01/07/2015 Espaogeogrficounoemltiplo
http://www.ub.edu/geocrit/sn93.htm 1/11
MenprincipaldeGeoCrticandicedeScriptaNova
ScriptaNovaREVISTAELECTRNICADEGEOGRAFAY
CIENCIASSOCIALESUniversidaddeBarcelona
ISSN:11389788.DepsitoLegal:B.21.74198N93,15dejuliode2001
ESPAOGEOGRFICOUNOEMLTIPLO
DirceMariaAntunesSuertegarayDepartamentodeGeografia,UniversidadeFederaldoRioGrandedoSul.PortoAlegre,Brasil.
Espaogeogrficounoemltiplo(Resumo):
Opresenteartigopretenderealizarumacompreensoobjetivadosconceitosbalizadoresdacinciageogrfica.Paraissotrabalhamoscomascategoriasgeogrficasdeespao,territrio,paisagem,lugareambiente.Oespaogeogrficoencaradocomo"unoemltiplo".OobjetivofinaldoartigoconstruirumcorporeferencialqueexpresseaspossibilidadesanliticasdaGeografia,principalmentecomrelaoquestoambiental.
Palavraschave:espao/territrio/paisagem/lugar/ambiente.
Geographicalspace:unitaryandmultiple(Abstract):
Thispaperseekstoaccomplishanobjectiveunderstandingofthegeography'sprimordialconcepts.Forthat,wehaveworkedwiththegeographicalcategoriesofspace,territory,landscape,placeandenvironment.Thegeographicalspaceisconsideratedas"unitaryandmultiple".Themainlyobjectiveofthepaperistobuildareferentialcorpusthatexpressesthegeography'sanalyticalpossibilities,mainlywithrelationshiptotheenvironmentalsubject.
Keywords:space/territory/landscape/place/environment.
Fundamentaseestetextonumapreocupaoenumatentativa.ApreocupaorelacionasecomanecessidadedeumacompreensomaisobjetivaesistemticadosconceitosquedenominobalizadoresdaGeografia.Atentativarelacionasecomnossaproposionestetexto,qualseja:apartirdeumaconceitualizao,construirmosumcorporeferencialqueexpressepossibilidadesanalticasdaGeografia,entreelasarelativaquestoambiental.
NossopensamentodequeaGeografiaseexpressoueseexpressasuportadaporumconjuntodeconceitosque,porvezes,soconsideradoscomoequivalentes,aexemplodousodoconceitodeespaogeogrficocomoequivalenteaodepaisagem,entreoutros.Denossapartepercebemosqueosconceitosgeogrficosexpressamnveisdeabstraodiferenciadose,porconseqncia,possibilidadesoperacionaistambmdiferenciadas.
Optamostrabalharnesteartigocomosconceitosdeespaogeogrfico,paisagem,territrio,lugare
01/07/2015 Espaogeogrficounoemltiplo
http://www.ub.edu/geocrit/sn93.htm 2/11
ambiente.Outrosconceitospoderiamsertambmtrabalhados,aexemplodoconceitoderegio.Escolhemosestesemrazodenossaspreocupaesnombitodatemticacomaqualtrabalhamos:aquestoambiental.
Partimosentodaseguinteconsiderao:aGeografiacomoreadeconhecimentosempreexpressou(desdesuaautonomia)suapreocupaocomabuscadacompreensodarelaodohomemcomomeio(entendidocomoentornonatural).Nestesentidoelasediferenciouesecontrapsasdemaiscincias,queporforadeseusobjetosedasclassificaes,foramindividualizadasemCinciasNaturaiseSociais.EsteparadoxoacompanhaaGeografia,aindaquehojepossaserseuprivilgio.Constituiumparadoxo,porque,namedidaemquenaModernidadeseexpandiuaracionalidadeeseconstituiuacinciamoderna,ocaminhofoiadisjuno,aseparao,acompartimentaodoconhecimentoadivisoentreascinciasnaturaiseascinciassociais.
Emdecorrncia,aGeografiafoiimpossibilitada(pelocaminhoqueassumiu)deconstruounitriaemesmodeumlugarprecisoentreascincias.Isto,nosparece,dificultou,paraaGeografia,aconstruodeummtodo,poispropunhaseaunidadenaturezasociedadenumcontextocientficoondeestasdimensesdisjuntasperseguiammtodosdiferentes.Hojeestaperspectivadeconjuntividadeiniciaseusalicerces,paraalmdaGeografianombitodasdemaiscincias.
Partindodestasbrevesconsideraes,passemosaosconceitos.Considerandooexposto,entendoqueocampodeatuaodaGeografiaestbalizadopeloconceitodeespaogeogrfico.Constituieste,oconceitomaisabrangente,porconseqnciaomaisabstrato.
AolongodahistriadaGeografia,espaogeogrficofoiconcebidodediferentesmaneiras,entretanto,nonossoobjetivoretomlas.Tomamoscomorefernciaparanossasfinalidades,oconceitoexpressoporMiltonSantos(1997)noqualoespaogeogrficoconstitui"umsistemadeobjetoseumsistemadeaes"que:
formadoporumconjuntoindissocivel,solidrioetambmcontraditrio,desistemasdeobjetosesistemasdeaes,noconsideradosisoladamente,mascomoumquadroniconaqualahistriased.Nocomeoeraanaturezaselvagem,formadaporobjetosnaturais,queaolongodahistriavosendosubstitudosporobjetosfabricados,objetostcnicos,mecanizadose,depoiscibernticosfazendocomqueanaturezaartificialtendaafuncionarcomoumamquina.
Observasequenaconcepodeespaogeogrficoestcontidoaexpressodediferentescategorias.Entendeseporcategoriapalavrasouconceitos"asquaisseatribuidimensofilosficaouseja,"produzemsignificadobasicamentenodeusocoletivo,masdosentidoqueadquiremnocontextodesistemasdepensamentodeterminados"(GenroFilho,l986).Estascategoriasso:natureza,sociedade,tempoeespao.
Fazsenecessrio,ento,refletirsobrecomoaGeografiaconcebeueconcebeestascategoriasnaconstruodoconceitodeespaogeogrfico.
Iniciamostrabalhandocomoconceitodenatureza.Desdesuaautonomiaenquantocincia,aconcepodenaturezaveiculadapelosgegrafosconstituisecomoalgoexternoaohomem.NaturezasooselementosouoconjuntodoselementosformadoresdoplanetaTerra,ouseja,ar,gua,solos,relevo,faunaeflora.Estaseparaoconstituiherana,comoderestonasdemaiscincias,dasidiasdeDescartesdeseparaoentrenaturezaehomem,dessacralizaodanatureza,transformandoaemobjetoeohomememsujeitoconhecedoredominadordesta.
MesmoanteriormenteautonomiadaGeografia,naintroduodesuaobraCosmos(1862),Humboldt,diferenciavaaanlisedaTerrasobduasformas:adaFsica,cujoobjetivoseriaoestudodosprocessosfsicosreduzidosaprincpiosabstratoseadageografiafsica,ouoestudodaarticulaodoselementosconstituintesdaconfiguraodoplaneta.(Humboldt,1862,inMendozaet
01/07/2015 Espaogeogrficounoemltiplo
http://www.ub.edu/geocrit/sn93.htm 3/11
al,l982).
Noobstante,aGeografia,mesmopensada,porvezes,comoestudodanaturezaenquantopaisagemnatural,portantoalgoindependentedohomem,aosetornarautnomapropeumaconcepoconjuntiva.OsfundadoresdaGeografia,aexemplodeRitter,RatzeleLaBlache,entreoutros,propemaindaquesobformasdiferentes,umobjetoparaaGeografiacentradonarelaohomemmeio(natureza).Sobestaperspectiva,resgataaGeografiaumaoutracategoriaanaltica:asociedade.NestaarticulaoemseusprimeirosmomentosaGeografiatrabalhoumaiscomoconceitodecomunidadedoquepropriamentecomoconceitodesociedade,aquientendidacomoexpressodavidahumanaatravsdasrelaessociaistemporalmenteestabelecidas.
OsgegrafoscrticosdaGeografiadesteperodoobservamqueamesmatendeu,noseuincio,anaturalizarohomemnamedidaemqueoviacomomaisumconstituintedoespaogeogrfico.DiziaLaBlache,"aGeografiaacinciadoslugaresenodoshomens",interessandoGeografiaaobramaterializadaenoasrelaessociais.Estavisomodificasecomotempo,empartedevidoaaproximaodaGeografiacomaSociologia,aexemplodePierreGeorge,edaGeografiacomaEconomiaeaCinciaPoltica,apartirdomaterialismohistrico.Nestemomento,partedaGeografiapassaapreocuparsecomoespaogeogrfico,entendendoocomoresultadodasformascomooshomensorganizamsuavidaesuasformasdeproduo.Nestaperspectiva,aGeografiaconcebearelaonaturezasociedadesobaticadaapropriao,concebendoanaturezacomorecursoproduo.Estedebate,porvezesembateecombate,ampliouavisosocialeeconmicadaconstituiodoespaogeogrfico,maslimitouapossibilidadeanalticadanaturezaemsi,noseucorporeferencial.
Aconstruodoconceitodeespaogeogrficoimplicatrabalharmosoutrasduascategorias:tempoeespao.Estastambmapresentamsesobconcepesdiferenciadas.
Paraconstruirmosaidiadetempoqueperpassoueperpassaaanlisegeogrficaatravsdeseuconceitobalizador,oespaogeogrfico,utilizaremosasseguintesrepresentaes:seta,cicloeespiral.AGeografia,emseuincio,assumiuumaconcepodetempomaneiradeKant,concebendoodeformaseqencial,linear,comosucessodefatosnoespao.Nestesentido,construiusuasanlisesnumaperspectivahistricaseqencial,ondebuscavaexplicarasrelaesdacomunidade(grupoparticularizado)comomeio(natureza)aolongodotempo.Tratasedeumavisodetempocomosetaevoluo.Sobumaoutratica,oespaogeogrficofoianalisadonumavisodetempocomociclo,ondeacompreensoeradefatossucessivosquevoltamaopontoinicial.Otempo,nestaperspectiva,evocaaidiadeumadinmicaestvel,ummovimentoqueserepete.
AvisocrticadaGeografia,aorompercomavisodeestabilidade,passaaconceberotempocomoespiral.Nestesentido,otempoentendidocomosetaeciclo,ouseja,oespaogeogrficoseforma(nosentidodeformao,origem)eseorganiza(nosentidodefuncionalidade),projetandosecomodeterminaooucomopossibilidade.Estaprojeosefazporavanos(seta)eretornos(ciclo).Nestecontexto,oespaogeogrficoacoexistnciadasformasherdadas(deumaoutrafuncionalidade),reconstrudassobumanovaorganizaocomformasnovasemconstruo,ouseja,acoexistnciadopassadoedopresenteoudeumpassadoreconstitudonopresente.Estaconcepopermiteaosgegrafos,comofazMiltonSantos(1997),proporumanovaconcepodetempoespaoindissocivel,comoveremosposteriormente.
Oespaoconstituir,porsuavez,acategoriacentralparaaGeografia.Estetendosido,porvezes,confundidocomoobjetoprpriodaGeografia.Damesmaformaqueasdemaiscategoriasanalisadas,aconcepodeespaoparaosgegrafosfoieconcebidadiferentemente.Inicialmente,assimcomootempo,oespaofoiconcebidomaneiradeKant,comoespaoabsoluto,espaoreceptculo,espaocontinente,lugardeocorrnciadofenmenogeogrfico.Adquiriudimensesespecficas,tornousedemarcvel,passveldedelimitao,delocalizao,deformaabsoluta.Acartografiadebaseealocalizaoabsoluta(coordenadasgeogrficas)foiemparteosuportedestaconcepo.
01/07/2015 Espaogeogrficounoemltiplo
http://www.ub.edu/geocrit/sn93.htm 4/11
Astransformaesdomundopsguerraassociadasdifusodenovasconcepescientficas(FsicadeEinstein)permitemGeografia,apsosanos50,falardeoutroespao:oespaorelativo.Nestecontexto,osgegrafospassaramafalardeespaocomoalgodefinvelapartirdevariveisprestabelecidas,definidasapriori,apartirdosobjetivosdedelimitao.Oespaoexistiria,ento,comorepresentao,podendoserobjetivamentedelimitadoemcartasemapas.Nestesentido,oclssicotrabalhodeGrigg,(inChorleyeHaggett,1974),RegiesModeloseClasses,paraquem,oprocessoderegionalizaoearegionadamaissodoqueumaclassificaoeumarepresentaoapartirdedeterminadoscritrios,umbomexemplo.
DavidHarvey(l980)emseulivroJustiaSocialeaCidade,abordaoespaosoboutraperspectiva.Numcontextodialtico,vaiconceberoespaocomosendoaomesmotempo,absoluto(comexistnciamaterial),relativo(comorelaoentreobjetos)erelacional(espaoquecontmequeestcontidonosobjetos).Explicando,"oobjetoexistesomentenamedidaemquecontmerepresentadentrodesiprprioasrelaescomoutrosobjetos".Importatambmconsiderarque,paraesteautor,oespaononemum,nemoutroemsimesmo,podendotransformarseemumououtro,dependendodascircunstncias.
Maisrecentemente,outrasconcepesfazempartedaconcepodeespaogeogrfico.MiltonSantos(1982)vaisereferiraestacategoriadizendo:"oespaoacumulaodesigualdetempos".Oquesignificaconceberespaocomoheranas.OmesmoMiltonSantos(1997)vaisereferiraespaotempocomocategoriasindissociveis,nospermitindoumareflexosobreespaocomocoexistnciadetempos.Destaforma,nummesmoespaocoabitamtemposdiferentes,tempostecnolgicosdiferentes,resultandodainseresdiferentesdolugarnosistemaounaredemundial(mundoglobalizado),bemcomoresultandodiferentesritmosecoexistnciasnoslugares.Constituindoestasdiferentesformasdecoexistir,materializaesdiversas,porconseqnciaespao(s)geogrfico(s)complexo(s)ecarregado(s)deheranasedenovaspossibilidades.
Apartirdaformulaodoconceitodeespaogeogrfico,consideroqueosgegrafostrabalharametrabalhamcomconceitosmaisoperacionais,comoosdepaisagem,territrio,lugareambiente.Comojdissemos,nodesconhecemosaexistnciadeoutros,pormemrazodenossosobjetivos,nosdeteremosnestesacimacitados.Consideroestesconceitosmaisoperacionais,poisvisualizonelesumaperspectivabalizadoradaGeografiasobdiferentesticasdoespaogeogrfico,ouseja,cadaconceitoexpressaumapossibilidadedeleituradeespaogeogrficodelineando,portanto,umcaminhometodolgico.Trataremoscadaumindividualmente.
Paisagem
Deumaperspectivaclssica,osgegrafosperceberamapaisagemcomoaexpressomaterializadadasrelaesdohomemcomanaturezanumespaocircunscrito.Paramuitos,olimitedapaisagematrelavasepossibilidadevisual.
Noobstante,importantefrisarquegegrafostambmconsiderarampaisagemparaalmdaforma.Troll(1950),aoreferirsepaisagem,concebiaacomooconjuntodasinteraeshomememeio.Talconjunto,paraoautor,apresentavasesobduplapossibilidadedeanlise:adaforma(configurao)edafuncionalidade(interaodegeofatoresincluindoaeconomiaeaculturahumana).Paraele,paisagemalgoalmdovisvel,resultadodeumprocessodearticulaoentreoselementosconstituintes.Assim,apaisagemdeveriaser"estudadanasuamorfologia,estruturaedivisoalmdaecologiadapaisagem,nvelmximodeinteraoentreosdiferenteselementos".Estaanlise,emsuaviso,poderiaserdeordemexclusivamentenatural(paisagensnaturais)oudeordemhumana(paisagensculturais).
GeorgesBertrand(1968),aoproporoestudodeGeografiaFsicaGlobal,pensouapaisagemcomo"resultadosobreumacertaporodoespao,dacombinaodinmicaeportanto,instveldoselementosfsicos,biolgicoseantrpicosqueinteragindodialeticamenteunssobreosoutrosfazemdapaisagemumconjuntonicoeindissocivelemcontnuaevoluo".
01/07/2015 Espaogeogrficounoemltiplo
http://www.ub.edu/geocrit/sn93.htm 5/11
Contemporaneamente,MiltonSantos(1997)concebepaisagemcomoaexpressomaterializadadoespaogeogrfico,interpretandoacomoforma.Nestesentidoconsiderapaisagemcomoumconstituintedoespaogeogrfico(sistemadeobjetos).ParaMiltonSantos:
"Paisagemoconjuntodeformasque,numdadomomento,exprimemasheranasquerepresentamassucessivasrelaeslocalizadasentreohomemeanatureza".Ouainda,Apaisagemsedcomoconjuntodeobjetosreaisconcretos".
Nestaperspectiva,diferenciapaisagemdeespao:paisagem"transtemporal"juntandoobjetospassadosepresentes,umaconstruotransversaljuntandoobjetos.Espaosempreumpresente,umaconstruohorizontal,umasituaonica.Ouainda,paisagemumsistemamaterial,nessacondio,relativamenteimutvel,espaoumsistemadevalores,quesetransformapermanentemente.
Denossopontodevista,percebemospaisagemcomoumconceitooperacional,ouseja,umconceitoquenospermiteanalisaroespaogeogrficosobumadimenso,qualsejaodaconjunodeelementosnaturaisetecnificados,scioeconmicoseculturais.Aooptarmospelaanlisegeogrficaapartirdoconceitodepaisagem,poderemosconceblaenquantoforma(formao)efuncionalidade(organizao).Nonecessariamenteentendendoformafuncionalidadecomoumarelaodecausaeefeito,maspercebendoacomoumprocessodeconstituioereconstituiodeformasnasuaconjugaocomadinmicasocial.Nestesentido,apaisagempodeseranalisadacomoamaterializaodascondiessociaisdeexistnciadiacrnicaesincronicamente.Nelapoderopersistirelementosnaturais,emborajtransfigurados(ounaturezaartificializada).Oconceitodepaisagemprivilegiaacoexistnciadeobjetoseaessociaisnasuafaceeconmicaeculturalmanifesta.
Territrio
SoboconceitodeTerritrio,tratamosoespaogeogrficoapartirdeumaconcepoqueprivilegiaopolticoouadominaoapropriao.Historicamente,oterritrionaGeografiafoipensado,definidoedelimitadoapartirderelaesdepoder.NopassadodaGeografia,Ratzel(1899),aotratardoterritrio,vinculaoaosolo,enquantoespaoocupadoporumadeterminadasociedade.Aconcepoclssicadeterritriovinculaseaodomniodeumadeterminadarea,imprimindoumaperspectivadeanlisecentradanaidentidadenacional.AfirmavaRatzel(1899),"noqueserefereaoEstado,aGeografiaPolticaestdesdeamuitotempohabituadaaconsiderarjuntoaotamanhodapopulao,otamanhodoterritrio".Continuando,"aorganizaodeumasociedadedependeestritamentedanaturezadeseusolo,desuasituao,oconhecimentodanaturezafsicadopas,suasvantagensedesvantagenspertenceahistriapoltica"(Ratzel,1899).
lvaroHeidrich(1998),aoreferirseconstituiodoterritrio,nosdiz
"adiferenciaodoespaoemmbitohistricotemincioapartirdadelimitaodomesmo,istoporsuaapropriaocomoterritrioempartedeterminadopelanecessidadeepossederecursosnaturaisparaaconquistadascondiesdesobrevivncia,poroutraparte,porsuaocupaofsicacomohabitat.Nesteinstante,naorigem,adefesaterritorialexercidadiretamentepelosmembrosdacoletividade.Noutroextremo,comojocorredesdeacriaodoEstado,quandohpopulaofixadaterritorialmenteesocialmenteorganizadaparaproduoderiquezas,cadaindivduonomantmmaisumarelaodedomniodiretoerepartidocomorestantedacoletividadesobreoterritrioquehabita.Nestemomento,adefesaterritorialpassaaserrealizadaporumaconfiguraosocialvoltadaexclusivamenteparaaorganizaoemanutenodopoder".
01/07/2015 Espaogeogrficounoemltiplo
http://www.ub.edu/geocrit/sn93.htm 6/11
Observaseque,historicamente,aconcepodeterritrioassociaseaidiadenaturezaesociedadeconfiguradasporumlimitedeextensodopoder.
Contemporaneamente,falaseemcomplexidadesterritoriais,entendendoterritriocomocampodeforas,ou"teiasouredesderelaessociais".SegundoSouza(1995),nohhojepossibilidadedeconceber"umasuperposiotoabsolutaentreespaoconcretocomseusatributosmateriaiseoterritriocomocampodeforas".Paraesteautor,"territriossonofundorelaessociaisprojetadasnoespao".Porconseqncia,estesespaosconcretospodemformaremseoudissolveremsedemodomuitorpido,podendoterexistnciaregular,pormperidica,podendoosubstratomaterialpermaneceromesmo.
Embrevesconsideraes,oquequeremosfrisaraticaanalticadoconceitodeterritrio.EstenorteounaGeografiaperspectivasanalticasvinculadasaidiadepodersobreumespaoeseusrecursosopoderemescalanacional:oEstadonao.Maisrecentemente,esteconceitoindicapossibilidadesanalticasquenodeixamdeprivilegiaraidiadedominaoapropriao(1)deespao.Estaflexibilizaodoconceitopermitetratardeterritorialidadescomoexpressodacoexistnciadegrupos,porvezesnummesmoespaofsicoemtemposdiferentes.Tratasedeumadimensodoespaogeogrficoquedesvinculaasrelaeshumanasesociaisdarelaodiretacomadimensonaturaldoespao,extraindodesteconceitoanecessidadediretadedomnio,tambmdosrecursosnaturais,comoexpressasenaconcepoclssicadeterritrio.Anatureza,enquantorecursoassociadaidiadeterritrio,jnomaisnecessria.Nestasterritorialidades,aapropriaosefazpelodomniodeterritrio,nosparaaproduomastambmparaacirculaodeumamercadoria,aexemplodasterritorialidadesporvezesestudadas,comooterritriodasdrogas.Estasnovasterritorialidadesapresentamsecomovolteiseconstituempartedotecidosocial,expressamumarealidade,masnosubstituememnossoentenderadominaopolticadeterritriosemescalasmaisamplas.Devendoessas,paraseremexplicadasenosomentedescritas,sereminseridasemespaosdedimensorelacional.
Lugar
Olugarumoutroconceito,denossopontodevista,operacionalemGeografia.Consistiria,apartirdaCartografia,aexpressodoespaogeogrficonaescalalocaladimensopontual.Pormuitotempo,aGeografiatratouolugarnestaperspectivaeconsiderouocomonicoeautoexplicvel.
Recentemente,olugarresgatadonaGeografiacomoconceitofundamental,passandoaseranalisadodeformamaisabrangente.Lugarconstituiadimensodaexistnciaquesemanifestaatravs"deumcotidianocompartidoentreasmaisdiversaspessoas,firmas,instituiescooperaoeconflitosoabasedavidaemcomum"(MiltonSantos,1997).
Tratasedeumconceitoquenosremeteareflexodenossarelaocomomundo.ParaMiltonSantos(1997)resgatandoSerres(1990),estarelaoeralocallocalagoralocalglobal.
Oconceitodelugarinduzaanlisegeogrficaaumaoutradimensoadaexistncia"poisrefereseaumtratamentogeogrficodomundovivido"(MiltonSantos,1997).Estetratamentovemassumindodiferentesdimenses.Deumlado,olugarsesingularizaapartirdevisessubjetivasvinculadasapercepesemotivas,aexemplodosentimentotopoflico(experinciasfelizes)dasquaisserefereYuFuTuan(1975).Deoutro,olugarpodeserlidoatravsdoconceitodegeograficidade,termoque,segundoRelph(1979),"encerratodasasrespostaseexperinciasquetemosdeambientesnaqualvivemos,antesdeanalisarmoseatribuirmosconceitosaessasexperincias".Istoimplicaemcompreenderolugaratravsdenossasnecessidadesexistenciaisquaissejam,localizao,posio,mobilidade,interaocomosobjetose/oucomaspessoas.Identificaseestaperspectivacomanossacorporeidadee,apartirdela,onossoestarnomundo,nocaso,apartirdolugarcomoespaodeexistnciaecoexistncia.
Masolugarpodetambmsertrabalhadonaperspectivadeummundovivido,queleveemconta
01/07/2015 Espaogeogrficounoemltiplo
http://www.ub.edu/geocrit/sn93.htm 7/11
outrasdimensesdoespaogeogrfico,conformeserefereMiltonSantos(1997),quaissejamosobjetos,asaes,atcnica,otempo.
nestaperspectivaqueMiltonSantos(1997)serefereaolugar,dizendo:
"nolugar,nossoprximo,sesuperpe,dialeticamenteaoeixodassucesses,quetransmiteostemposexternosdasescalassuperioreseoeixodostemposinternos,queoeixodascoexistncias,ondetudosefunde,enlaandodefinitivamente,asnoeseasrealidadesdeespaoetempo".
Resultadaquisuavisodemundovividolocalglobal.Paraoautor,olugarexpressarelaesdeordemobjetivaemarticulaocomrelaessubjetivas,relaesverticaisresultadodopoderhegemnico,imbricadascomrelaeshorizontaisdecoexistnciaeresistncia.DaaforadolugarnocontextoatualdaGeografia.
Ambiente
Emseuperodoinicial,referiaseaGeografianoaoambiente,masaomeio(milieu).ParaBertrand(1968),oconceitodemeiosedefineemrelaoaalgumacoisa,portanto,estimpregnadodeumsentidoecolgico.AliataeSilvestri(1994),emcaptuloreferenteapassagemdoconceitodepaisagemaodeambiente,indicaqueaidiadeambienteoumeioapresentarazescientficas.Paraestes,aorigemhistricadestanooestvinculadabiologia,tendosidointroduzidanestareadeconhecimento,pelemecnicanewtoniana.Emseudesenvolvimentohistrico,noentanto,oconceitoperdesuasrazes(adeveculomediandoumobjetoaoutro)eassumeaconcepo"deunidadedediversasmanifestaesentresirelacionadas,sistema,nostermosqueoestruturalismooredefiniu,organismo".(AliataeSilvestri,1994).
Nestaperspectiva,oambientepodeserlidocomoalgoexternoaohomem,cujapreocupaoseriaestudarofuncionamentodossistemasnaturais.Ou,incluirohomem,nestecaso"emumanicaesferacujachaveprincipaldeleituraestconstitudaporprocessosnaturais"(AliataeSilvestri,1994).Paraestesautores,aidiadeambienteeliminaporconseguinte"todaatenso,todaacontradioenesteparticularatensoessencialqualsejaadeserohomemsujeito.Onicosujeitoemummundoopostoaele".
Ambiente,paraosautoresacimareferidos,contrapesepaisagem,emboraestatambmtenhasetransformadonotempo,tendosidoapropriadaporoutrasdefiniescomomeio,habitateecossistema,todaselasdesignandoomundoexterioraohomem.Apaisagemconcebida,nestecontexto,comointegraoorgnica,temnasuaorigemumdiferencial.Estediferencialestnasuamarcainicial,aarte.Assim,apaisagem,navisodoartista,acentuaatenso."Acentua,naspalavrasdeAdorno,essaprofundaferidacomqueohomemnasceu".(AliataeSilvestri,1994).
Historicamente,temostambmemrelaoGeografiaumanaturalizaodohomem,sejanoconceitodepaisagem,comonodeambiente.Entretanto,Gonalves(1989),emsuacrticaaoconceitodemeioambiente,propeumavisodeambienteporinteiro,ouseja,considerlonassuasmltiplasfacetas.Nosendomaispossvelconceberambientecomoequivalenteanatural.Oambienteporinteirocomoserefere,implicaemprivilegiarohomemcomosujeitodastransformaes,semnegarastensessobasmaisdiferentesdimenses.
Resta,noentanto,observarquenaatualidadegegrafoscompartilhamdeconceitosdiferentes.Aticaambiental,naperspectivanaturalistaenaturalizante,aindaseauxiliadeconceitosquenodimensionamatensosobasquaisseoriginamosimpactos,masestanotemsidoaregra.Porconseguinte,podemosafirmarqueaGeografiatempensadooambientediferentementedaEcologia,neleohomemseincluinocomosernaturalizadomascomoumsersocialprodutoeprodutordevriastensesambientais.
01/07/2015 Espaogeogrficounoemltiplo
http://www.ub.edu/geocrit/sn93.htm 8/11
UnoeMltiplo
Apartirdestaexposio,cabemalgumasconsideraescomaintenodesntese.PartilhamosdaidiadequeoespaogeogrficoconstituioconceitobalizadordaGeografia.Aformulaodesteconceitoapresentoueapresentaaindahojevariadasinterpretaes.Ainda,nosculopassado,comovimoscomHumbolt(1862),aGeografiaconstituiseumacincianatural.EstesugeriaumainterpretaodanaturezasubdivididaemFsicaeGeografiaFsica.(Figura1)
Figura1
Osgegrafos,posteriormente,conceberamumageografiaquepropunhaaconjunodonaturaledohumano,transformandooespaogeogrficoemumconceitoqueexpressaaarticulaoNaturezaeSociedade,ousejaconstituramumobjetodeinterfaceentreascinciasnaturaiseascinciassociais(Figura2).
Figura2
Eminmerasobrasgeogrficas,oconceitodeespaogeogrficoexpressouseatravsdaconcepodepaisagem,regio,territrio,lugar.JobservamosqueHumboldt(1862),aofalaremGeografiaFsica,referiasepaisagemnatural.Pensamospoderestabelecerdiferenasentreessesconceitos.Aexpressodogeogrficoencontraserepresentadanoconceitodeespaogeogrfico,conformejnosreferimos,adotandoaconceituaodeMiltonSantos(1997).Esteconceitoexpressaaarticulaoentrenaturezaesociedade,conformearepresentaodafigura2.
Agoracabeperguntar:aquenaturezaserefereoautor?Tratase,nestecaso,deumaconcepodenaturezadenominadadenaturezaartificialoutecnificada.ParaMiltonSantos(1997),operodoatual,perodo"TcnicoCientficoInformacional"nonospermitepensaranaturezacomoprimariamentenatural,oumelhorcomodecorrentedeprocessosqueadvmexclusivamentedesuaautoorganizao.
Apresenadohomemconcretamentecomosernaturale,aomesmotempo,comoalgumopostoanatureza,promoveu/promoveprofundastransformaesnanaturezamesmaenasuaprprianatureza.Istoexigeumareflexoefetivasobreoquenaturezahoje.Algumasproposiesencaminhamadiscusso.MiltonSantos(1997)qualificaanaturezadenominandoadenaturezaartificialoutecnificadaou,ainda,naturezainstrumental.Istoporqueatcnicanoseuestgioatualpermiteainterveno,nosnasformas,comonosprocessosnaturais.Algunsexemploscabemparamelhorilustrar:aintervenonociclocicardianodemaneirageneralizada,sejaentreoshomens,ondeanecessidadedorelgionavidadiriaconstituiumexemploexpressivo,sejaentreosanimaisevegetaisatravsdaaceleraonosprocessosdeproduoereproduodestesparaoconsumohumano.Almdesteexemplo,caberegistraraconstituiodesementestransgnicas,assimcomoatransmutaodeanimais(ovelhaDolly),entretantosoutrosmaiscomumentelembrados,oefeitoestufaeacamadadeoznio(naClimatologia),asguassuperficiaiscontaminadas(naHidrologia)eosdepsitostecnognicos(naGeomorfologiaenaGeologia).Tratarseiaanatureza,nestacircunstncia,nomaiscomoumadimensodeinterfacecomasociedade,mascomoumadimenso
01/07/2015 Espaogeogrficounoemltiplo
http://www.ub.edu/geocrit/sn93.htm 9/11
detransmutaoetransfigurao.
OtermotransfiguraoaquiadotadoentendidoconformeapresentaMaffesoli(1995)"transfiguraoapassagemdeumafiguraparaaoutra.Almdisso,eladeumacertamaneira,mesmoquemnima,prximadapossesso"(Maffesoli,1995).Assim,umanaturezapossudapelohomemtransfigurase,adquireumaoutradimenso.
Retornandonossarepresentaocomointerfaceetransfigurao,podemospensaroespaogeogrficocomoumtodounoemltiploabertoamltiplasconexesqueseexpressamatravsdosdiferentesconceitosjapresentados.Estes,aomesmotempoemqueseparamvises,tambmasunem.
Representamosestainterpretaonafigura3.Elaexpressanocrculoaidiadeespaogeogrficoaquisetorizadoemquatropartes.Cadaparterepresentaavisoanalticaprivilegiadaporumououtrogegrafo.
Figura3
Assim,temosnestarepresentaoaexpressodapossibilidadedediferentesleituras.Noobstante,oespaogeogrficodinmico.Suadinmicarepresentadapelomovimento,ogirardocrculo.Estegiroexpressaaidia:umtodouno,mltiploecomplexo.Estarepresentaoelaboradanosentidodeexpressaraconcepodeque:oespaogeogrficopodeserlidoatravsdoconceitodepaisagemeouterritrio,eoulugar,eouambientesemdesconhecermosquecadaumadessasdimensesestcontidaemtodasasdemais.Paisagenscontmterritriosquecontmlugaresquecontmambientesvalendo,paracadaum,todasasconexespossveis.
Algumasquestesseimpemdiscusso.Aprimeiradelasdizrespeitoaosrecortesanalticos,oquepoderiaserlidocomoumreducionismonaconcepodeespaogeogrfico.Entretanto,pensandoemumaGeografiaqueseconstruiuindependentementedessesconceitos,compartimentadaemgeografiafsicaegeografiahumanacomseusrespectivossetores,noseriamestes,instrumentosoperacionaisquepermitiriamoretornoaconjuno?
Sedeumladoaindatrabalhamoscomorecortedoespaogeogrfico,deoutroacreditamosqueessesrecortespoderomaisunirodiscursogeogrfico,doqueseparar.Istoporquecadaumdelesenfatizaumadimensodacomplexidadeorganizacionaldoespaogeogrfico:oeconmico/cultural(napaisagem),opoltico(noterritrio),aexistnciaobjetivaesubjetiva(nolugar)eatransfiguraodanatureza(noambiente).Noobstante,nenhumdelesprescindedasdeterminaesexpressasemunseemoutros.
Poroutrolado,acreditamosqueconceberestacomoumadaspossibilidadesanalticasdaGeografia,tendeanospermitiradiferenadeenfoques,aomesmotempoemquenosarticulapelasconexesderivadasdafronteiratnueentrecadaumdessesconceitos.Costumasedizernaatualidade,queoobjetodeestudoseconstrinumcontextorelacional(contmeestcontido).Porconseguinte,asconexesquepermeiamosconceitosqueaquidenominamosoperacionais,aproximamasnossasprticasgeogrficas,muitomaisquenosdividem.
Porltimo,caberessaltarqueostrabalhosexpressosnestacoletnea,analisamoespaogeogrficoapartirdoconceitodeambiente.Apresentamumaleituradoespaogeogrfico,apartirdatransfiguraodonatural,dosocial.Dimensionamestaanlise,apartirdaperspectivadolugar,
01/07/2015 Espaogeogrficounoemltiplo
http://www.ub.edu/geocrit/sn93.htm 10/11
enquantolocusdavida.Buscamresgatarumambientequenoseconfundacomimpactosnanatureza,masqueprivilegiaasderivaesetransmutaesdesteslugares,apartirdaconstruodavidaemsociedadecomanatureza.
Expressamtambm,umaanlisedoambientenaperspectivadeumdilogo.Estesefazapartirdolugar.Porvezes,elesedirigeaopoderpblico,nestesentidobuscacompreendererepensardeterminaesverticais,ouseja,aquelasqueemanamdamacroeconomiaedapoltica.Emoutrosmomentos,estedilogobuscacompreendererepensarasdeterminaeshorizontais,nestesentidocolaboraparaaarticulaocomunitria,apartirdoreconhecimentodomundovivido.Prope,destaforma,umapossibilidadedeparticipao.Estesdoiseixoscompeemnossoentendimentoadimensoanalticadoconjuntodostrabalhosaquireunidos.
Nota
1.Chamamosaatenosobreoconceitodeapropriao,eleexpressaumaconcepodiferenciadadopodersobreoterritrio,tratarseiadeumdomnio,originalmentecomocondionecessriaasobrevivncia.Hojeestapropriaosefazsobosmaisdiferentesobjetivosmuitasvezesdeordemcultural.TrataseconformeHeidrich(1998)emcomunicaooral,umadiscussoemabertoentreostericosdaConstituiodoTerritrio.
Bibliografia
ALIATA.FySILVESTRI,G.Elpaisageenelarteylascinciashumanas.BuenosAires:CentroEditordeAmricaLatina,1994.
BERTRAND,G.PaisageyGeografiaFsicaGlobal.InMENDOZA,J.G.JIMINES,J.M.yCANTERO,N.O.(Orgs)Elpensamientogeogrfico.Estudiointerpretativoyantologiadetextos(deHumboldtalastendnciasradicales).Madrid:AlianzaEditorial,1982.
GENRO,A.F.MarxismoFilosofiaProfana.PortoAlegre:Tch!Editora,l986.
GONALVES,C.W.P.Os(Des)caminhosdoMeioAmbiente.SoPaulo:Contexto,1989.
GRIGG,D.Regies,ModeloseClasses.CHORLEY,R.eHAGGETT,P.(Orgs.)ModelosIntegradosemGeografia.RiodeJaneiro:LivrosTcnicoseCientficosEditoraeEditoradaUniversidadedeSoPaulo,1974.
HARVEY,D.AJustiaSocialeaCidade.SoPaulo:Hucitec,1980
HEIDRICH,A.FundamentosdaFormaodoTerritrioModerno.BoletimGachodeGeografia,n23,AGBSeoPortoAlegre,1998.
HUMBOLDT,A.Von.Cosmos.Ensayodeunadescripcinfsicadelmundo.InMENDOZA,J.G.JIMENEZ,J.M.yCANTERO,N.O.(Orgs.)Elpensamientogeogrfico.EstudioInterpretativoyAntologiadeTextos(DeHumboldtalastendenciasradicales).Madrid:AlianzaEditorial,1982.
MAFFESOLI.M.A.ContemplaodoMundo.PortoAlegre:ArteseOfcios,1995
RATZEL,F.ElTerritorio,lasociedadyelEstado.MENDOZA,J.G.JIMENEZ,J.M.yCANTERO,N.O.(Orgs.)Elpensamientogeogrfico.EstudioInterpretativoyAntologiadeTextos(DeHumboldtalastendenciasradicales).Madrid:AlianzaEditorial,1982.
RELPH,E.C.AsbasesFenomenolgicasdaGeografia.RevistadeGeografia,vol.4/n7,AGETEORioClaro,SoPaulo,1979.
SANTOS,M.PensandooEspaodoHomem.SoPaulo:Hucitec,1980.
SANTOS,M.ANaturezadoEspao.TcnicaeTempo.RazoeEmoo.2Edio.SoPaulo:Hucitec,l997.
01/07/2015 Espaogeogrficounoemltiplo
http://www.ub.edu/geocrit/sn93.htm 11/11
SOUZA,M.J.L.de.Oterritriosobreespaoepoder,autonomiaedesenvolvimento.CASTRO,I.E.deGOMES,P.C.daC.eCORRA.R.L.(Orgs).GeografiaConceitoseTemas.RiodeJaneiro:BertrandBrasil,1995.
TROLL,C.Elpaisagegeogrficoysuinvestigacin.MENDONZA,J.G.JIMENEZ,J.M.yCONTERO,N.(Org.)Elpensamientogeogrfico.Estudiointerpretativoyantologiadetextos(DeHumboldtalastendnciasatuales).Madrid:AlianzaEditorial,1982.
TUAN,YIFU.SpaceandPlace:HumanisticPerspective.ProgressinGeography.Vl,n6,1975.
CopyrightDirceMariaAntunesSuertegaray,2001CopyrightScriptaNova,2001
Volveralprincipiodelapgina
Menprincipal
Top Related