta’ fazendo? Kwe farar fa vi? / O que eh feito por voce? Kwoy vi rian? / Para onde voce vai? Ar kwi vi aman? / Quem voce ama? Kwi amar fa vi? / Quem eh amado(a) por voce? Kwi vlan amira fa vi? / Quem eh amado(a) por voce?
Mi aman Monika / Eu amo Monica. Monika amar fa mi / Monica eh amada por mim. Monika vlan amira fa mi / Monica eh amada por mim. Mi aman Monika iw amar fa xi / Eu amo Monica e sou amado por ela.
Ar kwe vi sercan? / O que voce procura? Ar kwe vi vlan sercuna? / O que voce esta’ procurando?
24
Kwe vlan sercira fa vi? / O que eh procurado por voce? Kwe sercar fa vi? / O que eh procurado por voce? Kwey vi sercan twe? / Como voce procura isso? Kwey twe sercar fa vi? / Como isso eh procurado por voce? Kwey twe vlan sercira fa vi? / Como isso eh procurado por voce?
Kwi sercan, twi trovan / Quem procura, encontra [proverbio]. Kwe vlan cam sercira, iam xron trovira / Aquilo que eh sempre procurado, algum dia
sera encontrado.
La casiste kapten la leone / O cassador capturou o leao. La leone kapter fa la casiste / O leao foi capturado pelo cassador. La leone vlen kaptira fa la casiste / O leao foi capturado pelo cassador.La leone xran kaptira / O leao esta’ capturado.
Las namorules voyajon kuney margey / Os namorados viajarao juntos amanha^.
Monika aceton la libre por me / Monica comprara’ o livro para mim. La libre acetor fa Monika / O livro sera’ comprado por Monica. La libre vlon acetira fa Monika / O livro sera’ comprado por Monica.Kwam la libre xron acetira fa Monika, xi mo transdonon ze / Quando o livro estiver
comprado por Monica, ela o dara’ para mim.
Como no’s vimos nos exemplos acima, para as frases dadas na “voz ativa” (isto eh, para as frases com um “verbo de acao” flexionado em uma “forma temporal de acao” [t.x. AN, EN, ON, AX, EX, OX ]), quando elas tambem tem um “objeto” (e portanto o verbo na frase eh “transitivo”) , a “voz passiva” correspondente pode formar-se de duas maneiras.
A primeira eh pelo uso da “terminacao passiva temporal” sobre o “verbo de acao”, isto eh, com as terminacoes “AR, ER, OR, AL, EL, OL”.
A segunda eh pela combinacao do verbo-chefe “VLI” flexionado no tempo do “verbo de acao” e com esse mesmo “verbo de acao” flexionado no “participio passivo”, isto eh, com o participio “IR” ou “IL”.
Exemplo adicional:
Nis apan wo komputure / No’s temos um computador.
Wo komputure apar fa nis / Um computador eh tido por no’s [Isto eh, “um computador nos pertence”].
Wo komputure vlan apira fa nis / Um computador eh tido por no’s [Isto eh, “um computador nos pertence”].
25
Na tabela do sistema verbal, no’s vemos que o “subjuntivo” de ALFA26 eh muito vasto. Para aprendermos a bem utiliza’-lo, vejamos os exemplos a seguir:
ALFA26-fraze Significado em Portugues
Mi volax trinki vine Eu quero (gostaria de) [agora] beber vinhoMi volex trinki vine Eu queria (quereria) [no passado] beber vinhoMi volox trinki vine Eu gostaria de [no futuro] beber vinho
Sar mi povex, mi helpex le Se eu pudesse, eu o teria ajudado Mi voyajox margey, sar mi apax mone Eu viajaria amanha, se eu tivesse dinheiro
Monika acetox la libre Monica compraria [futuramente] o livroLa libre acetol fa Monika O livro seria comprado [no futuro] por Monica
La libre vlox acetira fa Monika O livro seria comprado [no futuro] por MonicaLa libre vlon acetila fa Monika O livro seria comprado [no futuro] por Monica
La libre vlox acetira fa Monika ⇒ Monika xrox la acetune du libre ≡ La libre vlon acetila fa Monika ⇒Monika xron la acetuxe du libre
O livro seria comprado [no futuro] por Monica⇒
Monica seria [no futuro] a compradora do livro
Repare que no ultimo exemplo no quadro acima, o uso do verbo-chefe “XRI” enfatiza que “Monica vai adquirir a posse sobre o livro” (se ela de fato o comprar), e esse estado deve durar um certo tempo relativamente longo.
Do mesmo modo, devemos dizer:
La roze velken [A rosa murchou] ⇒ La roze xran velkuna [A rosa esta’ murcha].
La brava sportiste venken la konkurse [O bravo esportista venceu o concurso] ⇒ La brava sportiste xran venkuna la konkurse [O bravo esportista eh o vencedor do comcurso] ⇒ La brava sportiste xran la venkune [o bravo esportista eh o vencedor].
La seje vlen rompira fa terura misuze ( ≡ La seje romper fa terura misuze ) [A cadeira foi quebrada por terrivel mal-uso].
La seje xran rompira [A cadeira esta’ quebrada].
Las sen-utilas paper-folies vlan xiriras [As folhas de papeis inuteis estao sendo rasgadas] ⇒ Ii xiran nun las paper-folies [Alguem esta’ rasgando agora as folhas de papeis inuteis].
Baldey las paper-folies xron totey xiriras [Brevemente as folhas de papeis estarao totalmente rasgadas.
Yen las sen-utilas paper-folies xran xiriras [Eis, as folhas de papeis inuteis estao rasgadas].
La dorne boran la pilke [O espinho perfura a bola] ⇒ La pilke borar fa la dorne [A bola esta’ sendo perfurada pelo espinho].
La dorne vlan boruna la pilke [O espinho esta’ perfurando a bola] ⇒ La pilke vlan borira fa la dorne [A bola esta’ sendo perfurada pelo espinho].
La pilke xran borira [A bola esta’ perfurada].
La laboriste xrawban [nun] la maxine [O trabalhador esta’ parafusando (agora) a maquina] ⇒ La maxine vlan xrawbira fa la laboriste [A maquina esta’ sendo parafusada pelo
26
trabalhador] ( ≡ La maxine xrawbar fa la laboriste ). La laboriste xrawben la maxine [O trabalhador parafusou a maquina] ⇒ La maxine vlen
xrawbira fa la laboriste [A maquina foi parafusada pelo trabalhador] ( ≡ La maxine xrawber fa la laboriste ).
Nun, la maxine xran xrawbira, poys la laboriste xrawben ze [Agora, a maquina “esta’ parafusada”, pois o trabalhador “a parafusou”].
LAS SUBSTANTIVAS IW ADJEKTIVAS PARTIZIPESOS PARTICIPIOS SUBSTANTIVOS E ADJETIVOS
Rimarkuy la uzade du “adjektivas” iw “substantivas” partizipes sekvuney: Repare no uso dos participios “adjetivos” e “substantivos” a seguir:
ALFA26-fraze Significado em Portugues
La voyajune alvenen al su destine O viajante chegou ao seu destino La predikune allogen wo homamase O pregador atraiu uma multidaoLas awskultunes atenten al la hibliste Os ouvintes prestaram atencao no locutor
Las skribunes registren ce dirira Aqueles que escreviam registraram tudoo que foi dito
La amirine kisen su amiruce A amada beijou seu amadoLa kisire redonen la geste Aquele que foi beijado retribuiu o gestoLas invitires yam alvenen Os convidados ja’ chegaram
La gastune rizeven multas gastires O anfitriao recebeu muitos hospedesLa rowbuxe forlasen su intenze
timuna la polizeAquele que roubaria abandonou seu intento
com medo da policiaLa acetuxe rezignen pro mono-manke Aquele que compraria desistiu por
falta de dinheiroLas acetilas vares resten sur las bretes As mercadorias que seriam compradas
permaneceram nas prateleiras
27
ALFA26-fraze Significado em Portugues
Las voyajuxes prokrasten la flugadepro la danjera vetere
Aqueles que viajariam adiaram o voopor causa do tempo perigoso
Las vizitilas urbes devonatendi iom pli las turistes
As cidades que seriam visitadas deveraoaguardar um pouco mais pelos turistas
La fallila skatolexren zorgey metira surplankey
A caixa que seria derrubadafoi cuidadosamente colocada no chao
Las falluxas statuetes xren zorgeygardiras en wo xranke
As estatuetas que cairiam foramcuidadosamente guardadas num armario
Nejuline vlan vixuna la domedu siv anones
Branca-de-Neve esta’ limpando a casados sete anoes
La nirgranda iw nirordira dome vlan vixira fa Nejuline
A pequena e desordenada casa esta’ sendo limpada por Branca-de-Neve
Kelkas diamantes xran kaxiras en wo sekreta subplanka cambre
Alguns diamantes estao escondidosnuma sala secreta sob o piso
Xay nun Nejuline vlax revunapri la carma prinze
Talvez agora Branca-de-Neve estivessesonhando com o principe encantado
Xay nun Nejuline vlan revuxapri la carma prinze
Talvez agora Branca-de-Neve estivessesonhando com o principe encantado
Xay nun Nejuline vlax revuxapri la carma prinze
Talvez agora Branca-de-Neve estivessesonhando com o principe encantado
La revila prinze,kwaw nis saban, non tro nirfruox
O principe, que estaria sendo sonhado,conforme no’s sabemos, nao tardaria demais
Conforme no’s vemos nos quadros acima, o “participio substantivo” forma-se com o acrescimo da desinencia “e” (ou “es”, no plural), e o “participio adjetivo” forma-se com o acrescimo da desinencia “a” (ou “as”, no plural), como os substantivos e os adjetivos comuns.
28
LAS ADVERBAS PARTIZIPES DU ALFA26OS PARTICIPIOS ADVERBIAIS DE ALFA26
Rimarkuy la uzade du “aktivas” iw “pasivas” adverbas partizipes sekvuney: Repare no uso dos participios adverbiais “ativos” e “passivos” a seguir:
ALFA26-fraze Significado em Portugues
La kambiema rate enrien kaxirey en la rejo cambre
O rato-trocador entrou escondidono quarto do rei
Dormuney, la reje non perzepten la danjere ( ≡ La dormuna reje
non perzepten la danjere )
Dormindo, o rei nao percebeu o risco( ≡ O rei, que estava dormindo,
nao percebeu o risco )Kambiuney la rejo krone
por wo xtone, la rate niraperenTendo trocado a coroa do rei
por uma pedra, o rato desapareceuPiedriuney en la parke,
mi renkonten xe hazardeyCaminhando pelo parque, eu a encontrei por acaso
Xvebuney non tro altey, las balonistes saluten las spektunes per wo flage
Suspensos nao muito alto, os balonistas saudaram os espectadores com uma bandeira
Salutirey fa las balonistes, las spektunes tre joyijen
Saudados pelos balonistas, os espectadores ficaram muito contentes
Frapuney fortugey, la vente renversen la nirnova arbe
Batendo fortemente, o vento derrubou a velha arvore
Frapirey fa la ventuge, alias arbes klinijen
Batidas pelo vendaval,outras arvores se inclinaram
Hastuney iom pli, nis finon baldey nus taske
Apressando um pouco mais,em breve no’s terminaremos nossa tarefa
Frostirey fa la nirvarma vetere, la lage glaziijen
Resfriado pelo clima frio, o lago congelou-se
Xvebuxey non tro altey, las balonistessalutex las spektuxes per wo flage
Os balonistas, os quais estariam suspensosnao muito alto, saudariam aqueles, os quais estariam observando-os, com uma bandeira
Salutiley fa las balonistes, las spektuxes tre joyijex
Uma vez saudados pelos balonistas, aqueles que estariam observando-os
ficariam muito contentesFrapuxey fortugey, la vente
renversex la nirnova arbeO vento, se estivesse batendo fortemente,
derrubaria a velha arvoreFrapiley fa la ventuge,
alias arbes klinijexOutras arvores teriam se inclinado,
se tivessem sido batidas pelo vendaval
Como no’s vimos no quadro acima, o “participio adverbial” se forma com o acrescimo da desinencia “EY”, como o adverbio “normal”.
29
KOMPAKTAS KOMPLEKSAS TEMPESTEMPOS COMPLEXOS COMPACTOS
‘As ja’ dadas terminacoes verbais temporais, queiram indicativas, queiram subjuntivas, no’s podemos acrescentar a desinencia adicional “I” (semelhante ao infinitivo), para formarmos os “tempos complexos compactos”, cujos significados estao exemplificados na tabela abaixo.
A26 Kompakta Tempe A26 Normala Tempe Equivalente em Portugues
volani vlan voluna esta’ querendovoleni vlen voluna estava querendovoloni vlon voluna estara’ querendo
volaxi vlax voluna/voluxa estaria querendo (presente)volexi vlex voluna/voluxa estaria querendo (passado)voloxi vlox voluna/voluxa estaria querendo (futuro)
voyajani vlan voyajuna esta’ viajandovoyajeni vlen voyajuna estava viajandovoyajoni vlon voyajuna estara’ viajando
voyajaxi vlax voyajuna/voyajuxa estaria viajando (presente)voyajexi vlex voyajuna/voyajuxa estaria viajando (passado)voyajoxi vlox voyajuna/voyajuxa estaria viajando (futuro)
dormani vlan dormuna esta’ dormindodormeni vlen dormuna estava dormindodormoni vlon dormuna estara’ dormindo
dormaxi vlax dormuna/dormuxa estaria dormindo (presente)dormexi vlex dormuna/dormuxa estaria dormindo (passado)dormoxi vlox dormuna/dormuxa estaria dormindo (futuro)
xrani / stani - “estando” (presente)xreni / steni - “estando” (passado)xroni / stoni - “estando” (futuro)
xraxi / staxi - “estando” (subj. presente)xrexi / stexi - “estando” (subj. passado)xroxi / stoxi - “estando” (subj. futuro)
30
A26 Kompakta Tempe A26 Normala Tempe Equivalente em Portugues
kaptari vlan kaptira eh (esta’ sendo) capturadokapteri vlen kaptira foi (estava sendo) capturadokaptori vlon kaptira sera’ (estara’ sendo) capturado
kaptali vlax kaptira/kaptila seria capturado (pres.)kapteli vlex kaptira/kaptila teria sido capturado (pas.)kaptoli vlox kaptira/kaptila seria capturado (fut.)
vidari vlan vidira eh (esta’ sendo) vistovideri vlen vidira foi (estava sendo) vistovidori vlon vidira sera’ (estara’ sendo) visto
vidali vlax vidira/vidila seria visto (pres.)videli vlex vidira/vidila teria sido visto (pas.)vidoli vlox vidira/vidila seria visto (fut.)
kisari vlan kisira eh (esta’ sendo) beijadokiseri vlen kisira foi (estava sendo) beijadokisori vlon kisira sera’ (estara’ sendo) beijado
kisali vlax kisira/kisila seria beijado (pres.)kiseli vlex kisira/kisila teria sido beijado (pas.)kisoli vlox kisira/kisila seria beijado (fut.)
31
A seguir no’s damos algumas frases completas a fim de esclarecermos mais o uso do “tempo complexo compacto”.
Maria legeni su libre, kwam non-atendirey la telefone voken. Maria vlen leguna su libre, kwam non-atendirey la telefone voken.
Maria estava lendo seu livro, quando inesperadamente o telefone tocou.
La avie flugeni al Tokie, sed bezonen powzi urjey. La avie vlen fluguna al Tokie, sed bezonen powzi urjey.
O aviao estava voando para Toquio, mas precisou de pousar urgentemente.
Nis voyajaxi al London, sed nis perden la trayne. Nis vlax voyajunas al London, sed nis perden la trayne.
No’s estariamos viajando para Londres, mas perdemos o trem.
La libre acetori fa Monika margey.La libre vlon acetira fa Monika margey.
O livro sera’ comprado por Monica amanha^.
La dome vixeri fa Marta rierey.La dome vlen vixira fa Marta rierey.A casa foi limpada por Marta ontem.
La leone kapteli fa la casiste, sed las ekologistes nirpermesen twe. La leone vlex kaptira fa la casiste, sed las ekologistes nirpermesen twe.
O leao teria sido capturado pelo cassador, mas os ecologos impediram isso.
La pentraje vendoli kontraw alta sume, kwam realijox la awkzie. La pentraje vlox vendira kontraw alta sume, kwam realijox la awkzie.
A pintura seria (futuramente) vendida por uma alta soma, quando se realizar o leilao.
32
Xay las knabes ludoxi en la parke, dum la madre acetoxi en la bazare. Xay las knabes vlox ludunas en la parke, dum la madre vlox acetuna en la bazare.
Talvez os meninos estariam brincando no parque, enquanto a mae estaria comprando na loja.
La teame ludaxi, sar la stadie non okupali fa alia evente.La teame vlax luduna, sar la stadie non vlax okupira fa alia evente.
O time estaria jogando, se o estadio nao estivesse ocupado por um outro evento.
Hariel dormani en la alta kastelo ture, kwam alvenen la carma prinze.Hariel vlan dormuna en la alta kastelo ture, kwam alvenen la carma prinze.
Hariel estava dormindo na alta torre do castelo, quando chegou o principe encantado.
Hariel dormaxi en la alta kastelo ture, kwam alvenex la carma prinze.Hariel vlax dormuna/dormuxa en la alta kastelo ture, kwam alvenex la carma prinze.
Hariel estaria dormindo na alta torre do castelo, quando teria chegado o principe encantado.
Rikarde spektani la filme en la kineje, kwam li devax sti en la lerneje.Rikarde vlan spektuna la filme en la kineje, kwam li devax sti en la lerneje.
Rikardo estava assistindo ao filme no cinema, quando ele deveria estar na escola.
Rikarde spektaxi la filme en la kineje, kwam li devax sti en la lerneje.Rikarde vlax spektuna/spektuxa la filme en la kineje, kwam li devax sti en la lerneje.Rikardo estaria assistindo ao filme no cinema, quando ele deveria estar na escola.
Las kolombes pepaden dum la knabine jeteni maizos graynes al zes.Las kolombes pepaden dum la knabine vlen jetuna maizos graynes al zes.Os pombos arrulhavam enquanto a menina lancava-lhes graos de milho.
Las kolombes pepadex dum la knabine jetexi maizos graynes al zes.Las kolombes pepadex dum la knabine vlex jetuna/jetuxa maizos graynes al zes.
Os pombos estariam arrulhando enquanto a menina lancaria-lhes graos de milho.
33
Xrani Monika instruistine, xi devan indiki wo bema libre.Sendo Monica professora, ela deve indicar um bom livro.
Stani pluvuna, pli bemey resti heymey.Estando chovendo, melhor ficar em casa.
Xraxi Pawle bemkora, li donex la almoze.Se Paulo tivesse bom coracao, ele teria dado a esmola.
Staxi pluvuna, nis non promenaxi en la parke.Se estivesse chovendo, no’s nao estariamos passeando no parque.
Xrexi la pizine plena, nis najex en ze.Se a piscina estivesse cheia, no’s teriamos nadado nela.
Stoxi steles en la ciele, mi joyey uzox mu teleskope.Se houvesse (futuramente) estrelas no ceu,
eu usaria alegremente (entao) meu telescopio.
Stexi pluvuna, nis non promenexi en la parke.Se tivesse chovido, no’s nao teriamos passeado no parque.
34
VERBALIZIRAS PARTIZIPESPARTICIPIOS VERBALIZADOS
No’s ja’ vimos que os participios ativos e passivos, indicativos e subjuntivos, aceitam as terminacoes substantivas, adjetivas, e adverbiais. A seguir, no proximo quadro, exemplificamos o uso desses participios (UN, UX, IR, IL) com o acrescimo do final “I”, caso semelhante ao dos “tempos complexos compactos”.
A diferenca entre os participios verbalizados e os tempos complexos compactos, eh que no caso dos participios verbalizados, a acao dada por esses ja’ esta’ completada, e no caso dos tempos complexos compactos, a acao ainda esta’ em curso (em cada um dos tempos).
A26 Kompakta Tempe A26 Normala Tempe Equivalente em Portugues
kuxuni xran kuxuna esta’ deitado(a)siduni xran siduna esta’ sentado(a)staruni xran staruna esta’ em pe’
kuxuxi xrax kuxuna/kuxuxa estaria deitado(a)siduxi xrax siduna/siduxa estaria sentado(a)staruxi xrax staruna/staruxa estaria em pe’
dormijuni xran dormijuna esta’ adormecido(a)vekijuni xran vekijuna esta’ acordado(a)haltuni xran haltuna esta’ parado(a) [imovel]
dormijuxi xrax dormijuna/dormijuxa estaria adormecido(a)vekijuxi xrax vekijuna/vekijuxa estaria acordado(a)haltuxi xrax haltuna/haltuxa estaria parado(a) [imovel]
kisiri xran kisira esta’ [foi] beijadokaptiri xran kaptira esta’ [foi] capturadoskribiri xran skribira esta’ [foi] escrito
kisili xrax kisira/kisila teria sido beijadokaptili xrax kaptira/kaptila teria sido capturadoskribili xrax skribira/skribila teria sido escrito
konstruiri xran konstruira esta’ [foi] construidodetruiri xran detruira esta’ [foi] destruidoplaniri xran planira esta’ [foi] planejado
konstruili xrax konstruira/konstruila teria sido construidodetruili xrax detruira/detruila teria sido destruidoplanili xrax planira/planila teria sido planejado
35
A seguir no’s damos algumas frases completas a fim de esclarecermos mais o uso do “participio verbalizado”.
Hariel dormijuni en la altuga kastelo ture.Hariel xran dormijuna en la altuga kastelo ture.
Hariel esta’ adormecida na altissima torre do castelo.
Hariel dormijuxi en la altuga kastelo ture.Hariel xrax dormijuna/dormijuxa en la altuga kastelo ture.Hariel estaria adormecida na altissima torre do castelo.
La trayne alvenuni al London.La trayne xran alvenuna al London.
O trem chegou [acabou de chegar] em Londres.
La trayne alvenuxi al London.La trayne xrax alvenuna/alvenuxa al London.
O trem teria chegado em Londres.
Maria faruni wo kuke por su fiqline. Maria xran faruna wo kuke por su fiqline.
Maria fez [acabou de fazer] um bolo para a sua filha.
Maria faruxi wo kuke por su fiqline. Maria xrax faruna/faruxa wo kuke por su fiqline.
Maria teria feito um bolo para a sua filha.
La fixe kaptiri fa la pexiste.La fixe xran kaptira fa la pexiste.
O peixe foi [acabou de ser] capturado pelo pescador.
La fixe kaptili fa la pexiste.La fixe xrax kaptira/kaptila fa la pexiste.
O peixe teria sido capturado pelo pescador.
36
La pentraje vendiri kontraw alta sume en la awkzie. La pentraje xran vendira kontraw alta sume en la awkzie.
A pintura foi [acabou de ser] vendida por uma alta soma no leilao.
La pentraje vendili kontraw alta sume en la awkzie. La pentraje xrax vendira/vendila kontraw alta sume en la awkzie.
A pintura teria sido vendida por uma alta soma no leilao.
La mizerule sternuni sur la grunde.La mizerule xran sternuna sur la grunde.
O miseravel esta’ estendido no chao.
La mizerule sternuxi sur la grunde.La mizerule xrax sternuna/sternuxa sur la grunde.
O miseravel estaria estendido no chao.
La dome bruliri fa mistera fayruge.La dome xran brulira fa mistera fayruge.
A casa esta’ [foi] queimada por um incendio misterioso.
La dome brulili fa mistera fayruge.La dome xrax brulira/brulila fa mistera fayruge.
A casa teria sido queimada por um incendio misterioso.
La taske plenumiri malgraw las nirfaziles.La taske xran plenumira malgraw las nirfaziles.
A tarefa esta’ [foi] cumprida apesar das dificuldades.
La ofiziste plenumuni la taske malgraw las nirfaziles.La ofiziste xran plenumuna la taske malgraw las nirfaziles.
O funcionario cumpriu [acabou de fazer] a tarefa apesar das dificuldades.
37
Compare-se o quadro anterior, de participios verbalizados, com o quadro abaixo, de tempos complexos compactos.
La pentraje vendari kontraw alta sume en la awkzie. La pentraje vlan vendira kontraw alta sume en la awkzie.
A pintura esta’ sendo vendida por uma alta soma no leilao.
La pentraje vendali kontraw alta sume en la awkzie. La pentraje vlax vendira/vendila kontraw alta sume en la awkzie.
A pintura estaria sendo vendida por uma alta soma no leilao.
La mizerule sternani sur la grunde.La mizerule vlan sternuna sur la grunde.O miseravel esta’ se estendendo no chao.
La mizerule sternaxi sur la grunde.La mizerule vlax sternuna/sternuxa sur la grunde.
O miseravel estaria se estendendo no chao.
La dome brulari fa mistera fayruge.La dome vlan brulira fa mistera fayruge.
A casa esta’ sendo queimada por um incendio misterioso.
La dome brulali fa mistera fayruge.La dome vlax brulira/brulila fa mistera fayruge.
A casa estaria sendo queimada por um incendio misterioso.
La taske plenumari malgraw las nirfaziles.La taske vlan plenumira malgraw las nirfaziles.
A tarefa esta’ sendo cumprida apesar das dificuldades.
La ofiziste plenumani la taske malgraw las nirfaziles.La ofiziste vlan plenumuna la taske malgraw las nirfaziles.
O funcionario esta’ cumprindo a tarefa apesar das dificuldades.
38
TRANSITIVEZE IW NONTRANSITIVEZETRANSITIVIDADE E NAO-TRANSITIVIDADE
Nis observuy las sekvunas frazes / Observemos as frases seguintes:
01. Petre pujen la table / Pedro empurrou a mesa. 02. La knabe alporton las dolcates / O menino vai trazer os doces. 03. Monika legan wo libre / Monica le^ um livro. 04. Pawle vunden se pru / Paulo feriu-se (a si proprio).
05. Stan varma / Esta’ quente. 06. Stan tri pomes sur la table / Ha’ tres mac’as sobre a mesa. 07. Monika vlan leguna wo libre / Monica esta’ lendo um livro. 08. Pawle xren vundira fa li pru / Paulo foi ferido por ele proprio.
09. Hariel xran mu amirine / Hariel eh minha amada. 10. Ankey mi vlan amira fa xi / Eu tambem sou amado por ela.
11. Marta plenifan las boteles (per lakte) / Marta enche as garrafas (com leite).12. Marta plenan las boteles (per lakte) / Marta enche as garrafas (com leite).13. Las boteles plenifar fa Marta (per lakte) / As garrafas sao enchidas por Marta (de leite). 14. Las boteles plenar fa Marta (per lakte) / As garrafas sao enchidas por Marta (de leite). 15. Las boteles vlan plenifiras fa Marta (per lakte) / As garrafas sao enchidas por Marta (de leite). 16. Las boteles vlan pleniras fa Marta (per lakte) / As garrafas sao enchidas por Marta (de leite).
17. Finey, las boteles plenan (per lakte) / Finalmente, as garrafas estao cheias (de leite). 18. Finey, las boteles xran plenifiras (per lakte) / Finalmente, as garrafas estao cheias (de leite). 19. Finey, las boteles xran pleniras (per lakte) / Finalmente, as garrafas estao cheias (de leite). 20. Las boteles plenijen per lakte / As garrafas se encheram de leite.
21. La horloje veken Antone / O relogio acordou Antonio. 22. Antone veker fa la horloje / Antonio foi acordado pelo relogio. 23. Antone xren vekira fa la horloje / Antonio foi acordado pelo relogio.24. Antone xran vekira (fa la horloje) / Antonio esta’ acordado (pelo relogio). 25. Antone vekijen / Antonio acordou.
26. Monika mergen se en la pizine / Monica mergulhou na piscina. 27. Monika mergijen en la pizine / Monica mergulhou na piscina.28. Monika mergen en la pizine / Monica mergulhou na piscina.29. Monika xran mergijuna en la pizine / Monica esta’ mergulhada na piscina. 30. Monika xran merguna en la pizine / Monica esta’ mergulhada na piscina. 31. Monika xran mergira en la pizine / Monica esta’ mergulhada na piscina.
Como no’s vemos pelos exemplos acima, em ALFA26, muitos verbos poderao apresentar-se eventualmente como “transitivos” ou como “intransitivos”, de modo um tanto liberal. A “transitividade” ou “intransitividade” desses verbos de ALFA26 vai depender frequentemente do contexto no qual eles estiverem inseridos. Pode depender tambem da exata intencao do autor da frase, ou do seu estilo, ou do seu conhecimento linguistico. Pode depender ainda da pessoa a quem a mensagem eh dirigida.
39
Kwaw vidirey per las supras ekzemples, en ALFA26, multas verbes povox eventualey se prezenti kwaw transitivas ow nontransitivas iom liberey. La transitiveze ow nontransitiveze du twas verbes du ALFA26 dependox oftey du kontekste kwem zis trovijox. Povox dependi ankey du ekzata intenze du frazo awtore, ow du two stile, ow du two lingwokone. Ankey povox dependi du twi al kwi la mesaje direktijan.
Contudo, em ALFA26, ha’ dois sufixos, a saber: “IF” e “IJ”. O sufixo “IF” faz todo verbo ser necessariamente “transitivo”, enquanto o sufixo “IJ” faz todo verbo ser necessariamente “intransitivo” ou “reflexivo”. Neste ultimo caso, “IJ”, pode indicar que a acao expressa pelo verbo recai sobre o proprio sujeito dessa acao.
Tamen, en ALFA26, stan dos sufikses, las yenas: “IF” iw “IJ”. La sufikse “IF” faran ca verbe xri neprey transitiva, dum la sufikse “IJ” faran ca verbe xri neprey nontransitiva ow refleksiva. Ji-lasta-kazey, “IJ”, povox indiki ke la akte esprimira per la verbe fallan sur la propra subjekte du twa akte.
No exemplo precedente, nas frases 1-4, vemos verbos transitivos. En la yaa ekzemple, en las frazes 1-4, nis vidan transitivas verbes.
As frases 5, 6, 9, ilustram o uso dos verbos “sti” e “xri”, os quais em geral sao intransitivos, como ocorre nesses exemplos.
Las frazes 5, 6, 9, ilustran la uzade du verbes “sti” iw “xri”, kwas generaley xran nontransitivas, kwaw okazan en twas ekzemples.
Nas frases 08 e 23, o verbo “xri” comparece em “voz passiva”, de modo que um certo ato, iniciado no passado, tambem ja’ se completou no passado (a frase 08 tem o mesmo significado da frase 04, e a frase 23 tem o mesmo significado da frase 21).
En las frazes 08 iw 23, la verbe “xri” aperan en “pasiva voce”, twey ke wo certa akte, komenzira en la pasee, ankey yam finijen en la pasee
Nas frases 26-31, o verbo “mergi” [i.e. mergulhar] normalmente aceita variada gradacao ou estados intermediarios entre “mergira” [mergulhado] e “non-mergira” [nao-mergulhado]. O uso do verbo xri (xran mergijuna, itp) significa que a acao completou-se e seu efeito permanece no tempo (presente, no caso) do verbo xri.
En las frazes 26-31, la verbe “mergi” [t.x. “sub-akw-(ij)-i”] normaley akzeptan varias grades ow mezas states inter “mergira” [sub-akw-if-ira] iw “non-mergira” [non-sub-akw-if-ira]. La uze du verbe xri (xran mergijuna, itp) signifan ke la akte kompletijen iw zu efekte dawran en la tempe (prezensa, ji-kazey) du verbe xri.
40
VI - LAS ARTIKLES DEFINAS IW NONDEFINASOS ARTIGOS DEFINIDOS E INDEFINIDOS
Os artigos definidos de ALFA26 sao: Las definas artikles du ALFA26 xran :
LA (para o singular) e LAS (para o plural).
Os artigos indefinidos de ALFA26 sao:Las nondefinas artikles du ALFA26 xran :
Wo (para o singular) e Wos (para o plural).
Ekzemples / Exemplos:
La vive xran bela por kwi aman / A vida eh bela para quem ama. Las flores stan en las vazes / As flores estao nos vasos. Wo amike alvenen rierey en mu dome / Um amigo chegou ontem em minha casa. Lis nos rakonten wos novajes / Eles nos contaram umas novidades.
RIMARKE / OBSERVACAO
Em ALFA26, no’s podemos ligar os artigos definidos com as preposicoes que os antecedem nas frases.
En ALFA26 nis povax kunligi las definas artikles kun las prepozizies kwas warian wa ja twas en las frazes.
Se a preposicao antecedente termina em vogal, entao a essa vogal no’s poderiamos acrescentar um “L” correspondente ao artigo definido, queira singular, queira plural.
Sar la wariuna prepozizie finijan per vokale, lur al twa vokale nis povax aldoni wo “L” koresponda al la defina artikle, ti singulara, ti plurala.
Ekzemples / Exemplos:
La knabine ploran prol [pro la] pupine / A menina chora por causa da boneca.Nis hiblen pril [pri las] voleyos teames / No’s falamos sobre os times de volei. Xi forvixen las larmes dil [di la] su vange / Ela enxugou as lagrimas de sua face. Lis sekven en la direkte dul [du las] raydunes / Eles seguiram na direcao daqueles que
estavam a cavalo.
41
E se a preposicao antecedente termina com uma consoante, entao a essa consoante no’s (geralmente) podemos acrescentar o final “A” - correspondente ao artigo singular “LA”, ou o final “AS” - correspondente ao artigo plural “LAS”.
Iw sar la wariuna prepozizie finijan per wo konsonante, lur al twa konsonante nis (generaley) povax aldoni la finaje “A” - koresponda al la singulara artikle “LA”, ow la finaje “AS” - koresponda al la plurala artikle “LAS”.
Ekzemples / Exemplos:
Xi meten su flores enas [en las] vazes / Ela colocou suas flores nos vasos. Marta alporten kelkas donates alas [al las] infanes / Marta trouxe alguns presentes para as
criancas. Wo lepore elrien ela [el la] magia capele / Uma lebre saiu do chapeu magico. La mesajiste alvenen kuna [kun la] responde / O mensageiro chegou com a resposta. Nus pakajes trovijan sura [sur la] table / Nossos embrulhos encontram-se sobre a
mesa.Ara [Ar la] pantere la casiste mortifen / O cassador matou a pantera. Li ara [ar la] libre legan / Ele le^ o livro.
42
VII - LAS PRIMITIVAS ADVERBES / OS ADVERBIOS PRIMITIVOS
No quadro abaixo no’s listamos os principais adverbios primitivos de ALFA26. En la suba kadre nis listan las prezipas primitivas adverbes du ALFA26.
A26-Adverbe P-Signife Ekzemples / Exemplos
ALMENEY ao menos Almeney li apan su ofize / Ao menos ele tem seu oficioMi apan almeney wo hundece por ami / Eu tenho
pelo menos um caozinho para amarANKEY tambem Ankey xi bezonan aceti twa vare / Tambem ela
precisa de comprar essa mercadoria Li volan non nur awdi, sed ankey hibli / Ele quer nao somente ouvir, mas tambem falar
ANKOREY ainda Pawle ankorey non alvenen / Paulo ainda nao chegouAPUREY apenas Li xran apurey wo infane / Ele eh apenas uma crianca
AYN qualquer (quem quer) que seja
La reje non rizevon ii ayn / O rei nao vai receber quem quer que seja
BALDEY em breve La xipe baldey revenon / O navio em breve voltara’BET ate’ mesmo Xi bet riden wa twe / Ela ate’ mesmo riu diante disso
Sen vi, bet la paradize xrax enua / Sem voce, ate’ mesmo o paraiso seria entediante
FOR embora “Rii for en bema hor ” / “Ir embora em boa hora ” HODIEY hoje Hodiey xran dimance / Hoje eh domingo
Hodiey nis viziton la parke / Hoje no’s visitaremos o parke
JA aquele(a) Mi konan ja twa monte / Eu conheco aquele monte JAM la’ Jam finijan la cielarke / La’ diante termina o arco-irisJAW para la’ Nis non revenon jaw / No’s nao voltaremos para la’
JI este(a) Ji twa xran mu dome / Esta eh a minha casa JIM aqui Jim nis povon ripozi / Aqui no’s poderemos repousarJIW ate’ aqui ;
para ca’Nis translojon jiw / No’s nos mudaremos para ca’
JOR[ ≡ kwom pli ]
quanto mais Jor rica, tor avara / Quanto mais rico, tanto mais avarento
JUS acabou de Las invitires jus alvenen / Os convidados acabaram de chegar
La bebe jus naskijen / O bebe^ acabou de nascer
MARGEY amanha^ Margey nis promenon kuney / Amanha^ no’s passearemos juntos
MINUS menos(subtracao)
Siv minus tri egal kwar / Sete menos tres eh igual a quatro
43
A26-Adverbe P-Signife Ekzemples / Exemplos
NAT nem mesmo ;nem sequer
Nat Jezue placen al ci / Nem mesmo Jesus agradou a todosNat mone solvox nus probleme /
Nem sequer o dinheiro resolveria nosso problemaNON nao Non, xi non volan pome / Nao, ela nao quer mac’a
Mi non rizeven la mesaje / Eu nao recebi a mensagemNUN agora Nun mi bezonan forrii / Agora eu preciso ir embora
Di nun, nis non plu hibluy pri twe / De agora em diante, nao vamos falar mais sobre isso
NUR so’ ; somente Xi volan nur akwe / Ela quer so’ aguaNur li raytan sidi ye la table / Somente ele
tem o direito de sentar-se ‘a mesaPLEY o mais
(superlativo)Twa xran la pley alta monte / Essa eh a mais alta montanha
PLI mais (comparativo de
quantidade)
Xi xran pli yuna om mi / Ela eh mais jovem do que eu
Johan xran pli forta om Antone / Joao eh mais forte do que Antonio
PLU mais (tempo) Onis non plu awden pri twe / No’s nao mais ouvimos sobre isso
PLUS mais(adicao)
Dos plus tri egal kwin /Dois mais tres eh igual a cinco
Xi volan paze, nane plus krom paze /Ela quer paz, nada mais do que (alem de) paz
PRESKEY quase La vire preskey morten / O homem quase morreuLa jardeniste rikolten preskey cas trefes / O jardineiro colheu quase todos os trevos
PRU “proprio” ;“mesmo”
Li vunden se pru / Ele feriu a si proprio (i.e. “Eleferiu a si mesmo”)
Nis devan ami almeney ar nes pru / No’s devemos amar pelo menos a no’s mesmos
PSA indica divisao matematica
La awtomobe kuran ye 80 kilometres psa horeO automovel corre a 80 quilometros por hora
Dekdos psa kwar egal tri Doze dividido por quatro eh igual a tres
RIEREY ontem Rierey pluven / Ontem choveuRierey mi non viden xe / Ontem eu nao a vi
44
A26-Adverbe P-Signife Ekzemples / Exemplos
TOR[ ≡ twom pli ]
tanto mais Jor kalma, tor bema / Quanto mais calmo, tanto melhor
TRE muito Monika xran verey tre bela / Monica eh de fato muito bonita
TRO demais Twa trayne xran tro lanta / Esse trem eh por demais lento
TU particula interrogativa
Tu xi non venon? / Ela nao vai vir?Tu vi non viden le? / Voce nao o viu?
TUY daqui a pouco La spektakle tuy komenzon / O espetaculo comecara’ daqui a pouco
WAY indica multiplicacao matematica
Kwin way kwar egal dosdek /Cinco vezes quatro eh igual a vinte
Jezue instruen nes pardoni sivdek way siv foyes /Jesus ensinou-nos a perdoar setenta vezes sete vezes
WEW de fato Nis wew baldey joedzijon / No’s de fato nos casaremos em breveMi wew aman xe / Eu a amo de fato
WI sim Wi, mi revenon margey / Sim, eu voltarei amanha^Wi, vi ankorey xuldan me kwarcent dolares /
Sim, voce ainda esta’ me devendo quatrocentos dolares
XAY talvez Xay vi gaynon la premie / Talvez voce vai ganhar o premio
Xay ankey xi aman me / Talvez ela tambem me ame
YAM ja’ Li yam skriben la letere / Ele ja’ escreveu a cartaPawle yam konsulten la dentiste / Paulo ja’
consultou o dentistaYEN eis Yen vu kuke / Eis o seu bolo
Yen flavas rozes por mu pley granda am /Eis rosas amarelas para o meu amor maior
45
A seguir no’s acrescentamos alguns exemplos para alguns “adverbios primitivos”. Sekvuney nis aldonan kelkas ekzemples por kelkas “primitivas adverbes”.
ALFA26-fraze Significado em Portugues
Tu vi volax wo pome? Voce^ aceitaria uma mac’a^?Tu verey? Verdade?
Li demanden xe, tu xi xatox promeni kun le
Ele perguntou a ela, se ela gostaria de passear com ele
Xi skriben rierey jias amas vortes Ela escreveu ontem essas palavras de amor Jia filme xran tro violenza Esse filme eh por demais violento
Li twom soifen, ke bet viden wo miraje Ele estava com tanta sede, que ate mesmo viu uma miragem
La instruiste non venen, nat telefonen O professor nao veio, nem sequer telefonouXi non responden, nat plu rigarden me Ela nao respondeu, e nem sequer me olhou mais
Nat sun, nat mar, nat stel-bril, ca twe non valorax sen ve
Nem mesmo o sol, nem mesmo o mar, nem mesmo o brilho das estrelas,
tudo isso nao teria valor sem voceJor alta, tor fiera Quanto mais alto, tanto mais orgulhoso
Jor potenza, tor nirhumila Quanto mais poderoso, tanto menos humildeJor nirforta, tor venkeva Quanto mais fraco, tanto mais vencivel
Jor nirprudenzey, tor nirsajey Quanto mais imprudente, tanto mais estultoNirjor alta, nirtor fiera Quanto menos alto, tanto menos orgulhoso
Nirjor potenza, tor humila Quanto menos poderoso, tanto mais humildeNirjor forta, tor venkeva Quanto menos forte, tanto mais vencivel
Nirjor prudenzey, nirtor sajey Quanto menos prudente, tanto menos sabio
46
VIII - PREPOZIZIES / PREPOSICOES
Nos quadros a seguir encontram-se as principais preposicoes de ALFA26.En las sekvunas kadres trovijan las prezipas prepozizies du ALFA26.
A26-Prep. P-Signife Ekzemples / Exemplos
AL “para” Karle redonen la libre al xe /Carlos devolveu o livro para ela
AN indica movimentopara dentro
Las jofiances enrien an la prejeje /Os noivos entraram para dentro da igreja
APUD “junto de” Xi lojan apud la mare /Ela mora junto ao mar
AR indica o “objeto direto” da frase
Ar la pantere la casiste mortifen /O cassador matou a pantera
AS indica o “predicativo”
da frase
As la pley rica wine du jia urbe mi faron ve, sar vi joedzijon kun me / Eu farei de voce a mulher mais rica desta cidade, se voce
se casar comigoAVAW “ao inves de” Li uzen plumene avaw krayone /
Ele usou caneta ao inves de lapisCIRKAW “em torno de” Cirkaw la ture stan wo mure /
Em torno da torre ha’ um muroDA usada para
quantidadeKwom da vine vi volan? /
Quanto de vinho voce quer?DI indica o ponto
de partidaZis voyajon di Pariz al London /
Eles viajarao de Paris para LondresDi nun mi non plu provon ripeti twe /
De agora em diante, nao mais tentarei repetir issoDISDI indica o ponto de
partida - formamais enfatica dapreposicao “DI”
Mi non plu vidan xe disdi siv yares paseas /Eu nao mais vejo ela desde sete anos passadosLa kolone staran disdi la planke yu la plafone /
A coluna fica de pe’ desde o chao ate’ o tetoDU indica o proprietario Twa bluze xran du Monika /
Essa blusa eh de Monica DUM “durante” Dum la spektakle, nis silenten /
Durante o espetaculo, no’s ficamos em silencioEKSTER “fora de” Stan pli frexa ekster la apartamente /
Eh mais fresco fora do apartamentoEL indica movimento
para foraLa kunikle elrien el la magia capele /
O coelho saiu do chapeu magico EN “em”
(pp. espaco/tempo)En la vive okazan renkontes iw dezrenkontes /Na vida acontecem encontros e desencontros
FA indica o “agente” de frase em voz passiva
Xu portrete xron pentrira fa Johan /O retrato dela sera’ pintado por Joao
INTER “entre” Stan wo larja strate inter las dos konstruajes /Ha’ uma rua larga entre os dois predios
47
A26-Prep. P-Signife Ekzemples / Exemplos
KONTRAW “contra”(pp. oposicao)
La awtomobe xoken kontraw wo buse /O automovel chocou-se contra o onibus
KROM “alem de” Marcele devan labori krom studi /Marcelo deve trabalhar alem de estudar
KUN “com” Yen twem rian la madre kun su infanes /La’ vai a mae com suas crianc’as
LAW “segundo” ; “de acordo com”
Las ekskursistes sekven plu law la rivere /Os excursisonistas seguiram mais segundo o rio
MALGRAW “apesar de” La yunule oyfumen, malgraw la nirpermese /O jovem comec’ou a fumar, apesar da proibicao
PER “por meio de” Xi skriben su novele per komputure /Ela escreveu sua novela por meio de
um computadorPLA indica que cada
(e toda) pessoa recebe N objetos
La instruiste disdonen dos krayones iw hum vixgume pla lernune / O professor distribuiu dois lapis e uma borracha para cada aluno
POR “por” ; “para” La bema pastre selekten prejes por su fidules /O bom pastor selecionou preces para seus fieis
POS “depois” ; “apos”(pp. tempo)
Pos la vintre venan printempe /Depois do inverno vem a primavera
Pos pluvade aperan la cielarke /Apos a chuva aparece o arco-iris
POSK[POS OM]
“depois de”(pp. tempo)
Li devon repagi posk reveni ≡≡ Li devon repagi pos om reveni /
Ele devera’ pagar depois de voltarMi viziton xe posk trovi xu adrese ≡
≡ Mi viziton xe pos om trovi xu adrese /Vou visita’-la depois de achar o enderec’o dela
PRETER indica que algo passou perto
Las raydistes pasen bruunas preter me /Os cavaleiros passaram barulhentos junto a mim
PRI “sobre” ( pp. “assunto” )
Nis konversen seriozey pri la negozie /No’s conversamos seriamente sobre o negocio
PRO “por causa de” Las servistes xran fatigiras pro la peza labore /Os servidores estao cansados por causa do
trabalho pesadoPSO “atras de”
(pp. espac’o)Pso twa mure stan nus nova dome /
Atras desse muro esta’ nossa nova casaWo vize, ordinarey, konsistan en wo serie
da persones, starunas wo pso alia / Uma fila, ordinariamente, consiste numa
serie de pessoas de pe’, uma atras da outra
48
A26-Prep. P-Signife Ekzemples / Exemplos
RAY[disdi (...)
pasea]
“desde ha’ ”(pp. tempo passado)
Mi non vidan Hariel ray tri iw xawe yares /Nao vejo Hariel desde ha’ tres anos e meio
Nis konan wo ar alia ray kwin yaresNo’s nos conhecemos um ao outro desde ha’
cinco anosSUB “sob” Sub nus etaje, stan xu apartamente /
Sob nosso andar esta’ o apartamento delaSUPER “acima de”
(pp. “espac’o”, “sem contato”)
Yen la sune xveban super la horizonte /Eis o sol pende acima do horizonte
SUR “sobre” (pp. “espac’o”, “com contato”)
Sur la planke kuxan wo bela tapixe /Sobre o piso esta’ deitado um belo tapete
TRA “atraves de”(pp. espac’o)
La papilie envenen tra la fenestre /A borboleta veio atraves da janela
TRANS “alem de”(pp. espac’o)
Trans la rivere stan wo carma boske /Alem do rio esta’ um bosque encantado
WA “diante de”(pp. espac’o)
Wa la dome staran wo arbe /Diante da casa ha’ uma arvore
YA “ha’ ”(pp. tempo)
Nis konatijen ya kwin yares /No’s nos conhecemos ha’ cinco anos
Li diplomijen pri medizine ya siv yares /Ele diplomou-se em medicina ha’ sete anos atras
YAK[YA OM]
“antes de”(pp. tempo)
Li promesen telefoni yak forvoyaji ≡≡ Li promesen telefoni ya om forvoyaji /Ele prometeu telefonar antes de viajar Nis preferan humey ofizialey oyfianci
yak joedziji ≡ Nis preferan humey ofizialey oyfianci ya om joedziji / No’s preferimos primeiramente noivarmos oficialmente
antes de nos casarmosYE “junto de” ;
“ao tempo de”Mi xran tre felica ye xe /
Eu sou muito feliz junto delaYU “ ate’ ”
(pp. espac’o/tempo)Nis piedrion yu la buso-halteje /
No’s caminharemos ate’ o ponto-de-onibus
49
IX - KONEKTIVES / CONETIVOS
Listamos abaixo os principais conetivos de ALFA26. Subey nis listan las prezipas konektives du ALFA26.
A26-KONV. P-SIGNIFE EKZEMPLES
IW “e” Zis adiawen nes, iw forrienEles disseram adeus, e foram embora
Li iw xi promenen kuneyEle e ela passearam juntos
KE “que” Monika juren, ke xi non sabenMonica jurou, que ela nao sabia
KVANKAM “embora” Mi viden nane, kvankam la sune brileniEu nao vi nada, embora o sol estivesse brilhando
KVAZAW “como se”(comparacao ficticia)
Xi montrijen surpriza, kvazaw xi non sabexEla mostrou-se surpresa, como se nao soubesse
KWAW “como” (comparativo)
Ias hundes servan kwaw gardistesAlguns caes servem como guardasVidu kwaw li stiran su awtomobe!
Veja como ele dirije o automovel dele! Kwaw patre, twaw fiqle
Qual pai, tal filhoLUR “entao” ; “logo”
(pp. conclusao)Li non me pagen, lur mi reprenon la vare
Ele nao me pagou, logo eu retomarei a mercadoriaA egal B iw B egal C. Lur A egal C
A eh igual a B e B eh igual a C. Logo A eh igual a CNEN “nem” Nen li nen xi venen al la feste
Nem ele nem ela vieram ‘a festaOM “do que” Xi preferan butere om margarine
Ela prefere manteiga do que margarinaOW “ou” Twa skatole apartenan al Petre ow Pawle
Esta caixa pertence a Pedro ou PauloPOYS “pois” ; “porque” Mi laboran, poys mi bezonan mone
Eu trabalho, pois preciso de dinheiroSAR “se”
(pp. suposicao)Sar xi me amax, mi xrax felica
Se ela me amasse, eu seria feliz Sar mi apax multa mone, lur mi xrax rica
Se eu tivesse muito dinheiro, logo eu seria ricoSED “mas” Xi volen forrii, sed mi katenen xe
Ela quis ir embora, mas eu a retive
50
A26-KONV. P-SIGNIFE EKZEMPLES
TAMEN “contudo” ; “no entanto”
Li permesan, tamen non xatanEle permite, contudo (no entanto) nao gosta
Xi venen, tamen non resten longeyEla veio, contudo nao ficou muito tempo
TI “quer ... quer ...” ou
“queiram ... queiram...”
Ti blankas, ti rujas, ti flavas, rozes cam placan xo Queiram brancas, queiram vermelhas,
queiram amarelas, rosas sempre agradam a elaTwa krimule vlan sercira, ti viva, ti morta
Esse criminoso eh procurado, quer vivo, quer mortoTWAW “desse modo” ;
“dessa maneira”Kwaw patre, twaw fiqle
Qual pai, tal filhoSinyor, fariju vu vole, kwaw en la ciele, twaw sur la tere / Senhor, faca-se vossavontade, como no ceu, assim na terra
VIDAW[ vidirey ke ]
“visto que” ;“uma vez que” ;
“considerando que”
Vidaw li non responden xo, xi non resten plu longeyUma vez que ele nao a respondeu,
ela nao ficou mais tempoVidaw mi pley aman xe, mi cam esperon xu ame
Uma vez que eu a amo muitissimo, sempre esperarei pelo amor dela
Vidaw la komputure paneen, mi dawron skribuna plumeney /
Uma vez que o computador sofreu uma pane, eu continuarei a escrever com caneta
< VIDAW SUPREY >
[ vidirey twe, eksponira suprey ]
“visto o que foi exposto acima”
< A + B = C > iw < B = 2 A >Vidaw suprey, nis konkludan ke < C = 3 A >
< A + B = C > e < B = 2 A >Visto o que foi exposto acima, concluimos
que < C = 3 A >
RIMARKE / ATENCAO
O conetivo “sar” significa “em caso de...”, “quando acontece...”, “supondo que...”, e ele origina o substantivo “sare”, com o significado de “suposicao”, “hipotese”.
O conetivo “lur” mostra “conclusao”, “consequencia logica”, e ele origina o substantivo “lure”, que entao significa “conclusao”, “consequencia logica”.
51
X - PREFIKSES (NORMALAS IW AKZIDENTAS)PREFIXOS (NORMAIS E ACIDENTAIS)
No quadro abaixo encontram-se os principais prefixos normais de ALFA26. En la suba kadre trovijan las prezipas normalas prefikses du ALFA26.
A26-Pref. P-Signife Ekzemples / Exemplos
BO indica parentesco por casamento
bofrate / cunhado ; bopatre / sogro bomadre / sogra ; bofiqle / genro ; bofiqline / nora
DEZ “des-” dezodori / desodorizar ; dezinfekti / desinfetar dezmeti / retirar (vestes, etc) ; dezfari / desfazer
DIS indica “distribuicao”,
“dispersao”
disdoni / distribuir ; dissemi / semear em varios lugares ; disjeti / jogar em varias direcoes
disiji / separar-se em varias partes EKS “ex-”
(“aquele que foi”)eksprezidante / ex-presidente ; ekscefe / ex-chefe
ekskrimule / ex-criminoso JO indica reuniao
dos dois sexosjoyunules / jovens (rapazes e mocas) jofiances / noivos (o noivo e a noiva)
jopatres / pais (o pai e a mae) MIS indica algo mau feito
ou de ma’ qualidademistrakti / tratar mal ; misfunkzii / funcionar mal
miskalkuli / calcular errado ; misfilme / filme ruim misvire / homem mau ; miswine / mulher ma’
misknabe / menino mau ; miscevale / cavalo ruimNIR forma o antonimo nirbela / feio(a) ; nirrica / pobre
nirlonga / curto(a) ; nirpaze / briga nirami / odiar ; niravara / generoso(a)
OY indica o inicio de uma acao ou uma
mudanca de estado
oysidi / sentar-se ; oystari / colocar-se de pe’oykuxi / deitar-se ; oydiri / comecar a dizer
oysabi / ficar sabendo, passar a saberPRA indica antiguidade,
antepassadosprapatres / antigos pais
pratempes / antigos tempos prawaves / antigos avos
praarbope / floresta antiga pranepes / netos de antigos avos
PRE “pre-” predatira ceke / cheque pre-datado prehistorie / “pre-historia” ; prezorgi / preocupar
prediri / predizer ; predestini / predestinar
52
A26-Pref. P-Signife Ekzemples / Exemplos
RA indica o ponto de partida
rapunkte / “ponto de partida” rapreni / tirar (subtrair)
raloki / deslocar [moveis, etc] raxipzi / despender (dinheiro)
ramovi / remover ; ratiri / retirar ralongey / “desde ha’ tempos” ; raveni / devir
RE “re-”( indica repeticao )
refari / refazer ; redoni / devolver reveni / voltar ; rebrili / refulgir
reoy / “de volta” ; rebati / rebater RO indica que uma certa
acao eh executada plenamente
rotondi / “cortar fora” (com tesoura) rotranci / “cortar fora” (com faca)
rohaki / “cortar fora” (com machado) rokonstrui / construir plenamente
rorenversi / derrubar completamente roklarifi / esclarecer plenamente
XAW “semi-” xawnova / semi-novo(a) ; xawpreta / semi-pronto(a) xawsovaja / semi-selvagem ; xawdae / semi-deusxawvere / semi-verdade ; xawcirkle / semi-circulo
No quadro abaixo encontram-se os principais prefixos acidentais de ALFA26. En la suba kadre trovijan las prezipas akzidentas prefikses du ALFA26.
A26-Pref. P-Signife Ekzemples
AL “para” alveni / chegar ; alporti / trazer, levar aldoni / acrescentar
alpaxi / dar passos em certa direcao CA “tudo”, “todo”,
“oni-”capova / todo-poderoso ; casaba / oni-ciente cafariste / faz-tudo ; castana / oni-presente
DI “de” ( como ponto de partida )
diriopunkte / “ponto de partida” ; diveni / devir dilongey / “desde ha’ tempos” ; dimeti / retirar
ditiri / retirar ; ditranci / “cortar fora” EL indica
movimentopara fora
elrii / sair ; eldiri / dizer (com enfase, ou originalmente) elaceti / resgatar ; elteni / suportar, aturar ellerni / aprender a fundo ; elcerpi / esgotar
elakwiji / sair de dentro d’aguaEN indica
movimento para dentro
enrii / entrar ; enfalli / cair (dentro de algum lugar) enamiji / enamorar-se ; enxipzi / receber (dinheiro)
enmeti / colocar dentro ; enveni / vir para dentro
53
A26-Pref. P-Signife Ekzemples
INTER “entre” interrompi / interromper ; interagi / interagir interrilati / relacionar reciprocamente
interxanji / trocar reciprocamente interkonsenti / konsentir reciprocamente
interveni / intervir KONTRAW “contra-” kontrawstari / contra-por-se
kontrawdiri / contra-dizer kontrawataki / contra-atacar
KUN “com” kunporti / carregar (consigo) kunveni / reunir (com outrem) kunsidi / reunir (com outrem)
kunagade / ac’ao, movimento conjuntoPOS “pos-”
(no tempo)posmorta / postumo(a) ; posmoderna / pos-moderno(a)
posmilita / pos-guerra ; posvivi / sobreviver PRI “sobre”
(assunto)prihibli / falar sobre... ; pripensi / pensar sobre...
prisilenti / silenciar sobre... ; prilabori / trabalhar em... PRU “mesmo”,
“a si proprio”pruoferi / oferecer-se ; prumorti / suicidar
prusufica / auto-suficiente prulerni / aprender (por si mesmo)
prulernade / auto-aprendizagem prudoni / dar-se, doar-se
prumova / que se move por siPSO “atras”
(no espaco)psosekvi / seguir (atras de) ; psostaruna / situado atras
psometira / colocado atras ; psolokira / localizado atras SUB “sub-” submeti / submeter ; submarxipe / submarino
subpremi / subjugar ; subkomprenira / subcompreendidoWA “diante de”
(no espaco)warii / ir adiante [mais avancado no espaco]
wacambre / ante-sala ; wametira / colocado na frente walokira / situado na frente
YA “antes” (no tempo)
yadiri / dizer antecipadamente ; yavidi / antever yasabi / preconhecer ; yahible / prefacio
yazorgi / cuidar antecipadamente [≠ prezorgi]YU “ ate’ ” yufundoy / ate’ o fundo ; yufinoy / ate’ o fim
yuosta / ate’ os ossos ; yununa / ate’ agorayugenua / ate’ os joelhos ; yunuboy / ate’ as nuvens
54
XI - SUFIKSES / SUFIXOS
Nos quadros a seguir encontram-se os principais sufixos de ALFA26.En las sekvunas kadres trovijan las prezipas sufikses du ALFA26.
A26-Suf. P-Signife Ekzemples / Exemplos
AD indica acao continuada
martelade / martelagem ; kurade / corrida pafade / tiroteio ; laboradi / trabalhar continuadamente
AJ indica coisa ou objeto concreto
resultante de uma certa acao
staje / ser ; restajes / restos ; vomaje / vomitookazaje / acontecimento ; vidaje / vista, visao
konstruaje / construcao (civil), prediopentraje / pintura ; trancaje / corte, fatia
AP ⊗apa ≡ “que tem ⊗e”
truapa / furado [que tem furo] vostapa / que tem cauda ; harapa / que tem cabelo
AT indica substanciaapropriada parauma certa acao
dolcate / doce (para se degustar) ; trinkate / bebida ; dezodorate / desodorante ; refrexate / refrigerante
manjate / comida (algo para se comer, comestivel) ;lutate / liga metalica para soldagem (de metais) ;
brulate / combustivel (algo queimavel) ;flamate / combustivel (algo inflamavel)
AZ indica o ato correspondente
la kreaze / a criacao ; davenaze / adivinhacaohiblaze / o ato de falar ; flaraze / o ato de cheirar ;
martelaze / uma batida de marteloEB indica um
elemento decomposicao
sablebe / grao de areia ; nejebe / floco de neve karbebe / pedra de carvao
dosebe / metade ; triebe / a terc’a parte dekebe / a decima parte
EC diminutivo carinhoso
hundece / caozinho ; katece / gatinhowavece / vo^vo^ ; wavinece / vo*vo*
EJ local proprio
prejeje / igreja (o predio) ; lerneje / escola (o predio) hundeje / casinha de cachorro ; herbeje / capinzal
EM indica tendencia
revema / sonhador ; hiblema / falador ludema / jogador ; laborema / trabalhador
END indica algo quedeve ser feito
farenda / que deve ser feito ; pagenda / que deve ser pago evitenda / que deve ser evitado ; lernenda / que deve ser aprendido
ESK “-esc” ; “do tipo de”
japaneska / japanesco(a) ; danteska / dantesco(a) simieska / simiesco(a) ; maxineska / “maquinesco(a)”
ESTR indica o “chefe” ou “dirigente”
xipestre / capitao (de navio) ; imperiestre / imperador urbestre / prefeito ; lernejestre / diretor (de escola)
55
A26-Suf. P-Signife Ekzemples / Exemplos
ET diminutivo simples
knabete / menininho ; katete / gatinho ; domete / casinha xipete / naviozinho ; traynete / trenzinho
EV ⊗eva ⇒ “no’s podemos ⊗i”
manjeva / “comivel” ; trinkeva / “bebivel” ; manporteva / portatil, i.e. “que pode ser transportado
manualmente” ; akzepteva / aceitavel ; manjeve / comestivel, “algo que pode ser comido” ;
trinkeve / “algo que pode ser bebido” EYN “membro de
um grupo”brazileyne / brasileiro ; asocieyne / socio
familieyne / (um) membro da familia amerikeyne / americano ; urbeyne / cidadao
EYR ⊗eyre ≡ “o vegetal que da’ ⊗e”
pomeyre / macieira ; tomateyre / tomateiro rozeyre / rozeira ; avokadeyre / abacateiro oranjeyre / pe’ de laranja ; yuveyre / videira
EZ “-idad” ; “-ez” (subst. abstratos)
beleze / beleza ; pureze / pureza ; casteze / castidade honesteze / honestidade ; avareze / avareza
I “pai’s”(territorio)
Italie / Italia ; Franzie / Franc’a Hispanie / Espanha ; Anglie / Inglaterra
IC instrumento simples
trancice / faca ; sonorice / sino (de igreja) ; kudrice / agulha (de costura) ; rektice / regua tondice / tesoura ; vixice / “pano para limpar”
ID indica o descendente, o
filhote
katide / filhote de gato ; hundide / filhote de cao xafide / filhote de ovelha, cordeirinho
leonide / filhote de leao ; leporide / filhote de lebreIF “usado para
transitivar qualquer verbo”
klarifi / esclarecer ; mortifi / matar purifi / purificar, limpar ; sanktifi / santificar
enifi / fazer entrar ; kunifi / juntar IJ “usado para
intransitivar qualquer verbo”
fariji / fazer-se ; leviji / levantar-serompiji / romper-se ; klariji / esclarecer-sejofianciji / noivar-se ; joedziji / casar-se
IN “forma o feminino”
knabine / menina ; prinzine / princesa ; virguline / virgem (moc’a) ; amirine / amada
IND “digno de” ; “que merece”
hontinda / envergonhavel ; lawdinda / louvavel ;aminda / amavel ; riprocinda / reprovavel
ING “continente parcial”
krayoninge / lapiseira ; cigaredinge / piteira (para cigarros) ; kandelinge / castic’al (para velas) ; konektinge / tomada
(eletrica) ; trancicinge / bainha para facasISM “-ism”
(doutrina)Kristeynisme / Cristianismo ; Budhisme / Budismo ;
optimisme / otimismo ; peszimisme / pesimismo IST “-ist” ou
“profissao”instruiste / professor ; masajiste / massagista ;
serviste / servidor ; dentiste / dentista ; stiriste / motorista ; rowbiste / ladrao
IZ aplicar substancia ou metodo
kuprizi / cobrear ; awrizi / dourar ; galvanizi / galvanizar ; pastewrizi / pasteurizar
56
A26-Suf. P-Signife Ekzemples / Exemplos
OBL “multiplicativo” dosobla / duplo ; triobla / triplo ; sivobla / setiplo ;dekobley / decuplamente ; centobley / centuplamente
OP forma o coletivo arbope / floresta ; xtupope / escadaria ; vortope / dicionario ; dosope / par ; triope / trio
OV “que pode” ; “capaz de”
kreova / criativo ; mortova / fatal (capaz de matar) ;produktova / produtivo ; detruova / capaz de destruir
OZ ⊗oza ≡ “rico em ⊗”
harmonioza / harmonioso(a) ; truoza / cheio de furos ; gracioza / gracioso(a) ; fervoroza / fervoroso(a)
UC forma o masculino
bovuce / boi (macho) ; kapruce / bode ;fiqluce / filho (masculino) ; amiruce / amado (masc.)
UG aumentativo granduga / grandao ; porduge / portao ;manuge / pata ; xtonuge / pedra de grande tamanho
UJ “continente total”
ou “vaso”
paperuje / caixa (para guardar papeis) ; krayonuje / estojo (para lapis e canetas) ; basuruje / cesta de lixo ;
fruktuje, fruytuje / fruteira (vaso para frutos/frutas)UL “pessoa” sanktule / santo ; ricule / rico ; krimule / criminoso ;
avarule / avaro ; mamule / mamifero ; hufule / unguladoUM sufixo
nao fixamente definido
brakume / abrac’o ; plenumi / cumprir, preencher ; sapumi / ensaboar ; salivumi / salivar, babar ;foliumi / passar as folhas (de uma revista, etc)
UR aparelhocomplexo
komputure / computador ; televidure / televisor ; flugure / aparelho (mais-pesado-que-o-ar) para voar ;
kalkulure / calculadora (eletronica)UXM aumentativo
carinhosokaruxma / carissimo(a) ; beluxma / belissimo(a) ;
amiruxma / amadissimo(a) ; sanktuxma / santissimo(a)
57
XII - NUMERES / NUMEROS
No quadro abaixo encontram-se os principais numerais de ALFA26.En la suba kadre trovijan las cefas numeres du ALFA26.
Num. A26-nome Num. A26-nome
0 zere 1000 mil1 hum 1000.000 milione2 dos 109 dosilione ( = bilione )3 tri 1012 triilione ( = trilione )4 kwar 1015 kwarilione5 kwin 1018 kwinilione6 ses 1021 sesilione7 siv 1024 sivilione8 ok 1027 okilione9 naw 1030 nawilione10 dek 1033 dekilione
100 cent 10303 centilione
Os demais numeros formam-se pela combinacao desses acima, como nos exemplos a seguir.
Las ceteras nombres formijan per la kombinade du numeres suprey doniras, kwaw en las sekvunas ekzemples.
11 - dek hum [onze], 12 - dek dos [doze], 13 - dek tri [treze], 17 - dek siv [dezessete], 20 - dosdek [vinte], 21 - dosdek hum [vinte e um], 22 - dosdek dos [vinte e dois], 28 - dosdek ok [vinte e oito], 30 - tridek [trinta], 777 - sivcent sivdek siv [setecentos e setenta e sete], 2953 - dosmil nawcent kwindek tri [dois mil novecentos e cinquenta e tres], itp.
Numeros ordinais, adjetivos e adverbiais, formam-se como nos exemplos a seguir: Ordenas nombres, adjektivas iw adverbas, formijan kwaw en las sekvunas ekzemples :
1a - huma [primeiro], 2a - dosa [segundo], 3a - tria [terceiro], 7a - siva [setimo], 25a - dosdek-kwina [vigesimo quinto], 183a - cent-okdek-tria [centesimo octogesimo terceiro].
1ey - humey [primeiramente], 2ey - dosey [em segundo lugar], 3ey - triey [em terceiro lugar], 7ey - sivey [em setimo lugar], 25ey - dosdek-kwiney [em vigesimo quinto lugar].
58
Numeros multiplicativos formam-se com o sufixo “-obl-”. Por exemplo : Multiplikovas nombres formijan kun la sufikse “-obl-”. Ekzempley :
La dosoble du kwar xran ok [O dobro de quatro eh oito]. La trioble du siv xran dosdek hum [O triplo de sete eh vinte e um]. Xi suferen dosobley om xu fratine [Ela sofreu o dobro do que (sofreu) a irma^]. Hodiey mi aman Hariel triobley om rierey [Hoje eu amo Hariel o triplo (triplamente) do que
ontem]. Martan aceten wo dosobla fotele - non wo sofe [Marta comprou uma poltrona dupla - nao um
sofa].
As quatro operacoes fundamentais saoLas kwar fundamentas operazies xran
Adizie (adicao) 2 + 3 = 5 dos plus tri egal kwinSubtrahie (subtracao) 10 − 7 = 3 dek minus siv egal tri
Multiplikie (multiplicacao) 2 × 3 = 6 dos way tri egal sesDividie (divisao) 12 / 4 = 3 dekdos psa kwar egal tri
As fracoes formam-se como nos exemplos a seguir : Las frakzies formijan kwaw en las sekvunas ekzemples :
1/2 - dosebe [meio] , 1/3 - triebe [um terco] , 1/7 - sivebe [um setimo].1/10 - dekebe [um decimo] , 1/100 - centebe [um centesimo].1/1000 - (hum) milebe [(um) milesimo]. 1/30 - (hum) tridekebe [(um) trinta-avos]. 1/700 - (hum) sivcentebe [(um) setecentos-avos]. 3/10 - triopos dekebes [tres decimos].7/100 - sivopos centebes [sete centesimos]. 12/35 - dekdosopos tridek-kwinebes [doze trinta-e-cinco-avos]. 191/3307 - cent-nawdek-humopos tri-mil tricent sivebes.3307/191 - tri-mil tricent sivopos cent-nawdek-humebes.
59
- XIII -INTERJEKZIES, ONOMATOPEES, IW KOMUNAS ESPRIMESINTERJEICOES, ONOMATOPEIAS E EXPRESSOES COMUNS
No quadro abaixo no’s listamos algumas interjeicoes e onomatopeias : En la suba kadre nis listan kelkas interjekzies iw onomatopees :
Interjekzie ow Onomatopee Equivalente em Portugues
Oh ! Oh!Ah ! Ah!
Dae mu ! Deus meu!Ay ! Uy ! “mostra uma pequena dor fisica”
Waw ! “mostra uma boa surpresa diante de algo admiravel”Nu ! Ora!Oba ! “mostra que alguma novidade nos agrada”
miaw ! miaw ! miau! miau! (para gatos)aw ! aw ! au! au! (para caes)kokoriko ! cocorico! (para galos)
beee ! beee ! beee! beee! (para ovelhas e cabras)wa ! wa ! wa ! ua! ua! ua! (para bebes)
Abaixo no’s damos algumas “expressoes comuns”, uteis no dia-a-dia. Subey nis donan kelkas “komunas esprimes”, utilas por la catage.
ALFA26 Cataga Esprime Equivalente em Portugues
Dank’ al Dae ! Grac’as a Deus!Danka, Sinyor ! Obrigado, Senhor!Nondankinda ! De nada!
Pardon, sinyorin ! Perdao, minha senhora!Sufic(an)/(ey) ! Chega! Basta!
komplimenti wo(s) ar alii cumprimentar uns aos outroshibli wo(s) al alii falar uns com os outrosCendu la lampe ! Ligue a lampada!
Cendu la TV ! Ligue a TV!Nircendu la radie ! Desligue o radio!
Nircendu la komputure ! Desligue o computador!Salutes ! Saudacoes!
Yu la revide ! / Yul ! Ate’ a vista! / Tchau! Adiaw ! Adeus!
60
ALFA26 Cataga Esprime Equivalente em Portugues
Permesuy, komplezey ! Permita, por favor! Nongrava(n) ! / Nongravey ! Nao importa! Isso nao eh importante!
Amem ! Amem! (ao final de oracoes)Helpu(y) ! Ajude! / Socorro!
Bema Matene ! Bom dia! (de manha cedo)Bema Tage ! Bom dia!
Bema Tardie ! Boa tarde! (apos o meio-dia)Bema Vespere ! Boa noite! (ao cair da noite)Bema Nokte ! Boa noite! (de noite, como despedida)
Bemvenuna ! / Bemvenuney ! Bem vindo!Fartuy bemey ! Passe bem!
Restuy kun Dae ! Va’ (Fique) com Deus!Yu margey ! Ate’ amanha!
Bema semaynfine ! Bom fim-de-semana!Brakumey ! Um abrac’o!
Brakuxmey ! Um abracao!Kisey ! Beijos!
Kisuxmey ! Um grande beijo!Telefonuy ! Me telefona!Skribuy ! Escreva-me!
Non forgesuy ! Nao se esqueca!Alportuy/Senduy lembrajes ! Mande lembrancas!
Haltuy ! Pare!Silentu(y) ! Silencio!Rapiduy ! Depressa!Hastuy ! Apresse-se!
61
XIV - DIVERSAS RIMARKES IW EKZEMPLESOBSERVACOES E EXEMPLOS DIVERSOS
01
A preposicao “AR”, como vimos no Cap. VIII, assinala o “objeto” da frase. Quando a frase eh dada na “ordem direta” (isto eh, “sujeito/verbo/objeto”), a preposicao “AR” geralmente nao eh usada. Mas ela geralmente eh necessaria em frases dadas em ordem “nao direta” (ekz. “AR/objeto/verbo/sujeito”, “AR/objeto/sujeito/verbo”, “sujeito/AR/objeto/verbo”, “sujeito/verbo/complemento/ AR/objeto).
Exemplos :
Ar xu portrete mi meton sur la vande / Eu colocarei o retrato dela na parede.Marta ar las poxtomarkes gluon sur la koverte / Marta vai colar os selos no envelope. Xi senden mo, eney du wo granda skatole, ar wo televidure / Ela enviou-me um televisor
dentro de uma grande caixa.
02
A preposicao “AS”, conforme citada no Cap. VIII, assinala o “predicativo” da frase. Ela certamente nao eh necessaria em frases que seguem a “ordem direta”, o que seria superfluo (isto eh, “sujeito/verbo-de-ligacao/predicativo”). Mas ela eh usada em outros modelos de frases (ekz. “AS/predicativo/sujeito/verbo/objeto”, “sujeito/verbo/objeto/AS/predicativo”).
Exemplos :
As mu namorine mi konsideran ve / Eu te considero minha namorada. As teksistine xi farijen volontey / Ela se fez tecela^ de bom grado. Xi viden la lume as ruja / Ela viu a luz como se essa fosse vermelha. Li aman xe as fratine / Ele a ama como irma^. Marke faren Monika as su edzine / Marcos fez de Monica sua esposa.
03
A preposicao “AN”, como citada no Cap. VIII, eh a combinacao das preposicoes “al + en”, e indica movimento para o interior de algo. As preposicoes “en” e “al” sao normalmente suficientes para tais mensagens, mas no’s introduzimos “AN” para enfatizar tal mensagem em alguns casos de interesse.
Exemplos :
Enkonduke an la filozofie du Aristotele / Introducao a filosofia de Aristosteles. Mirveture an la hiperspaze / Viagem maravilhosa ao hiperespac’o. Las soldates enrien an la fortikaje / Os soldados entraram na fortaleza. Xu amas vortes penetren fundoy an mu kor / As palavras de amor dela penetraram fundo em
meu coracao. Jetu vu truiras xues an la basuruje / Jogue seus sapatos furados no lixo.
04
“Kwaw” e “Twaw” sao conetivos (veja Cap. IX) que funcionam similarmente aos correlativos “Kwey” e “Twey”, mas os primeiros tem significado mais amplo, e sao mais adequados para fazer “comparacao” entre duas coisas semelhantes.
Exemplos :
Marta zorgan pri twa knabine kwaw fiqline / Marta cuida dessa menina como a uma filha.
62
Pawle aman Maria kwaw fratine / Paulo ama Maria como a uma irma^. Kwaw la nirvarme, twaw la kovrice / Conforme o frio, assim o cobertor.
Petre hiblen kwaw prezidante du organize / Pedro falou como presidente da organizacao. Monika mo rakonten wo twaw trista historie ke mi bet ploren / Monica contou-me uma
historia tao triste que eu ate’ chorei. En twa mirinda lande, twaw las servistes kwaw las mastres, vivan felicey en paze / Em pai’s
tao maravilhoso, tanto os servidores como os patroes vivem felizes em paz. Wa twaw menaze, li konduten kwaw heroe / Ante tal ameac’a, ele comportou-se como um
heroi. “Mikele” signifan “Kwi kwaw Dae?” / “Miguel” significa “Quem como Deus?”.
05
A particula “TU”, considerada como “adverbio primitivo” (veja Cap. VII), eh usada como “particula interrogativa” em frases nas quais nao ha’ “correlativo interrogativo” (isto eh, os correlativos iniciados por “KW”).
Exemplos :
Tu vi xatan pomes? / Voce gosta de mac’as? Tu Monika revenox margey? / Monica voltara’ amanha? Tu li aman xe? / Ele a ama? Demandu al papa, tu vi povan tondi la revue / Pergunte ao papai, se voce pode recortar a
revista. Tu xi diren, tu xi aceten la diske? / Ela disse algo sobre se ela comprou o disco?
06
A particula “TI” eh um conetivo usado para indicar varias alternativas possiveis. Exemplos :
Ti noktey, ti tagey, nis veturon per trayne al London / Quer de noite, quer de dia, no’s viajaremos de trem para Londres.
Ti ricas, ti nirricas, ti mastres, ti subules, ci devan responzi pri su aktes / Sejam ricos, sejam pobres, sejam patroes, sejam servic’ais, todos devem responder por seus atos.
Mi aman xe, ti xi aman me ti non / Eu a amo, quer ela me ame ou nao. Ti blankas, ti rujas, ti flavas, rozes cam placan xo / Queiram brancas, vermelhas, ou amarelas,
rosas sempre agradam a ela.
07
Permite-se a elisao das desinencias substantivas, adjetivas, e adverbiais, quando a clareza da frase ou a mensagem a ser transmitida nao for prejudicada com isso.
Exemplos (entre parenteses, damos a correspondente vogal elidida) :
Monika xran tre bel(a) / Monica eh muito bonita. Twa presmaxin(e) xran suficey rapid(a) / Essa impressora eh rapida o suficiente. Bem(a) xran la am(e) / Bom eh o amor. Blu(a) xran la ciel(e) / Azul eh o ce*u. Mi volan vo bem(ey) / Te quero bem. Mu bem(e), mu mav(e) / Meu bem, meu mal.
Permite-se tambem a elisao das vogais “e” , “a” , dos substantivos e dos adjetivos plurais, conservando-se no entanto a desinencia “s” indicadora da pluralidade, desde que as palavras permanecam pronunciaveis, e a frase nao perca sua clareza.
Exemplos :
63
La xipe kruzan las verds mars / O navio cruza os verdes mares. Xi rigarden me per su blus okuls / Ela me olhou com seus olhos azuis. Li xe porten en su forts braks / Ele a carregou em seus fortes bracos.
A seguir damos um exemplo no qual apresenta-se os tres tipos de elisao: substantiva, adjetiva, e adverbial.
Las rapids maxins bem pretifen su task [Las rapidas maxines bemey pretifen su taske] / As maquinas velozes cumpriram bem sua tarefa.
08
Os “adverbios primitivos” listados no Cap. VII, que terminam em “EY” como os “adverbios normais”, podem sofrer elisao dessa terminacao como os “adverbios normais”, na linguagem informal. Mas uma execao a essa regra eh “PLEY”, por demais curto para ser elidido.
Exemplos :
Almen mi apan wo hundete por ami / Pelo menos eu tenho um caozinho para amar. Ank xi non xaten twa muzike / Ela tambem nao gostou dessa musica. Li ankor esperan xu am / Ele ainda espera o amor dela. Xi volan xri apur lu amikine / Ela quer ser apenas amiga dele. Pawle iw Marta bald joedzijon / Paulo e Marta se casarao em breve. Xi presk non plu poven spiri / Ela quase nao pode mais respirar.
09
Algumas raizes de palavras, como “plur-, mult-, ayn-, kelk-”, podem receber como terminacao a serie de correlativos iniciada por “ I ” .
Exemplos :
PLURII / varias pessoas ; PLURIEM / varios lugares ; PLURIAY / varias causas ; AYNII / qualquer pessoa ; AYNIEM / qualquer lugar ; AYNIAY / qualquer causa ; KELKII / algumas pessoas; KELKIEM / alguns lugares; KELKIAY / algumas causas.
10
Para perguntar e responder sobre as horas do dia, vejamos os exemplos a seguir. Por demandi iw respondi pri las diurnos hores, nis viduy las sekvunas ekzemples.
Kwoma hore stan? / Que horas sao? Kwa hore stan? / Que horas sao?
Nun stan la siva mateney / Agora sao sete da manha. Nun stan la dosa tardiey / Agora sao duas da tarde. Nun stan la oka vesperey / Agora sao oito da noite. Nun stan tagmezey / Agora eh meio-dia. Nun stan noktomezey / Agora eh meia-noite.
La siva, akuratey / Sete horas, precisamente. Dek minutes ya la nawa, justey / Dez minutos para as nove, precisamente. Dek-kwin minutes pos la tria tardiey / Quinze minutos depois das tres da tarde. Hor-kwarebe pos la tria tardiey / Um quarto de hora depois das tres da tarde. Hor-kwarebe ya la siva vesperey / Um quarto de hora antes das sete da tarde. La nawa plus xawhore, akuratey / Nove e meia, precisamente.
64
La nawa plus hor-dosebe, akuratey / Nove e meia, precisamente.
11
Foi dito que o verbo VLI deve ser usado exclusivamente junto com os participios indicativos e subjuntivos (ativos e pasivos) UN, UX, IR, IL.
Porem, em linguagem informal, concede-se tambem o uso do verbo VLI junto com o infinitivo verbal, fazendo uma certa analogia com a lingua portuguesa.
Exemplos :
Mi vlon skribi wo letere al Hariel / Vou escrever uma carta para Hariel. Marta vlen serci su perdiras gantes ye la fratino dome / Marta foi procurar suas luvas
perdidas na casa de sua irma^. Monika vlan legi wo poeme por Marke / Monica esta’ a ler um poema para Marcos.
65
12
A seguir, caso o leitor nao tenha ainda percebido, gostariamos de fazer uma importantissima analogia com respeito ao “ tripe’ ” de “verbos-chefes” STI, XRI, VLI, da linguagem ALFA.
STI : DEUS-PAI - “O SANTO” - LA SANKTULE [en Alfa].
“STI” corresponde ao verbo “Ser” ou “Estar” ou “Haver” como “verbo-de-estado”.
Ekzempley :
Stuy Lume / Haja Luz. Sur la table stan tri pomes / Sobre a mesa ha' tres mac'as. Kwoma hore stan? / Que horas sao?
XRI : DEUS-FILHO - “O CHRISTO” - LA KRISTE [en Alfa].
“XRI” corresponde ao verbo “Ser” ou “Estar” como “verbo-de-ligacao”.
Ekzempley :
La ciele xran blua / O ceu eh azul. Monika xran bela / Monica eh bonita. Vivi xran Ami / Viver eh Amar.
VLI : DEUS-ESPIRITO-SANTO - “A VIDA” , “O MOVIMENTO”.
“VLI” corresponde a algum verbo de ac’ao, a um verbo “estar-fazendo-alguma-coisa” ; isto eh, ao verbo “ser” ou “estar” ou “estar sendo” associado a “gerundio” ou “participio”.
Note : "VL" vem de "Vida" e "Life" (isto eh, "Vida", na lingua inglesa).
Ekzempley :
Paule vlan leguna la jurnale / Paulo esta' lendo o jornal. Marta vlan kuiruna wo fixe / Marta esta' cozinhando um peixe. La banke vlan rabira fa wo danjera gange / O banco esta' sendo assaltado por uma
gangue perigosa.
66
XV - SINTATIKA ANALIZE / ANALISE SINTATICA
01 – Kelkas Konzeptes
La sintatika analize studan la strukture du fraze, du orazie, iw du periude. Fraze xran ca diraje kapabla transsendi ia komunike. Orazie xran la fraze kwa sintatika strukture prezentan oftey subjekte iw predikate, sed
kelkafoyey nur predikate. Periude xran la fraze komponira per hum ow pli om hum orazies. La periude xran simpla, kwam zi komponijan per hum nura orazie. La periude xran komposta, kwam zi komponijan per dos ow pli om dos orazies.
Kelkas ekzemples pri frazes :
Helpuy! Danka! Dae mu! Stan pluvuna. Kwa hore stan? Kwey vi nomijan? Telefonuy margey! Sidiju! Kwaw patre, twaw fiqle. Monika xran tre bela. Hariel xran mu namorine. Nis apan wo komputure. La madre konduken su infanes al la lerneje. La tempe ar kwa vi dediken al vu roze faren vu roze as grava.
Pri la senze, las frazes klasijan en :
1) Asertes (ow Deklares). Ekzempley:
Monika xran tre bela. Hariel xran mu namorine. Nis apan wo komputure. La madre konduken xu infanes al la lerneje. Mi non viden xe rierey. Xi non responden me.
2) Demandes. Ekzempley:
Kwa hore stan? Kwey vi nomijan? Ar kwi vi aman? Tu vi non rizeven la letere? Tu ii telefonen al ve? Kwam xi revenox? Kway vi non telefonen?
3) Volifrazes (ow Volitivas frazes). Ekzempley:
Haltuy! Sidiju! Telefonuy margey! Tagmanjuy kun nes!
67
Restu iom pli!
4) Kriofrazes (ow Klamofrazes). Ekzempley:
Helpuy! Danka! Nondankinda! Dae mu! Xruy felica! Restuy kun Dae! Dae ve benuy! Bema sorte! Salutes!
Nis rimarkuy ke en la kaze du asertes, twas povan xri ow pozitivas, ow negativas.
Ekzemples pri pozitivas asertes:
Mi aman Hariel. Xi telefonen mo rierey. Nis voyajon venun-monatey al Pariz.
Ekzemples pri negativas asertes:
Nis non renkontijen en la lasta semaynfine. Nen mi nen xi rien al la klube. Nani rimarken nus manke.
Sekvuney, nis donan kelkas ekzemples pri orazies. Memoruy ke “orazie xran la fraze kwa sintatika strukture prezentan oftey subjekte iw
predikate, sed kelkafoyey nur predikate”. La subjekte iw la predikate xran las dos cefas membres du orazie.
En las sekvunas ekzemples, nis substrekan la predikate du orazies.
La knabine se banen sub la akwofalle. Mi aman Hariel. Hariel amar fa mi. La madre konduken xu infanes al la lerneje. La ciele xran blua. Pluven dum la tota nokte. Nana invitire venen. Nani dormen. Stan tri fixes en la fridure. Nun stan la nawa, akuratey. Tri pomes trovijan sur la table.
Rimarkuy: 1) En ca orazie stan wo verbe ow verba esprime. 2) Non apan sintatika strukture, lur non xran orazies, iw non evan analizi sintatikey, frazes du
tipe du las yenas:
Helpuy! Permesuy, komplezey! Kwaw patre, twaw fiqle! Jor rica, tor avara. Jor multipova, tor nirhumila.
68
Benuy, papa! Nongravey! Bema tage! Bema vespere!Yu margey! Yu la revide! Amem!
En la orazie, las vortes rilatijan harmoniey inter si. Zis xran las termes ow sintatikas unites en las dos membres (subjekte iw predikate) du orazie. Ca terme du orazie apan su sintatika funkzie.
Subjekte iw predikate xran las dos esenzas termes ow membres du orazie. Subjekte xran la staje pri kwa onis hiblan ie, pri kwa referan la predikate asertuney ie. Predikate xran la asertaje ow deklaraje kontenira en la fraze, kwa camey referan al la frazo
subjekte, sar la fraze apan subjekte.
02 – Subjekte
La subjekte konsistijan per wo substantive ow pronome, ow per wo substantiva esprime. En las sekvunas ekzemples, nis substrekan las subjektes du orazies.
La sonorice awdijen en la plaze vesperey. Xi ablan ludi piane. La Sinyor xran mu paxtiste. Twe non tawgan por nes. Vivi sen xi non xran vivi por me. La etose stan tre agrabla. Pawle vlan leguna la jurnale.
03 – Orazies Sen Subjekte
Las sekvunas orazies xran konsideriras kwaw non-posedunas subjektes. Notuy ke en zes regnan wo “stato-verbe”. Zis konsistijan en wo simpla deklare pri wo fakte observeva, pri wo “dumtempa state du nature”, ow “dumtempa situazie du kozes en la spaze”. Sed zis non prezentan wo korpa staje praktikuna ia agade, nen prezentan ia lige inter wo korpa staje iw ia kwalite du ze.
Pluven dum la tota nokte. Stan tri fixes en la fridure. Nun stan la nawa, akuratey. Tri pomes trovijan sur la table. Stan varma. Matenijen heley super nus biene. Vesperijen trankwiley por la urbete. Fulmen iw tondren dum la pluvade. Stan frida. Nejaden kalmey sur la vale inter las montes.
69
04 – Predikate
Stan tri tipes du predikate: verbala, nominala, iw verbo-nominala.
Ye orazies kun predikate nominala, nis apan wo subjekte iw wo ligo-verbe, kwa ligan la subjekte al wo kwalite du ze, nomira predikative.
La predikative du subjekte xran la cef-esprime du nominala predikate.
En las sekvunas ekzemples, nis substrekan la predikate iw negritan la predikative du subjekte.
Hariel xran pley carma . La Tere xran wo planede . La insule xran dezerta . La monde xaynan wo balone . Xi volontey farijen wo teksistine .
Note : en la lasta supra fraze, la adverbe “volontey” devan xri konsiderira adverba adjunkte du maniere.
Ye orazies kun predikate verbala, la cef-esprime xran la verbe, kwa devan xri wo ago-verbe (t.x. verbe pri ia agade), transitiva ow non-transitiva, sekvira ow non-sekvira fa objekte iw komplemente.
En las sekvunas ekzemples, nis substrekan la predikate iw negritan la objekte du orazie.
Marke pentren wo kadre por Monika . Hariel vlan awduna muzike . Marta transdonen la slipe al Izabel . Pawle volontey helpen Antone . Las joedzes vlan voyajunas al Pariz.
Note : en la supra ekzemple, en la huma supra fraze, iw en la lasta supra fraze, las termes “por Monika” iw “al Pariz” (respektivey) devan xri konsideriras adverbas adjunktes du direkte.
Ye orazies kun predikate verbo-nominala, stan dos cef-esprimes: la verbe iw la predikative. La verbe devan xri wo ago-verbe (t.x. verbe pri ia agade), transitiva ow non-transitiva, sekvira ow non-sekvira fa objekte iw komplemente. La predikative devan referi, t.x. kwalifi, ow la subjekte ow la objekte du orazie.
En las sekvunas ekzemples, nis apan predikates verbo-nominalas (substrekiras), kun non-transitivas verbes iw predikative du subjekte (negritira).
La soldate revenen vundira . Cas pasajeres voyajen felicas . Hariel telefonen mo iom aflikta . Li kuxijen sur su lite tre latza .
Note: en la supra ekzemple, en la tria fraze, la pronome “mo” devan xri konsiderira adverba adjunkte du direkte; en la kwara fraze, la esprime “sur su lite” devan xri konsiderira adverba adjunkte du loke.
En las sekvunas ekzemples, nis apan predikates verbo-nominalas (substrekiras), kun transitivas verbes iw predikative du subjekte (negritira).
La akuzire lasen la cambre hontijuna .
70
Li rizeven la letere iom anksia .
Note: en la supra ekzemple, en las frazes, las termes “la cambre” iw “la letere” xran las objektes du su respektivas frazes.
En las sekvunas ekzemples, nis apan predikates verbo-nominalas (substrekiras), kun transitivas verbes iw predikative du objekte (negritira).
Mi deziran xe kwaw edzine . Izabel viden la lume as ruja . Petre aman Izabel kwaw fratine .
Note: en la supra ekzemple, en las frazes, las termes “xe”, “la lume”, iw “Izabel” xran naturey las objektes du su respektivas frazes.
05 – Periude Komposta per Koordeneze
Ekzemples:
Li venen, viden, iw venken. Xi peten helpe, iw mi helpen xe. Li legen, sed non komprenen la mesaje. Nis voyajon por nus miellune, reston eksterey dum cirkaw tri semaynes, iw finey revenox loji
en nus nova apartamente, kwa nis aceten ya-non-longey.
06 – Periude Komposta per Subordeneze
Mi konfesen al xe, ke mi aman xe. Marke peten al Monika, ke xi redonu lo la libre. Nis non rimaken kwam la buse pasen jim. Li deven akuratifi su horloje, poys li voyajen trans wo horara fuze.
07 – Periude Komposta per Subordeneze iw Koordeneze
Li diren mo, ke li repagon me kwam li revenon di su voyaje, kwa dawron dos semaynes. Xi telefonen mo, rakonten la okazaje, iw peten mo, ke mi helpu xe. Nis aman wo ar alii, tway nis baldey joedzijon iw reston joyey vivani kuney por camey. La medikine ekzamenen la wine, iw konstaten, ke xi xran graveda.
*****
Texto gentilmente cedido por Itamar Alves Itxe ([email protected])URL: http://www.alfa.teta.nom.br
www.sti.com.br
71
Top Related