Nr . 59 Çmimi : 50 den. Korrik 2014

ARM – NATO RApORTiMe ARMATiM HisTORi UsHTARAke LOjëRA dHe siMULiMe

ISS

N:

185

7-6

710

P J E S Ë M A R R J E E P Ë R B A S H K Ë T E O R K E S T R Ë S U S H T A R A K E T Ë A R M - S Ë D H E O R E K E S T R Ë S U S H T A R A K E T U R K E “ M E H T E R A N ”

N D E R , K R E N A R I D H E P Ë R G J E G J Ë S I E M A D H E

M I N I S T R I I R I I M B R O J T J E S P R A N O I S O L E M N I S H T D E T Y R Ë N

ISS

N:

185

7-6

710

R E v I S T Ë E M I N I S T R I S Ë S Ë M B R O J T J E S S Ë R E P U B L I K Ë S S Ë M A q E D O N I S Ë R e v i s t ë e M i n i s t R i s ë s ë M b R o j t j e s s ë R e p u b l i k ë s s ë M a q e d o n i s ë

G Ë R S H E T I M I A R T I T D H E P R O F E S I O N I T U S H T A R A K

uzeu i luftës maqedonase për shtetësi dhe pavarësi paraqet një element të dokumentuar, bashkëkohor dhe objektiv për kodin luftarak të popullit maqedonas, forcën e tij shpirtërore e revolu-

cionare në realizimin e qëllimeve liridashëse dhe shtetformuese. Me autenticitetin historik dhe arritjet e mëdha artistike, ky muze i speciali-zuar me ekspozitën e tij komplekse, dërgon tre porosi themelore drejt vizitorëve: se rruga drejt krijimit të shtetit maqedonas ka zgjatur një shekull e gjysëm; se historia përbëhet prej personave pozitiv dhe neg-ative të cilët kanë lënë gjurmët e tyre dhe se është më se i nevojshëm një unitet kombëtar maqedonas.Ky muze posedon dy mijë eksponata, mes cilave 152 figura dyellore, 105 fotografi artisitke – portrete të veprimtarëve, revolucionarëve dhe inteketualëve të njohur maqedonas, skena masovike të ngjarjeve të rëndësishme nga e kaluara revolucionare , si dhe një numër të madh dokumentesh, fotografish, maketash, hartash proshuarsh dhe një numër të konsiderueshëm të armëve. Ky ambient kapë periudhën nga shek. XVII deri në shek. XX me theks të veçantë në shek. XIX dhe XX. Nga hapja e muzeut e gjer më sot, ky ambient dhe kjo hapsirë është pasuruar edhe me 200 eksponate të reja. Gjatë pothuajse tre viteve të kaluara që data e hapjes më 8 shta-

tor të vitit 2011, hapësirat e muzeut i kanë vizituar mbi 100 mijë qytetar të Repubkikës së Maqedonisë si dhe 20 mijë turistë të huaj nga 75 vende të botës nga të gjitha kontinentet, të cilët kanë qëndruar në Shkup. Përveç tyre, muzeun gjatë tre viteve të kaluara e kanë vizituar edhe 150 delegacione nga vendet e jashtme gjatë qëndrimit të tyre në Shkup. Gjithashtu muzeun e kanë vizituar edhe 20 mijë nxënës dhe stundetë nga R. e Maqe-donisë, për të cilët organizohen programe të veçanta edukative si që është projekti “Muzeu – mik i fëmijëve” projekt i cili organizohet gjatë vitit shkollor.Në kuadër të përcaktimeve programore për trashëgiminë e traditave tona liridashëse nga e kaluara jonë historike, muzeun e kanë vizituar

edhe oficerët rezervë, aktivistët e njësive të këshillave organizativ (OOE të ORRM-së nga Shkupi dhe nga Tetova) të kryesuar nga kryetari i ORRM-së, prof. Dr. Gjorgji Mallkovski. Zh.Trajanovski

Muzeu i luftës maqedonase për shtetësi

dhe pavarësi

TË SIGURTË NË QIELL DHE NË LARTËSI

22 VJET NGA FORMIMI I BRIGADËS AJRORE

ELAN I RI

gjedhjet presidenciale dhe parlam-entare në Republikën e Maqedonisë edhe një herë treguan se kush ka më

tepër besim te populli. Qetë, në mënyrë demokratike dhe me një përqindje të lartë të daljes, populli i Maqedonisë përsëri u përcaktua për politikanët e dëshmuar dhe të etabluar. Qeveria e re e cila u formua kah fundi i muajit qershor pësoi shumë pak ndryshime në përbër-jen e saj në krahasim me përbërjen e kaluar. Gjithashtu edhe presidenti e mori përkrahjen e popullit si dhe mandatin e tij të dytë...Në Ministrinë e Mbrotjes dhe në Ar-matën e Republikës së Maqedonisë gjatë muajit qershor aktivitetet u zhvillu-an me ritmin e zakonshëm dhe në afat të caktuar kohor. Brigada Ajrore shënoi ditën e njësisë në mënyrë solemne dhe dinjitoze. U raportua për rezultatet e arritura dhe për planet për periudhën vijuese.„Kampusi veror 2014“ u zhvillua në mënyrë të shkëlqyer sipas të gjitha skenareve të parashikuara. Pjestarët e çetës për mbrojtjen forcave EUBG 2014-2 në mënyrën më të mirë na parfaqësuan në kuadër të grupit luftarak të BE-së “Luani i Shpejtë” e cila u mbajt në Belgjikë kah fundi i muajit qershor.Media-trajnerët nga Qendra Rajonale për Marrëdhënie me Publikun, në Osllo morrën certifikatet e nevojshme të me-dia-trajnimit për komunikim krize.Arriti ministri i ri i mbrojtjes!Që nga formimi i Ministrisë së Mbrojtes së Republikës së Maqedonisë si njëra ndër subjektet bartëse të sistemit të mbrotjes së shtetit, u ndërruan shumë ministra të mbrojtes. Kujtojmë minis-trin e parë të mbrojtjes, Prof. Dr. Trajan Gocesvski, si njeri i cili u kap, me një ar-matim dhe pajisje minimale të filloj me formimin e Armatës së Republikës së Maqedonisë… Çdo ministër i mbrojtjes ka ngelur në kujdesë për ndonjë veçan-ti, kontribut, apo ndoshta edhe ndonjë lëshim apo vlerësim të gabuar...Ministri i ri i mbrojtjes, Dr. Zoran Jolevski erdhi në krye të Ministrisë së Mbrot-jes me shumë krenari, për faktin se pikërisht atij iu nda ky funksion…Në pranim dorëzimin e detyrës së ministrit të mbrotjes, para platosë së Ministrisë së Mbrojtjes, të gjithë e ndjemë elanin me të cilin ky ekspert nga fusha e ekon-omisë dhe njëherit diplomat i shquar u zotua së do të punojë me përkushtim në drejtim të afrimit të Republikës së Maqedonisë drejt NATO-s dhe BE-së dhe se me gjithë eksperiencën dhe përvojën e tij do të përpiqet ta shpie Republikën e Maqedonisë në NATO, do të punojë me përkushtim për reformat në ARM dhe MM në linjën e konceptit të “Mbro-jtjes së Mençur” të NATO-s gjithashtu do të orvatet që të përmirësojë gjendjen e pjesëtarëve të ARM-së dhe do ti shfry-tëzojë burimet më të mira njerëzore të Ministrisë së Mbrojtjes...Erërat e ndryshimeve me të vërtetë sollën një elan të ri në MM dhe ARM. I urojmë sukesë ministrit të ri të mbro-jtjes së Republikës së Maqedonisë dhe shpresojmë se Dr. Zoran Jolevski në mënyrë profesionale dhe me suk-ses do ti realizojë të gjitha detyrat dhe obligimet e mara.

Dr. Zhanet Ristoska

„KAMPUSI VEROR 2014“

KADETËT DhE STuDENTËT TREGuAN GATIShMËRINË DhE PROFESIONAlIzMIN E TyRE

„LUANI I SHPEJTË 14“

PJESËTARËT E ARM-SË NË KuADËR TË GRuPIT luFTARAK TË BE-SË

KOMUNIKIM NË KRIZA

QENDRA RAJONAlE PËR MARRËDhËNIE ME PuBlIKuN VAzhDON ME EDuKIMIN E TRAJNuESVE TË SAJ

LIDERËT E LARTË USHTARAK

SFIDAT NË KuShTE TË KRIzËS SË luFTËS BAShKËKOhORE

„KUSH DO TË QËLLOJË MbI TRESHEN E MADHE ?“ AGJENTI QË DRIDhI RAJhuN E TRETË

LEGJENDA E „VOSJEMERKËS“ SOVJETIKE

hISTORIKu I GJENERATËS SË PARË DhE TË DyTË TË hElIKOPTERËVE „МI-8“

26

28

32 16

34

40 18

48

50

3

23

11INTERVISTË ME GUDRUN SHTAJNAKER, AMBASADORE E REPUBLIKËS FEDERALE TË GJERMANISË NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË

Përmbajtja:M B U R O j A

MbUROJA - Viti VI, numri 59, korrik 2014, del një herë në muaj bOTUES – MINISTRIA E MbROJTJES SË REPUbLIKËS SË MAQEDONISË

bORDI bOTUES Emil Dimitriev (kryetar)Gjeneral-nënkolonel Naser Sejdini, Blerim ukalli, kolonel Mirçe Gjorgovski, Dr. zhanet Ristoska,kolonel Meri Rinxhova, Prof. Dr. Gjorgji Malkovski

REDAKTOR KRYESOR DHE PËRGJEGJËS Dr. zhanet Ristoska

REDAKSIONIBiljana Ivanova (redaktor teknik, artistiko-grafik),Kristina Ilievska (gazetar), Mitko Vasilevski (gazetar), Asim zaimi (redaktor gjuhësor), Aleksandar Atanasov (fotografi) Bujar zulfiqari (perkthimi në gjuhën shqipe)

Shtyp: ,,Kosta Abrash“ - Ohër

ADRESA E REDAKSIONIT MINISTRIA E MBROJTJES – REVISTA „MBuROJA“Rr. „Orce Nikolov“ 116, 1000 ShkupTelefon: 02 3128 276www.morm.gov.mk; E-mail: stit@morm.gov.mk

ÇMIMI I NJË KOPJE ËShTË 50 DENARËABONIM VJETOR 600 DENARË

llog. Bankare 05001001 1678720(Numri i referencës: 725939-10)Numri taksativ: 4030990271748ТС 100000000063095

Faqja

Faqja

Faqja

Faqja

Faqja

Faqja

Faqja

Faqja

Faqja

Faqja

Faqja

4

as shbërbërjes së Bashkimit Sovjetik në vitin 1991 e logjikshme ishte çështja e nevojës së ekzistimit ose jo të aleancës veriatlantike të NATO-s. Në fakt, his-

toria ka treguar se aleancat krijohen kundër kërcënimve dhe rreziqeve, ndërsa kur kërcëni-mi shmanget apo largohet, gjithashtu edhe aleancat shuhen. Aleanca amerikano-sovje-tike pas luftës së Dytë Botërore mund të meret si shembull më i mirë për këtë. lufta e Ftohtë u kushtojë shtrenjëtë palëve të konfrontuara. Pas përfudnimit të saj, në të dy anët e Atlantikut u hap çështja për ul-jen e shpenzimeve sa i përket mbrotjes. Në këtë drejtim, shumë anëtarë, bënë trysni në Kongres nda presidentit amerikan Xhorxh Bush të shqyrtohet çështja për shbërpërjen e NATO-s dhe për uljen e borxhit të ShBA-së i cili është rritur gjatë viteve të tetëdhjeta të shekullit të kaluar, për shkak të shpenzimeve ushtarake. Duke u nisur nga arsyja primare për të cilën u formua aleanca e NATO-s, në Europë kërkohej zgjidhje për shmangjen e dominimit amerikan dhe thuhej se Bashkimi Europian (BE) do të mund të zëvendësonte NATO-n edhe në aspektin politik edhe në atë ushtarak. Kjo në fakt është edhe përgjigja se pse NATO me shumë sukses ia doli ndaj trendeve të ndryshme që i kanoseshin asaj si aleancë dhe si organizatë gjatë historisë.Për ruajtjen e Aleancës menjëherë pas për-fundimit të luftës së Ftohtë u treguan disa faktorë kyç. I pari, eliminimi i Paktit të Var-shavës krijoi një vakum të madh në qeveritë e vendeve të Europës qëndrore dhe lindore. Më pas, askush nuk i parashikoi trazirat në “Rusinë e re” sidomos duke e pasur të njohur faktin se si ajo historikisht i trajtonte “fqinjët e

NATO PERSPEKTIVAT E ALEANCËS PAS VITIT 2014

tikës, i kërkesave dhe programve të tajnimit nga rreziku i njohur 40 vjeçar i sfidave të reja, pa dyshim se tregoi se duhej një kohë e gjatë për një lloj transformimi të tillë. Për NATO-n ishte e nevojshme ekzistimi i një problem i cili do të duhej të zgjidhet pa hamendje dhe vendet të mos kenë dyshime në aftësinë e tyre dhe gjithashtu NATO donte që ta dëshmojë aftësinë dhe rolin e tij. Këto ishin dy sfidat gjatë viteve të nëntëdhjeta: Bosnja dhe Kosova. Bosnja u shëndrua në një kaos etno-politik, një situatë në të cilën ShBA nuk ishte e gatshme të reagojë. Sh-BA-ja pos a e kishte përfunduar operacionin “Era e shkretëtirës” operacion nga i cili dolën me borxhe të mëdha, ndërsa njëkohësisht donin që të dalin me përfitime edhe nga “divi-

saj të afërt”. Administrata e presidentit Bush e vërejti këtë problem dhe me një mbështet-je të fuqishme nga Europa perëndimore filloi që ti përforcojë lidhjet ushtarake dhe politike me vendet e reja të pavarura nga Europa qëndrore dhe lindore. Qëllimi politik i admin-istratës së Bushit ishte që të inkurajohej Eu-ropa “e lirë dhe në tërësi”, ndërsa NATO ishte katalizatori i gjithë kësaj. Faktor tjetër ishte edhe dimenzioni moral. Disa nga vendet ishin te mendimit se mbledh-ja e vendeve anëtare të NATO-s në krye me ShBA-në me vendet e ish Paktit të Var-shavës në Jaltë në vitin 1949 është “tradhëti”. Për ato, ajo ishte një punë e kryer.Transformimi fillestar i NATO-s ishte i ngadal-shëm dhe i vështirë. Ndërrimi i fokusit, poli-

5

ikanët këtë gjë do ta merrnin si të pado-bishme. Afganisatani mund të jetë momenti “për të qënë apo të mos qënë” për NATO-n. Edhe presidenti Obama kohë më parë vëre-jti se “kredibiliteti i NATO-s në Afganisatan është nën pikpyetje”.Në prapavinë e krizës në Afganistan, BE-ja paraqet edhe një rrezik të mundëshëm sa i përket NATO-s. Europa është në kërkim të disa zërave ndikues që thonë se NATO duhet të zëvendësohet ushtarakisht, duke i lënë të lirë europianët nga ajo që ata e shohin si dominim amerikan në Europë dhe më gjërë. Ata kanë qëndrim të ashpër në lidhje me “amerikanizimin” dhe për politikën e tyre të jashtme, dy gjëra këto të cilat janë shumë “toksike” për shumë banorë të kontinentit eu-ropian. Gjatë Samitit të helsinkit, BE-ja ndër-rmori hapat e para drejt një sigurie kolektive të pavarur jashtë NATO-s, kur anëtaret e saj u pajtuan që të formojnë forcat multinacion-ale të BE-së të përbëra nga 60.000 pjestarë. Por, këto forca ekzistojnë vetëm në letër, kjo në praktikë nuk u realizua asnjëherë më parë. Në fakt, edhe me mbështetjen e nevojshme të ShBA-së, e tërë kjo do të përfundojë me huazimin e ushtarëve të NATO-s.Thjeshtë thënë, BE-ja nuk kërcënon që të zëvendësojë NATO-n. Obliguesit tatimorë eu-ropian nuk do të paguajnë për këtë. Nga ana tjetër edhe ShBA-të janë të kënaqur me këtë pozitë sepse në këtë mënyrë do të sigurohet ndikimi i ShBA-së që nëpërmjet NATO-s të ketë qasje në punët e Europës. Shumë më cinin është kuptimi se NATO së bashku me lidershipin amerikan është shumë më i do-bishëm për Europën. ShBA-të do ta kryejnë “punën e flliqur” në botë, përderisa BE-ja do të arrijë ti mbajë vlerat e veta të larta morale të një unioni apo vendi që nuk përzihet , duke përfshirë këtu edhe bonusin e lartë të sigurisë së lirë.Parashtrohet pyetja: Çka nëse ISAF nuk ka sukses, a do të përfundojë edhe NATO si aleancë? Edhe përskaj të gjitha paralajmëri-meve nga ana e shumë liderve të shquar, shkenctarëve dhe hulumtuesve, përgjigja me siguri se do të ishte “jo”. Asnjë shef shteti vend anëtar i NATO-s apo ministër i jashtëm edhe përskaj mohimeve të shumta, nuk ka propozuar shbërbërjen e Aleancës. NATO ishte, është dhe do të ngelë faktor kyç për sigurinë transatlantike. NATO është institucioni i vetëm në botë me përvojë, strukturë dhe kapacitet për tu bal-lafaquar me kriza të mëdha të sigurisë, por gjithashtu edhe të veprojë si qendër e rrjetit global të iniciativave të sigurisë kooperative. Edhe përskaj retorikës së kundërt, europianët do të vazhdojnë të mbështesin NATO-n, jo vetëm për faktin se Rusia është në vizionin e tyre perifer, por gjithashtu edhe se kjo e fundit vazhdon të luaj një lojë të “bartjes së peshës”, lojë përmes së cilës fiton sigurinë më të madhe për një çmim më të lirë, shumë më pak se sa që do të jenë të detyruara të paguajnë forcat tjerë në qoftë se donë të mbajnë sigurinë e tyre vetanake. Ato së pari do të kishin toleruar aleancë të rëndë për një bashkëpunim me ShBA-në se sa të hapëro-jnë të vetëm drejt këtij qëllimi.Nga këndvështrimi i ShBA-së, forcat e NA-TO-s edhe më tutje janë relavante dhe të do-bishme, edhe përskaj barrës joreale nga ana e ushtarëve amerikan dhe obliguesit tatimorë. NATO edhe më tutje përfaqëson mënyrën më të mirë për ShBA-në të jetë e përfshirë në punët e Europës si dhe gjithashtu “të rri-

denta e kaluar paqësore” duke e ulur ndikimin e tyre ushtarak ne Europë. Pozita dominante politike amerikane ishte ajo se europianët do të duhej që vetë të zgjidhin problemin bosh-njak. Por edhe pas 3 vitesh nga fillimi i konf-liktit, si dhe pas spastrimit etnik nga trysnia sa vinte e rritej. Edhe pse ShBA-ja nuk donte që të hyjë në një “Vietnam tjetër” u bë më se e qartë se europianët nuk kanë kapacitetin e duhur që vetë të ballfaqohen me këtë çësht-je. Përveç kësaj, ky konfkikt tregoi se edhe me mbështetjen e administratës politike ameri-kane, operacionet ushtarake të NATO-s nuk do ti arrijnë pritjet e duhura pa mbështetjen e drejtpërdrejtë të ShBA-së. Në fund, lidershipi amerikan dhe pjesëmarja ushtarake amer-ikane u tregua si pikë vitale për tejkalimin e problemit. Marrëveshja e Dejtonit dëshmoi për rëndësinë vitale të ShBA-së në proceset e NATO-s,pas luftës së Ftohtë. Situata në Kosovë shfaqi probleme të ngja-jshme për Aleancën. Për arsye se në Kombet e Bashkuara nuk u arritë marrëveshje me Këshillin e Sigurimit, përsëri NATO ishte ajo që duhej të bënte zgjidhjen e krizës. Edhe me një konsenzus politik në Këshillin Veriatlantik në lidhje me masat që duheshin të ndërmeren, prapë se prapë ekzistonin bariera birokratike për realizimin efikas e gjithë asaj që duheshte të ndërmerej. Duhet të dimë se NATO gjithashtu është edhe aleancë politike. Për legjitimitetin e procedurave dhe vendimeve kërkohet një konsensus të tipit „sine qua non“. Por, paso-jat e luftës së Ftohtë përsëri ishin prezente. Aleanca nuk ishte e përgaditur në mënyrë strukturore që të realizojë operacione eks-peditive për sigurimin e paqes apo për zba-timin e saj. Megjithatë, NATO u transformua me sukses në një nismë për të pasur kontrollë mbi Beh dhe Kosovë dhe si organizatë efika-siteti i saj përmirsohej dhe rritej në mënyrë permanente. Në fakt, kriza në Bosnjë dhe në Kosovë në një farë mënyrë i ndihmoi NATO-s për tu transformuar, duke u ballafaquar me sukses me sfidat gjatë viteve të 90’-ta. Alean-ca tregoi qëndrueshmëri duke qenë nën pre-sion. Debati rreth transformimit zbuloi shumë lëshime në makinerinë birokratike në kuadër të NATO-s, si në planin diplomatik ashtu edhe në atë ushtarak. Palët e përfshira e kuptuan që Aleanca duhet të ndryshojë në mënyrë që të përgjigjet ndaj realitetit të ri të periudhës pas luftës së Ftohtë, por çështja ishte se si, ku dhe pse. Siç e cekëm më lartë, ajo që në masë të madhe gjeti zgjidhje, të paktën gjatë dekadës së parë të luftës së Ftohtë, është ajo që në një farë forme NATO edhe më tut-je paraqet një garancë për sigurinë kolektive për anëtaret e saj, dhe ndjehet intuitive për të ruajtur këtë aranzhman. Vendet tjera, në Ale-ancë shihnin sin ë një ndërmarrje e shtrenjtë e cila është në një kërkim të kotë të një rreziku të qëndrueshëm. Ai rrezik nuk ishte as në mje-diset transatlantike e as në ato europiane. Ashtu siç intensivikohej debati, te liderët mbretëronte qëndrimi se rreziqet e reja të stabilitetit, siç janë krizat humanitare dhe terorrizmi transatlantik, janë ato që mund të ndikojnë tek Perëndimi në distanca të largëta. I ndihmuar nga teknologjia bashkëkohore dhe mediat, bota u bë më e vogël dhe si rezultat i kësaj NATO duhet të reagojë hap pas hapi në mënyrë globale. Sipas disa ekpsertëve, edhe pse misioni parësor i NATO-s për siguri kolek-tive nuk ishte ndryshimi, gjithnjë ka ekzistuar mundësia edhe për një veprim dhe reagim më ndryshe.

Për këtë qëllim NATO duhet të jetë më ek-speditive. Sipas disa ekspertëve edhe pse misioni parësor i NATO-s për sigurinë kolek-tive nuk është ndryshimi, lokacioni dhe vend-ndodhja ka ndryshuar. NATO duhet të jetë ekspeditive.NATO si organizatë pësoi trasformim dhe tur-bulence gjatë periudhës pas Luftës së Ftohtë në vitet e 90’-ta. E zgjëroi anëtarësinë me anëtare të reja si Polonia, Hungaria dhe Çekia, ndërsa në vititn 1999 u miratua edhe koncepti i ri strategjik për përdorimin e forcave të veta si kontingjente jashtë kufijëve të Europës. Ky koncept përfshiu forca të reja vendosëse të NATO-s për reagim të shpejtë, formim të ko-mandës dhe kontrollit ekspeditiv sipas shem-bullit të komandës së bashkuar të forcave tokësore të SHBA-së. Për fat të keq, ngjarjet e dekadës vijuese do të jenë test i elesticitetit dhe koherencës së NATO-s si asnjëherë më parë.

TESTI ISAF PËR QËNDRUESHMËRINË E NATO-S ISAF dhe NATO “luftojnë” me shumë çështje, por a do të thotë kjo se NATO do të zbehet, siç u tregua në disa kriza, deri në këtë statium në qoftë se misioni ISAF nuk do të ketë suk-ses në Afganistan. Disa liderë dhe ekspertë të shquar e ndajnë këtë mendim. Sipas Riçard Hollbruk “e ardhmja e NATO-s është në linje” në Afganistan. Të tjerët mendojnë se NATO duhet të ngelë ekspeditive, që do të thotë ti

arrijë rezultatet dhe sukseset e pritura në Af-ganistan, apo të rrezikojë një shkatërrim dhe shthurrje serioze të aleancës dhe tërheqje të SHBA-së.Në fakt, ajo që inkurajon SHBA-të, duke pasur parasysh kërkesat globale të sigurisë, është që të mbetet në aleancë e cila nuk ka vullnet për zgjidhjen e krizave koplekse transnacion-ale të sigurisë, të cilat gjithashtu kanë ndikim indirekt mbi sigurinë në Europë. Edhe nëse ISAF nuk do të ketë sukses në Afganistan, SHBA-ja do të inkuadrohet në rradhët e bri-tanezëve dhe këshillave të një liste joefikase të përvojave dhe orvatjeve paraprake për të qenë e suksesshme me çdo çmim duke për-dorur forcën në këtë vend. Ky rezultat do ti përforconte pozitat e tale-banëve të Al Kaedës dhe aq më tepër do ti inkurajonte trazirat në Lindjen e Mesme. Duke u nisur nga e lartëpërmendura me siguri se SHBA-ja në të ardhmen nuk do të mbështetej më në NATO-n, në fakt amer-

6

të prestigjin global, ndikimin politik dhe fuqinë ushtarake të ShBA-së“. ShBA nuk mund që vazhdimisht dhe në mënyrë të pakufizuar të jenë ata që gjithmonë do të zgjidhin problemet botërore. NATO bart në vete legjitimitetin ndërkombëtar, në atë mënyrë të rëndësishme aq sa ShBA-të duhet ti mbrojnë aventuarat e veta globale në mënyrë sa më skeptike. Edhe pse në mo-mente marrëdhëniet duken të tensionuara, ShBA-të dhe Europa janë të lidhura ngusht për të mos e shpërbërë Aleancën. lidhjet politike, ekonomike dhe kulturore “të cemen-tuara” nga ana e vlerave të përbashkëta, do të kontribuojnë dhe do të ndihmojnë që NATO të mbijetojë tërësisht ashtu siç është. Më në fund, nëse rreziku që kanoset kundrejt mo-suksessit të ISAF-it, në atë rast pse NATO rritë numrin e vendeve anëtare? Gjatë vitit 2009 u inkuadruan edhe Kroacia së bashku me Shqipërinë, ndërsa Franca u pajtua që të inkuadrohet ushtarakisht.

FORCA KOLEKTIVE I bËN MË TË FORTË TË GJITHË SË bASHKUFundi i operacionit të NATO-s jep mundësi të mëdha. Mundësi për gjenerimin e aftësive kyçe- përfshirjen e fuqishme drejt realitetit të ri gjeopolitik, rebalanscit, obligimeve dhe prior-iteteve. Me fjalë tjera, kjo është një mundësi planifikimi për të ardhmen. Ky plan duhet tu përgjigjet tre pyetjeve: Çfarë do të ndërmer NATO në të ardhmen? Si do ta bëjë këtë? Çfarë aleance do të jetë në të ardhmen?Ja edhe përgjigjet e mundshme të këtyre pye-tjeve. Së pari, ajo që do ta ndërmer NATO në të ardhmen, gjegjësisht cilët janë hapat vijues. NATO do të vazhdojë tu përgjigjet krizave në vendin dhe në kohën ku aleatët do të vendosin, gjegjësisht ku interesat e tyre të sigurisë do të jenë në pyetje për faktin se kjo është puna parësore e Aleancës. Ndërsa kri-zat shtrihen nga Sahali e deri në Azinë Qën-drore. Por kjo nuk do të thotë që NATO do të duhet të intervenoj në çdokund, e as që do të thotë se kjo e fundit është e gatshme për kon-frontim. Por nga ana tjetër, kjo do të thotë se NATO patjetër se duhet të jetë e gatshme që ti kthejë dhe të mbrohet ndaj rreziqeve të llo-jllojshme. Kjo do të thotë se Aleanca duhet ti mbajë punët e saj operative dhe të ruajë spek-trin e tërë të aftësive. Mes tjerash, rëndësia e mbrotjes raketore, sajber-mbrojtjes, si dhe përdorimi i forcave speciale. Mbrotja kundër raketore është element kryesor i mbrotjes kolektive. Nga ana tjetër edhe vendosja e predhave-patriot në Turqi është një përgjigje ndaj kanosjeve dhe rreziqeve. Shumë aleatë europianë kontribuojnë shumë sa i përket sis-temit të mbrotjes raketore të NATO-s. Por, ka dhe janë të mundshme edhe shumë lloje tjera. Për shembull, marina europiane të modernizo-het me radarë të mbrojtjes raketore si dhe me prita të anijeve të tyre në mënyrë që të mund të vendosen së bashku dhe krah për krah me lundrueset e ShBA-së. Gjithashtu NATO duhet të përmirsojë edhe sajber elasticitetin, gjë që paraqet rol kryesor për Aleancën drejt definimit të qasjes së për-bashkët mes aleatëve gjatë trajnimit dhe gjatë sigurisë së ndihmës specialistike të aleatëve gjatë sajber sulmeve. Për këtë janë të nevo-jshme forcat të cilat nëpërmjet shkathtësisë dhe shpejtësisë do të veprojnë në mënyrë të vendosur. I rëndësishëm është edhe roli vital për shtabet e reja të NATO-s për operacionet speciale gjatë planifikimit, koordinimit të mi-sioneve dhe gjatë përmirsimit të aftësive të

ÇFARË ALEANCE DO TË JETË NATO PAS VITIT 2014 „NATO do të ngelë aleancë e ndërtuar mbi vlera dhe interesa të përbashkët, me dyer të hapura për pranimin e anëtarëve tjerë të cilat i ndajnë vlerat e njejta, gjë që është e definu-ar sipas obligimeve transatlantike. Ne e dimë dhe jemi të vetëdijshëm për rëndësinë e kë-tyre obligimeve. Ne e dimë se e gjithë kjo nuk vjen pa pagesë” theksoi Rasmusen. Në gjysmën e dytë të vitit 2001, pjesëmarja e ShBA-së në NATO sa u përket shpenzimeve dhe mbrojtes u rrit nga 63% në 73%, ndërsa gjatë disa viteve të fundit, të gjitha, përveç tre aleatë europian i reduktuan buxhetet e tyre ushtarak, në disa raste edhe deri në 20%. Ky boshllëk i shpenzimve të mbrojtes mer për-masa brengosëse. Por ende më brengosës është fakti se ky boshllëk haset në disa ak-tivitete dhe aftësi kyçe. Për këtë shkak duhet të ndërmerren aktivitetet më konkrete për tu tejkaluar kjo situatë. „Do të dëshiroja që të shoh se si po shkojmë drejt ditës në të cilën asnjë aleatë nuk do të sigurojë më shumë se 50% nga aftësitë e pa-racaktuara kritike. Kjo do të kërkojë që aleatët europianë të bëjnë shumë më tepër. Kjo tre-gon se pse iniciativat nga ana e aleatëve eu-ropian janë të një rëndësie vitale, sepse vetëm një kontribut i fuqishëm europian do të ruaj përkushtimin e fuqishëm e ShBA-së në NATO. lajmi i mirë kundrejt kësaj është se barazpe-sha është përmirsuar dukshëm në këtë dre-jtim në disa lëndë e lëmi kritike. Për shembull, te avionet e mëdhenj transportues” vlerëson Rasmusen. Megjithatë, NATO gjithashtu duhet të ribal-ansohet politikisht. Të gjithë aleatët duhet

të tregojnë vullnet politik për mbështetje të ndërsjellë. NATO duhet të ngrit edhe rolin e forumit politik në lidhje me konsultimet trans-atlantike sa u përket çështjeve të sigurisë, duke përfshirë edhe ato të cilat gjenden jashtë fushës euroatlantike. Ribalansimi kërkon një investim të madh meritor. „Forca kolektive i bën më të fortë të gjithë së bashku. Edhe në ditët në botën e sotme, NATO ose do t’ia del kolektivisht, ose do të pësoj dhe humb në mënyrë individuale. Vizio-ni im për të ardhmen e Aleancës bazohet në sukseset e së kaluarës. Ajo e ruan atë që Aleancësn tonë e bën unike dhe të pazaven-dësueshme. Kjo e ribalancon kapacitetin tonë të përbashkët kolektiv si dhe e fuqizon dhe përforcon vendosmërinë tonë të përbashkët politike. Edhe pas vitit 2014, ne mund të mbe-temi së bashku dhe unik vetëm nëse jemi të susesshëm” konkludoi sekretari gjeneral i NA-TO-s, Andres fog Rasmusen.

Mr. Vencisllav Çuçurski

forcave për operacione speciale të cilat puno-jnë dhe bashkëveprojnë së bashku. „E tërë kjo do të kontribojë që NATO të mbe-tet në standardin e artë të sigurisë euroatlan-tike në shek. XXI. Por, në ç’mënyrë? Ne duhet ti ndërtojnë themelet e gjithë asaj që Alean-ca e ka fituar gjatë operacioneve në Afgan-istan, e jo të përfitojmë ndaj asaj që dikush e sheh si post ISAF dividentë. Në këtë kohë të kursimit, kjo duket si një opsion shumë atraktiv. Por, gjithashtu kjo mund të jetë edhe opcion i gabuar për shkak se sfidat e sigurisë nuk mund të nap resin deri sa ne ti përmir-sojmë mjetet tona financiare. Shkurtime të mëdha mund të shpien drejt pasigurisë më të madhe, me një çmim të cilin ne nuk mund ta paramendojmë dhe lejojmë. Ne e ndjemë këtë, pas fundit të luftës së Ftohtë kur nuk ishim të përgaditur të përgjigjemi si duhet ndaj krizave në Ballkan. Tani ne duhet ta riin-vestojmë dividentën, nga ISAF në mbrojte në mënyrë që të fitojmë një kthim maksimal nga kjo, përfshirë këtu edhe iniciativat mbrojtëse si dhe forcat “e mençura” të NATO-s. Kemi nevojë për forca multinacionale të cilat do të mund të vendosen shumë shepjtë kur kemi më shumë nevojë për të njejtat. Fatmirësisht, ne i kemi këto forca. Ato quhen NATO forca për përgjigje të shpejtë. Shoh një revitalizim të këtyre forcave në mënyrë që të ruhet af-tësia, të trajnohen dhe të punojnë së bash-ku si aleatë dhe partnerë, të shfrytëzohet mundësia nga vendimi i ShBA-së që të ndër-rojë vendin apo të bëjë rotacion të forcave të tyre të vendosura në Europë në mënyrë që të mund të zbatohen dhe realizohen më shumë stervitje që do të jenë më raele dhe më të dobishme. “Forcat e NATO-s për përgjigje du-het të shënërrohen në motor të gatishmërisë sontë të ardhme” vlerësoi sekretari gjeneral i NATO-s, Andres Fog Rasmusen gjatë Kon-ferencës për Siguri në Mynih të Gjernamisë.Sipas Rasmusenit, bashkëpunimi multina-cional gjithashtu është kyç për shpenzimet më të vogla nga njëra anë dhe ruajtjen e af-tësive të NATO-s nga ana tjetër. Për shem-bull nëpërmjet “mbrojtes së mençur” do të ndërtohet një qendër e re e intelegjencës së NATO-s, që do të shërbejë për kontroll dhe zbulim dhe do të sigurojë dhe mbrojë ven-dime politike dhe ushtarake me anë të shumë informatave azhure dhe të sakta. Mësimet e mara nga Afganistani dhe libia treguan për rëndësinë e një qendre të tillë që do të kishte lidhje me çdo operacion vijues. “Nuk shoh se si ndryshe mund të lidhemi me partnerët tanë më të aftë operativ, sepse ruajtja e mar-rëdhënieve të ngushta në kushte të paqes, do të na ndihmojë që të punojmë shumë më mirë së bashku në kohë krizash”, tha sekretari gjeneral i NATO-s, Rasmusen. Në këndvështrimin e bashkëpunimit të Ale-ancës me vendet dhe organizatat tjera, se-kretari gjeneral i NATO-s theksoi: “Nuk shoh se si e përforcojmë bashkëpunimin tonë me Kombet e Bashkuara dhe me Bashkimin Eu-ropian në mënyrë që të mund të reagojmë bashkarisht në kohë të krizave komplekse. unë gjithashtu nuk vërej se si ne i thello-jmë edhe marrëdhëniet tona strategjike me Rusinë. Domethënë, ne mund të krijojmë dhe të ndër-tojmë një stabilitet dhe siguri afatgjate për të gjithë në bashkimin euroatlantik. unë në përg-jithësi shoh se aleanca jonë pëson ndryshime nga angazhimi operativ drejt gatishmërisë operative. Nga kampanja, në gatishmëri. Nga NATO e vendosur në NATO të gatshmë”.

7

ranim dorëzimi i parë i posteve ministrore në kuadër të përbërjes së

re qeveritare të Republikës së Maqedonisë ndodhi pikërisht para platosë së Ministrisë së Mbrotjes së Republikës së Maqedonisë. D-r. zoran Jolevski me krenari mori detyrën e ministrit të mbrotjes së Republikës së Maqedonisë nga paraardhësi

udhëheqës të Ministrisë së Mbrotjes. Në fjalën e tij para të pranish-mive, ministri i ri i mbrotjes d-r zoran Jolevski tha se funksioni i tij për të paraqet nder, krenari dhe përgjegjësi të madhe.„unë jam i vendosur që së bashku me ju të vazhdojmë rrugën e reformave, me qëllim që të arrijmë benifitet e sho-qërisë demokratike, të cilat

i tij m-r. Talat Xhaferi.Ministri i ri u prit me nderime të larta ushtarake dhe me ceremoni në të cilën morën pjesë shefi i Shtatmadhërisë së Armatës së Republikës së Maqedonisë general-nënkolo-nel Goranco Ko teski, një numër i madh i ush tarakëve dhe pjestarëve të ARM-së, si dhe para një numri të madh të të punësuarve dhe kuadri

njëherit janë edhe vlera të NA-TO-s, të Bashkimit Europian dhe vlera të botës bashkëko-hore në përgjithësi“.Sa i përket armatës, minis-tri Jolevski tha se do të bëjë përpjekje maksimale për përmirësimin e kushteve dhe gjendjes së përgjithshme të pjestarëve të Armatës së Re-publikës së Maqedonisë për sfidat e shek. XXI. „Ambasadorët tanë më të mirë, paqëruajtësit tanë, duhet të kenë kushte që të vazhdojnë në mënyrë sa më dinjitoze të na përfaqësojnë gjithandej nëpër botë“.

R.M.

MINISTRI I RI I MBROJTJES PRANOI SOLEMNISHT DETYRËN

NDER, KRENARI DHE PËRGJEGJËSI E MADHE

8

e 24 qershor të vitit 2014 në SHP të ARM-së u mba-jt një solemnitet me rastin

e përcjelljes së shefit të zyrës së NATO-s në Shkup, kolonelit Aleksandar Aleksandrov. Në këtë solemnitet mori pjesë edhe shefi i SHP së ARM-së, general-nënkolonel Goranço Ko teski, zëvendës shefi i SHP të ARM-së, gjeneral-nënkolonel Na ser Sejdini, shefi i ri i zyrës së NATO-s në Shkup kapiteni i marinës, Rumen Radev, per-soneli kryesor i SHP së ARM-së si dhe përfaqësues së zyrës së NATO-s në Shkup.Shefi i Shtatmadhërisë së ARM-së, gjatë fjalës së tij para të pranishmiv i shprehu falen-

FALENDERIME KOLONELIT ALEKSANDROV

derimet e tij ndaj kolonelit Al-eksandrov për bashkëpunimin dhe angazhimin e pashoq gjatë madnatit të tij si shef i zyrës së NATO-s në Shkup. Duke u ndalur në rëndësinë e bashkëpunimit, gjenerali Koteski tha se koloneli Aleksandrov gjatë periudhës së kaluar në masë të madhe kon-tribuoi në avancimin e komuni-kimit më Aleancën, në veçanti duke theksuar mbështetjen e tij të parezervë në realizimin e shumë projekteve të që janë të rëndësishme jo vetëm për ARM-në, por edhe për mbrojt-jen në përgjithësi.Koloneli Aleksandrov, duke u falenderuar për bashkëpunimin me SHP e ARM-së, theksoi se

te pjestarët e ARM-së gjith-monë do të sheh njerëz dhe miq të sinqertë, në këtë rast duke mos i fshehur pritjet e tij personale se Republika e Maqedonisë për një periudhë të shkurtër do të bëhet anëtare e plotë e NATO-s, duke rikujtuar faktin se vendi ynë i plotëson të gjitha kushtet dhe standardet e nevoshme për një gjë të tillë.Gjatë solemnitetit, koloneli Al-eksandrov nga ana e shefit të SHP të ARM-së, ju nda një Pl-lakatë e ARM-së, si dhe medalje të NATO-s për shërbim në op-eracionet e NATO-s në Ballkan.Me këtë rast, shefit të ri të zyrës së NATO-s, kapitenit të marinës Rumen Radev, gjener-ali Koteski i dëshiroj sukses dhe vazhdim të bashkëpunimit me SHP e ARM-së.

inistri Jolevski pasi që mori detyrën e ministrit të mbro-

jtjes, udhëtoi për në Bruksel si pjesë e delegacionit të Maqe-donisë në mblëdhjen e Këshillit Veriatlantik të NATO-s në niv-el ambasadorësh të vendeve anëtare kushtuar raportit për progresin e vendit tonë në kuadër të planit aksional për anëtarsimin e Republikës së Maqedonisë në aleancën e NATO-s për vitet 2013-2014 Në këtë mbledhje, ministri Jolevski

MINISTRI JOLEVSKI NË MbLEDHJEN E KVN-SË

theksoi se Republika e Maqe-donisë në tërësi i mbështet përpjekjet e NATO aleancës për ndërtimin e paqes dhe vlerave demokratike për një Afganistan prosperitativ dhe në këtë frymë ne jemi të gat-shëm të japim kontribut në misionin “Përkrahaja e vendo-sur” me anë të ekspertëve për trajnim dhe këshilla në lëminë e policisë ushtarake, komunikim-it dhe lidhjeve, këmbësorisë, etj. Gjithashtu, ministry para

inistri i mbrojtes së Repub-likës së Maedonisë, d-r zoran Jolevski, realizoi takim me pres-

identin e Republikës së Maqedonisë njëherit edhe komandant supreme i forcave të armatosura të Repub-likës së Maqedonisë, d-r Gjorge Iva-nov. Gjatë këtij takimi, presidenti Iva-nov dhe ministri Jolevski shkëmbyen mendime rreth zhvillimit të Armatës së Republikës së Maqedonisë në përputhje me prioritetet e NATO-s në kuadër të konceptit “Mbrotja e Mençur” si dhe për pjesëmarjen e Armatës së Republikës së Maqe-donisë në misionet ndërkombëtare nën udhëheqjen e NATO-s, BE-së dhe OKB-së. Ministri Jolevski e in-formoi presidentin Ivanov për pla-nin e aktiviteteve vijuese lidhur me Samitin e NATO-s që do të mbahet në uells gjatë këtij viti. Në këtë dre-jtim dy bashkëbiseduesit u pajtuan për një bashkëpunim të ngushtë në të ardhmen si dhe për angazhime të koordinuara mes komandantit suprem, Ministrisë së Mbrotjes dhe ARM-së.

TAKIM I MINISTRIT JOLEVSKI ME PRESIDENTIN IVANOV

të pranishmive edhe një herë rikujtoi se Republika e Maqe-donisë është tërësisht e përk-ushtuar në procesin që është nën përkujdesjen e KB-së sa i përket zgjidhjes së çështjes së emrit me fqiun tonë verior, Republikën e Greqisë. Integrimi i Republikës së Maqedonisë në NATO do të kontribuojë në për-forcimin e stabilitetit dhe pros-peritetit jo vetëm në vendin tim, por edhe në rajon dhe në Europë“.

jesëtarët e Bataljonit Inxhin-erik dhe Njësisë për Mbshtet-je Logjistike, hapën rrugica

rreth hapësirave të gjelbëruara në oborrin e Ministrisë së Mbrotjes si dhe mbollën lule me kolorite të llojllojshme. Sipas instruksioneve

dhe zgjidhjeve ideore nga Kabineti i Shtatmadhërisë së ARM-së, para hyrjes kryesore të godinës me lule u stolis edhe flamuri shtetëror i Republikës së Maqedonisë, ku së bashku me fontanën japin një pam-je shumë të bukur kësaj hapësire. Në kuadër të këtyre aktiviteteve ishte paraparë edhe rregullimi i parking hapësirës për automjetet dhe biçikletat e të punësuarve të MM-së dhe ARM-së. Hapësira e rregulluar dhe e stolisur në këtë mënyrë, ka të bëjë me një vend të bukur për pushim dhe organizime më të vogla për nevojat e MM-së dhe ARM-së. Е.Т.

PËR NJË AMbIENT TË MIRË

9

pjesë e aktiviteteve me rastin e shënimit të 115 vjetorit të diplo-mimit të Mustafa Kemal Atat-urkut në gjimnazin ushtarak të Manastirit, Orkestra ushtarake e ARM-së si dhe orkestra ushtarake turke realizuan dhe interpretuan kompozicione nga repertoari i tyre. Kurora e ngjarjes ishte inter-pretimi i përbashkët i një kompozi-mi i cili ishte i komponuar enkas për këtë ngjarje.

DELEGACIONI HUNGAREZ NË VIZITË TË MM-SË DHE ARM-SËushtarak, për pëevojat e ARM-së nga pjesëmarjet në misionet e udhëhequra nga NATO dhe BE-ja si dhe për transformimin e ARM-së. Në takimin me gjeneralin Benko, ministri Jolevski theksoi se me ftesë për anëtarsim të të gjitha vendeve aspirante për anëtarsim në NATO, si Maqedo-nia, Mali i Zi dhe vendet tjera do të përforcohet në tërësi siguria dhe prosperiteti në rajon edhe në Europë. Gjatë takimit me shefin e Shtat-madhërisë së ARM-së u diskutua për bashkëpunimin e mirë mes dy armatave në drejtim të zgjërimit të bashkëpunimit ushtarako-tak-tik, si dhe për mundësinë e dërgimit të pjestarëve të qendrës mjeksore ushtrake të trajnimit në spitalin ushtarak në Hungari, e cila është edhe NATO qendër për trajnim dhe për mundësi të shfry-tëzimit si qendër e trajnimit për pilotë nga ana e forcave të arma-tosura të Hungarisë.

Sokmensur, i cili tha se më së miri përmes kësaj ngjarje vërtetohet dhe dëshmohet miqësia dhe afër-sia, bashkimi it ë kaluarës dhe të ardhmes së artit dhe ushtrisë dhe miqësisë, vëllazërisë dhe bash-këpunimit mes forcave të arma-tosura të Republikës së Turqisë dhe Armatës së Republikës së Maqedonisë.Në kuadër të kësaj pjesëmarrje të parë të përbashkët, e cila është

PJESËMARJE E PËRbASHKËT

ë sheshin „Filipi i II“ në Shkup, Orkestra Ushtarake e Ar-

matës së Republikës së Maqe-donisë si dhe Orkestra Ush-tarake turke “Mehteran” përmes pjesëmarjes së përbashkët para publikut të Maqedonisë, edhe një herë treguan se marrëdhëniet dhe bashkëpunimi me Repub-likës së Maqedonisë dhe Repub-likës së Turqisë në të gjitha sferat është në nivelin e tij më të lartë.Në këtë ngjarje, në bashkëor-ganizim me Ministrinë e Mbro-jtjes, Armatën e Republikës së Maqedonisë dhe Ambasadës së Republikës së Turqisë në vendin tonë, të pranishëm ishin presi-denti i Republikës së Maqedon-isë, d-r Gjorge Ivanov, ministri i mbrojtjes, d-r Zoran Jolevski, se-kretari shtetëror në Ministrinë e Mbrotjes, m-r Sasho Stefanovski si dhe përfaqësues tjerë të lartë nga Ministria e Mbrojtjes dhe Armata e Republikës së Maqe-donisë.Shefi i Shtatmadhërisë së ARM-së, gjeneral-nënkolonel Goranço Koteski me rastin e kësaj ngjarje

solemne theksoi rëndësinë e ak-tiviteteve të tilla të përbashkëta si njëra ndër ngjarjet e shumta me rradhë përmes së cilës vërte-tohet bashkëpunimi mes ARM-së dhe forcave të armatosura të Republikës së Turqisë, si dhe kjo tregon faktin për miqësinë e mirë mes dy vendeve. Në këtë kontekst foli edhe amba-sadori i Republikës së Turqisë në Republikën e Maqedonisë, Gyrol

jë delegacion nga Republika e Hungarisë zhvilloi vizitë zyrtare në Republikën e

Maqedonisë, me ç’rast shefi i Shtatmadhërisë së forcave të armatosura hungareze, gjenerali Tibor Benko, zhvilloi takim zyrtar dhe bisedoi me ministrin e mbrot-jes, d-r Zoran Jolevski si dhe me

shefin e SHP të ARM-së gjener-al-nënkolonel Goranço Koteskin. Kjo ishte vizita e parë zyrtare e që një shef i Shtatmdhërisë së forcave të armatosura hun-gareze i bën MM-së dhe ARM-së, vizitë në të cilën u fol për avanci-min e bashkëpunimit bilateral

jeneral-nënkolonel Goranço Koteski mori pjesë në Kon-

ferencën e partnerëve strategjik ushtarak e cila u mbajt në Sofje, R. e Bullgarisë. Në këtë konfer-encë morën pjesë 65 pjesëmarës, sheaf të shtatmadhërive nga ar-matat e vendeve anëtare të NA-TO-s, PpP-së si dhe vendeve të Dialogut të Mesdheut. Iniciativa e Stambollit për bashkëpunim, part-nerët global, si dhe përfqësues të lartë të strukturës komanduese të NATO-s. Në këtë konferencë

të rëndësishme u diskutua për partneritetin dhe për NATO-n, për rreziqet e papritura, për vatrat e krizës të cilat po e kërcënojnë sigurinë botërore, sfidat vijuese dhe për vazhdimin e krijimit dhe ndërtimit të bazave si në zonën e sigurisë eurpiane, ashtu edhe më gjërë në nivel global. Gjithashtu, u fol edhe për rolin e rëndësishëm të NATO-s në drejtim të bash-këpunimit të partnerëve kritik rajonal dhe kontributit të tyre në operacionet ndërkombëtare.

hefi i Shtatmadhërisë së ARM-së, gjeneral-nënkolonel

Goranço Koteski hapi konfer-encën e katërt të nënoficerëve kryesorë nga armatat e ven-deve anëtare të Kartës së Ardi-atikut (A5). Në këtë konferencës përveç nikoqirit nënoficerit krye-sor të ARM-së, rreshterit krye-sor, Dragan Stojanovski, morën pjesë edhe nënoficerët kryesorë nga armatat e: Shqipërisë, Kro-acisë, Bosnje e Hercegovinës Malit të Zi, Serbisë si dhe nëno-

ficeri kryesorë nga Komanda e forcave të ShBA-së në Europë. Gjenerali Koteski theksoi rën-dësinë e bashkëpunimit në kuadër të Kartës së Adriatikut, duke vënë në pah sinergjinë e bashkëpunimit dhe mar-rëdhëniet mes armatave të Kartës së Adriatikut.Tema kryesore e konferencës ishte „Roli dhe zhvillimi i bash-këpunimit ndërkombëtar për post-ISAF misionin në Afgani-stan”.

KONFERENCË E NËNOFICERËVE KRYESORË

KONFERENCË E PARTNERËVE STRATEGJIK USHTARAK

GJENERATË E RE E USHTARËVEMe 23 qershor në gazermën “Al-ekso Demnievski-Bauman” në Veles, në Qendrën për Trajnim Individual mbërriti “gjenerata e ushtarëve të qershorit” të cilët do të kryejnë shërbimin vullne-tar ushtarak. Dyzet e pesë të rinj nga pjesë të ndryshme të vendit tonë vendosën që në ditët e para të stinës së verës të mbërrijnë në Komandën për trajnimin e doktrinave dhe që tre muajt vijues ti kalojnë në mjedis

ushtarak. Në mesin e tyre edhe kësaj rradhe gjenden më shumë se 10 pjesëtare të gjinisë më të bukur të cilat patën dëshirë të jenë vullnetare për të kryer shër-bimin ushtarak. Komanda e Tra-jnimit dhe Doktrinave, si bartës kryesor i procesit të trajnimit si dhe qendra e vetme për real-izimin e trajnimit të ushtarëve të cilët kryejnë shërbimin vullne-tar ushtarak, edhe kësaj rradhe ishte e gatshme që ti pranojë dhe ti akomodojë ushtarët e rinj. Pas periudhës së shkurtër të adaptimit fillon trajnimi që përmban cikle të ndryshme pro-gramore. Njohuritë që ushtarët do ti përfitojnë gjatë tre muajve të ardhshëm do të jenë bazë për zhvillimin e tyre të mëtejshëm si pjestarë të ardhshëm të ARM-së. KURS I AVANCUAR I NËNOFICERËVENë Qendrën për Trajnim Individ-ual (QPI) vazhdimisht mbahen kurse për zhvillimin profession-al të korit të nënoficerëve. Në periudhën nga 31.05 deri në 26.06.2014 u realizua kurs i avancuar i nënoficerëve (KANF)

NGA AKTIVITETET E KDT-SË

10

me gjithsej 26 dëgjues nga të gjitha njësitë e ARM-së. Qëllimi i këtij kursi të avanc-uar për nënoficerë është që të prodhojë udhëheqës cilësorë ushtarak të klasit të parë si dhe rreshterë të rregjimenteve të treta-nënoficerë, të aftë për të marrë të gjitha përgjegjësitë që lidhen me detyrat e tyre. Këtë trajnim e realizuan instruk-torë-nënoficerë nga Sekcioni për trajnimin e nënoficerëve me të cilin udhëheq, d-r Xhevat Kicara, kapetan.Përmbajtjet tematike të tra-jnimit realizohen nëpërmjet lig-jeratave dhe ushtrimeve, me anë të mjeteve mësimore dhe me anë të pjesëmarjes active të dëgjuesve gjatë ligjeratave. Dëgjuesit janë të ndarë në disa grupe më të vogla, me qëllim të përvetësimit sa më të lehtë të përmbajtjeve mësimore të tra-jnimit.Si njëra ndër përmbajtjet më interesante të trajnimit është edhe tema” Komunikimi efektiv” nëpërmjet së cilës avancohet mënyra e komunikimit ndërn-jerzor dhe ushtrimeve praktike. Gjithashtu bëhet edhe vlerësimi

i aftësive të lidershipit nëpemjet procesit të komunikimit.Me përsëritjen e përmbajtjeve mësimore nga lënda e trajnim-it të përgjithshëm, dëgjuesit e ngrisin nivelin e edukimit në lëminë e të drejtës ndërkom-bëtare humanitare dhe opera-cioneve ndërkombëtare, si dhe nivelin e përgjegjësisë materiale, nevojave të përgjithshme, kus-hteve, qëndrimeve dhe kritereve për arsimim sistematik dhe tra-jim të nënoficerëve.Format e veçnta të trajnimit re-alizohen në kushte të terenit kah fund ii fazës së dytë të kursit.Me lëndën, Shkathtësitë e të luftuarit, dëgjuesit trajnohen dhe shkathtësohen që të mano-vojnë me zjarrin dhe manovrën e regjimentit, duke i respektuar procedurat standarde, procedu-ra të cilat janë jashtëzakonisht të rëndësishme për realizimin e suksesshëm të secilit mision. Dëgjuesit, provimit përfundimtar me shkrim i nënshtrohen në fazën e tretë të kursit, pas real-izimit të të gjitha njësive mësi-more.

Sllavica Nikollovska

ë Otava të Kanadasë u mba-jt takimi i fundit i punës në kuadër të projektit të Komitet-

it të NATO-s për shkencë, paqe dhe siguri nga lëmia e mbrojtjes së ambientetit në rreth ushtarak. Në këtë takim morën pjesë 32 për-faqësues nga vendet anëtare të NATO-s dhe PpP-së, të vendosur në sipas formacionit të vendeve të lidhura me mbrojtjen e ambi-entit jetësor, ambientit shëndet-sorë dhe shëndetit të njerëzve, si dhe nga ekspertë të kësaj lëmie. Mbledhjen e hapi gjeneral major

NATO – KOMITETI PËR SHKENCË, PAQE DHE SIGURI

të uljes së ndikimit të tyre negativ drejt ambientit jetësor, si dhe zh-villimin e sistemit udhëheqës ak-septibil dhe efikas ekologjik (EMS) nëpër kampet dhe objektet e NA-TO-s. Е.Т.

Kristin Uajtkros, ndërsa fjalë rasti mbajti edhe koordinator i projektit, majori Llojd Çabs. U prezantuan 7 prezantime që ishin në interes të pjesëmarrësve, ndërsa pjesa më e madhe e punës u realizua në 3 grupe punuese. Qëllimet kryesore të projektit ishin përpunimi i udhëzi-meve dhe dokumenteve për zhvil-limin e praktikave gjithëpërfshirëse për administrimin me ambientin jetësor, me mbështetjen e objek-teve dhe kampeve ushtarake, me zhvillimin e modelit conceptual të qëndrueshmërisë gjatë planifikim-

it dhe zhvillimit të objekteve dhe kampeve të ardhshme të NATO-s. duke i zbatur përzgjedhjet efikase energjetike si dhe teknologjitë bashkëkohore për kursim të (en-ergjisë, ujit, plehrave, etj.) me qëllim

GARË SHTETËROREMe 7 qershor në gjuajtoren “Dolno Orizari” u mbajtën garat shtetërore në gjuajtje me revolver 7,62 mm me numër rendor 1. Gara të bara-barta zhvillonin 100 oficerë dhe nënoficerë të rinj rezervë nga njësitë organizative komunale (NJOK) të OORRM-së, ndërsa ga-ronin edhe dy ekipe të Ministrisë së Punëve të Brendshme nga sta-

NGA AKTIVITETET E OORRМ-SË

cionet policore në Veles, si dhe tre ekipe të femrave, përfaqësuese të sekcioneve nga përbërja reserve e oficereve femra nga Shkupi, Velesi dhe Dellçeva. Gara shtetërore u realziua në pajtim me udhëzimin e gjuajtjes me armë të këmbësorisë si dhe me anë të mbështetjes logjis-tike nga Komanda për Trajnim dhe Doktrina (KTD). Si ekipe më të sukesshme u përzgjodhën: (vend i parë) SPB Veles (vendi i dytë); Kërçovë-Makedonski Brod dhe DSK Veles (vendi i tretë). Në konkurencë individuale më të suk-sesshëm u shpallën: Goran Shop-ov nga DSK Veles (vendi i parë me 49 gjuajtje); Xhevahir Shaqirovski nga SPB Veles (vendi i dytë me 46 gjuajtje) dhe Valentina Goxhoska nga NJOK Ohër (vendi i tretë me 44 gjuajtje). Më të mirëve iu ndanë mirënjohje.

TRADITA LIRIDASHËSERuajtja e traditave liridashëse si dhe shënimi i ngjarjeve të rëndë-sishme nga e kaluara historike paraqet njërën ndër aktivitetet prioritare të OORRM-së. Në këtë kontekst, më 5 qershor në Ma-nastir u shënua 13 vjetori i rënies së pjesëtarit të Bataljonit të Pol-icisë ushtarake, Vllatko Milenk-ovski gjatë konfliktit të armatosur të vitit 2001 në fshatin Gajre, së bashku me bashkëluftetarët e tij, Bllagojçe Siljanov dhe Pece Mat-içevski.Me këtë rast, në shenjë nderimi dhe në shenjë kujtimi e lavdie, në varre-zat e qytetit të Manastirit, afër var-rit të tyre, në shtizën 7 metërshe u vendos flamuri shtetëror i Repub-likës së Maqedonisë.Fjalë rasti për jetën dhe veprën e luftëtarit të guximshëm mbajtën: kryetari i kuvendit komunal të Ko-

munës së Manastirit, zonja Ange-lovska, kryetari i OORRM-së, prof. d-r. Gjorgji Mallkovski si dhe krye-tari i këshillit ekzekutiv të NJOK të OORRM-së së Manastirit, Milosav Stefanovski. Me këtë rast, në sh.f “Dame Gruev” në Manastir u hap një konkurs me temë: “heronjtë e Maqedonisë nga viti 2001” ndërsa me rastin e shënimit të këtij përv-jetori u lexuan punimet e velrësu-ara të nxënësve: Sara Spirovska, Emilija Miceva dhe Teodora Kozhu-varovska ku me këtë rast iu ndanë edhe mirënjohje në vlerë parash.Me këtë rast, familjes Milenkovski iu nda një ikonë e shën. Marisë, ndërsa praën varrit të të ndjerit ku-rorra lulesh të freskëta vendosën edhe një numër i madh i delega-cioneve dhe përfaqësuesve ven-dor.

Zhivko Trajanovski

ME GUDRUN SHTAJNAKER, AMBASADORE E REPUBLIKËS FEDERALE TË GJERMANISË NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË

SHUME ARSYE PËR

BASHKËPUNIM TË MIRË

Si e vlerësoni bashkëpunimin e deritan-ishëm në mes të Republikës së Maqe-donisë dhe Republikës Federale të Gjer-manisë?– Bashkëpunimi gjermano-maqedonas ka një traditë e cila ka filluar me vënien e mar-rë dhënieve diplomatike 21 vite më parë. Bashkëpunimi me Republikën e Maqedon-isë është në të gjitha sferat dhe zhvillohet në nivele të ndryshme që nga marrëdhëniet diplomatike mes dy vendeve. Sipas të dhënave tona, në Gjermani jetojnë rreth 70.000 qytetarë, nënshtetas të Maqedon-isë. Kjo do të thotë se ekziston më shumë se një arsye që ky bashkëpunim i mirëfilltë të vazhdojë të zhvillohet dhe të thellohet në të gjitha sferat. Ambasada gjermane është e mendimit se detyra e saj prioritare është pikërisht kjo, të vazhdojnë me përpjekjet e thellimit dhe avancimit të vazhdueshëm të aspekteve të reja të këtij bashkëpunimi.

bashkëpunimi bilateral në fushën e mbrotjes zhvillohet në nivel programesh të bashkëpunimit. Veçanërisht në çfar aspektesh të këtij bashkëpunimi orien-tohet RF e Gjermanisë në kuadër të bi-laterales me Ministrinë e Mbrotjes dhe Armatën e Republikës së Maqedonisë?– Republika Federale e Gjermanisë është njëra ndër vendet me të cilën Republika e Maqedonisë ka bashkëpunimin më të thellë dhe më të avancuar në fushën e mbrotjes dhe sigurisë. Bashkëpunimi i ndërsjellë përf-shinë shumë elemente, mes të cilëve edhe

REVISTA „MbUROJA” VAZHDON ME PRAKTIKËN E PREZANTIMIT TË PERSONALITETEVE TË CILËT KONTRIbUOJNË NË MbROTJEN DHE SIGURINË E REPUbLIKËS SË MAQEDONISË. ZHVILLIMI I MARRËDHËNIEVE DIPLOMATIKE TË MINISTRISË SË MbROJTJES DHE ARMATËS SË REPUbLIKËS SË MAQEDONISË NË MASË TË MADHE KANË TË bËJNË EDHE ME MARRËDHËNIET E MIRA DHE ME bASHKËPUNIMIN E PËRFAQËSUESVE TË AKREDITUAR NË VENDIN TONË. NË KËTË NUMËR TË REVISTËS, ZHVILLUAM NJË bISEDË ME ZNJ.GUNRUD SHTAJNAKER, AMbASADORE E REPUbLIKËS FEDERALE TË GJERMANISË NË REPUbLIKËN E MAQEDONISË. AJO ËSHTË DIPLOMATE PROFESIONALE ME PËRVOJË SHUMËVJEÇARE, NJË PERSONALITET I GJITHANSHËM, NJË bASHKËbISEDUESE INTERESANTE SI DHE NJË MbËSHTETËSE E SINQERTË E REPUbLIKËS SË MAQEDONISË NË PËRPJEKJET PËR ZHVILLIMIN E DEMOKRACISË DHE ASPIRATAVE EUROATLANTIKE TË VENDIT TONË

11

INTERVISTË

Si përfaqësuese e RF të Gjermanisë ishit e pranishme në mbledhjet komemora-tive për ushtarët e rënë në luftë dhe në manifestimet tek varrezat e ushtarëve të rënë të dy palëve. Cili është këndvësh-trimi juaj i historisë së luftërave, historia po përsëritet apo po shkruhet një kapit-ull krejtësisht i ri?– Si historian unë jam e mendimit se histo-ria është gjithmonë ajo dhe nuk ka nevojë të përsëritet dhe të ndërrohet, megjithatë e kaluara ndikon mbi atë që ndodh sot. Gjatë mbledhjes komemorative në var-

edukimi i pjestarëve të ARM-së në shkollat e larta në Gjermani, trajnime të vazhdueshme gjuhësore, si dhe bashkëpunim në kuadër të misioneve ndërkombëtare paqësore. Bashkëpunimi në mes dy vendeve bazo-het mbi Marrëveshjen e bashkëpunimit në fushën e mbrotjes mes Republikës së Maqedonisë dhe Republikës Federale të Gjermanisë e nënshkruar në vitin 1996. Pro-grami vjetor i bashkëpunimit përbëhet nga aktivitete të domeneve të ndryshme mes të cilave edhe politika e mbrojtjes, forcat e armatosura në shoqëritë demokratike, në logjistikë, në fushën e mjeksisë ush-tarake, aktiviteteve në fushën e ABhO, etj. Për çdo vit mesatarisht zbatohen 10 deri në 12 masa në drejtim të përmirësimit të bashkëpunimit cilësor si dhe mbështetjes së vazhdueshme e zhvillimit të sferës së mbrotjes në Republikën e Maqedonisë. Për-caktimi i përmbajtjeve tematike është de-tyrim i dy palëve dhe një herë në vit të nje-jtat bashkëdyzohen. Gjer më sot vëmendje më të madhe u është kushtuar sferave të së drejtës për tu mbrojtur,, kontrollit të ar-matimit dhe udhëheqësisë së brendshme. Megjithatë shkëmbimi i përvojave nga misionet ndërkombëtare si dhe trajnimet kanë qenë temë e informatave të ndërs-jella. Është jashtëzakonisht i rëndësishëm fakti që në kuadër të bashkëpunimit bilat-eral zhvillohet edhe bashkëpunim në planin profesional, ku mes tjerash, krijohen edhe kontakte individuale të cilat kanë ndikim në avancimin e marrëdhënieve të ndërsjella..

RF e Gjermanisë ka dhënë një kontribut të jashtëzakonshëm sa i përket të shkol-limit të kuadrove nga strukturat e ARM-së dhe MM-së. Sa është i rëndësishëm edukimi i këtyre strukutrave?– Vlerësimi i rëndësisë së trajnimit sa i përket palës maqedonase do të doja t’ua lë autoriteteve të vendit. Por, sa i përket Gjermanisë, nuk ka dyshim se inforimimi i ndërsjellë si dhe shkëmbimi i ekspertëve janë të dobishme për të dy palët. Me kënqësi shkëmbejmë përvojat e armatës sonë në raport me zhvillimin demokratik të shoqërisë dhe forcave të armatosura në kuadër të shoqërisë së tillë. Nëpërmjet shkëmbimit të përvojave dhe edukimit të kuadrit të forcave të armatosura të Maqe-donisë, shpresojmë se jemi duke kontribuar në përafrimin e mëtejshëm të forcave të armatosura të Maqedonisë drejt NATO-s. Por, ndodh edhe e kundërta, edhe Repub-lika Federale e Gjermanisë gjithsesi se ka benifite të caktuara nga shkëmbimi i përvo-jave me pjestarët e Armatës së Republikës së Maqedonisë.

Pothuajse çdo herë jemi të pranishëm në konferencat dhe aktivitetet e organi-zuara nga ana e asociacioneve alumni të Marshall qendrës në Garmish. Si e shiko-ni ju bashkëpunimin dhe kontributin e këtyre trupave të cilat veprojnë në nivel rajonal? – Ndihem e kënaqur dhe i përshëndes të gji-tha aktivitetet që dalin nga alumni shoqata e Maqedonisë “Qendra – Marshall”. Gjatë debateve, konferencave dhe shkollave të

cilat organizohen nga ana e kësaj organi-zate gjithmonë janë të pranishëm ekspertë të dëshmuar nga lëmia e mbrojtjs dhe sig-uris, ish alumni përfaqësues nga Qeveria dhe shoqëria civile si dhe përfaqësues nga “Qendra – Marshall”. Të gjithë këta bëjnë përpjekje për të kontribuar sa më shumë sa i përket çështjeve aktuale të sigurisë dhe ng-jarjeve në rajon dhe më gjërë. Debati publik dhe diskutimet gjithmonë kanë një ndikim pozitiv sa i përket tejkalimit dhe zgjidhjes të problemeve të caktuara të sigurisë të cilat kanë të bëjnë me rajonin e Ballkanit.

12

rezat e ushtarëve të rënë, gjithmonë na shkon ndërmed dhe na vjen keq për ush-tarët e rënë gjatë dy luftërave botërore. Por, edhe popullata civile në vendet e oku-puara gjithashtu ka vuajtur shumë. Mendoj se njëra ndër detyrat më të rëndësishme të së ardhmes është parandalimi afatgjatë i luftërave dhe kontributi për pajtim dhe mirëqenie mes njerëzve.

Si e kuptoni dhe e interpretoni lirinë dhe paqen?– Paqa ka të bëjë me zgjidhjen e konflik-teve të cilat ekzistojnë gjithandej ku jeto-jnë njerëz të kulturave, gjuhëve, feve dhe etnive të ndryshme, nëpermjet mjeteve paqësore. Por, paqa nuk mund të para-mendohet pa lirinë. Sa i përket shprehjes liri, ekzistojnë shume definicione e thënie të cilat kanë zënë vend në shumë e shumë bibloteka. Për mua, liria në mënyrë prag-matike paraqet shprehjen e të jetuarit të lirë nga imponimet, detyrimet, para se gjithash nga ana e shtetit dhe institucion-eve të tij, që do të thotë të jetoj në një shtet ku respektohet e drejta, ku janë të garantuara vlerat dhe të drejtat themelore europiane, ku respektohen dispozitat e Konventës Europiane për të Drejtat e Nje-riut e cila është miratuar në shumë vende të botës, mes të cilëve edhe në Republikën e Maqedonisë.

Në vendin tuaj, në pozitën e ministrit të mbrojtjes është emëruar një femër, a mund të na thoni se si është gjendja e përfaqësimit të grave në kuadër të forcave të armatosura dhe në misionet jashtë vendit? – Pjesëmarja e gjinisë femërore në misio-net e jashme momentalisht është rreth 7 %, apo 333 ushtarë janë femra që marrin pjesë në misionet e jashtme( numri i përg-jithshëm i ushtarëve deri më 6 qershor të vitit 2014 ka qenë 4723 ushtarë). Pjeëmar-ja e femrave në kuadër të forcave të arma-tosura momentalish është rreth 10% . Që nga vitit 2001 të gjitha mundësitë për ka-rierë në profesionin e ushtarisë, femrave u janë të hapura dhe gjithashtu numri i fem-rave pjesëmarëse në ushtri në të ardhmen duhet të rritet në 15% . Ato kryesisht janë të angazhuara në personelin mjekësor me rreth 37%.

Ju si diplomate profesionale keni punuar në shumë vende të botës – Novosibirsk, Nju Jork, Zagreb, Oslo, Sofje dhe Shkup. Cilat janë benifitet dhe anët negative të jetës diplomatike?– Jeta e një diplomati asnjëherë nuk është monotone. Ne diplomatët, kemi rastin të njohim shumë vende, të njihemi me gju-hë dhe kultura të ndryshme , e para se gjithash në ato vende të cila jemi në de-tyrë, të njihemi me njerëz dhe të krijojmë miqësi për tërë jetën. Por, në momentin që duhet të shpërngulemi, në rastin tim kjo është shpërngulja e dymbëdhjetë, atherë ky profesion paraqitet si shumë i vështirë.

Vëmendja e bashkëpunimit ekonomik mes Gjermanisë dhe Maqedonisë është

të rëndësishëm apo ndonjë nga bash-këpunimet në këtë fushë.– Sivjet Ambasada e Republikës Federale të Gjermanisë do të organizojë edicionin e njëmbëdhjetë të Festivalit të Filmit. Me anë të këtij festivali përpiqemi që sidomos te të rinjtë të tregojmë fotografinë bashkëko-hore të Gjermanisë. Për çdo vitë prezanto-jmë zgjedhje nga produkcione më të reja fil-mike edhe atë jo vetëm në Shkup, por edhe në shumë qytete tjera të vendit. Këtë vit do të kemi program të pasur që përveç Shkupit do të prezantohet edhe në 9 qytete tjera të Maqedonisë. Për realizimin e festivalit, në ekip i ambasadës do të punojë së bashku me partnerët nga Maqedonia nëpër qyte-

tet e vendit. Mendoj se kjo është arritje e madhe sa i përket punës tonë kulturore këtu. Përveç kësaj, jemi të përkushtuar edhe në avancimin gjuhës gjermane nëpër shkollat dhe universitetet e vendit. Më vjen mirë që sidomos të rinjtë në numër të madh interesohen për gjuhën dhe kulturën gjermane.

Si e pranuat dhe si e përjetuat Maqedon-inë, popullin, kulturën dhe traditat e saj?– Maqedoninë e njihja në masë të mad-he që nga vizitat e mia të shkurtëra gjatë viteve të shtatëdhjeta, tetëdhjeta dhe të nëntëdhjeta si dhe gjatë dekadës së fun-dit të shekullit të ri. Por tashmë, si amba-sadore e cila zyrtarisht qëndron në vendin tuaj, pata mundësinë që të njihem më mirë dhe të shëtis më tepër nëpër Maqedo-ni dhe gjithashtu të njihem me natyrën e bukur, kujdesin dhe mikëpritjen e banorëve të saj. Mendoj se duhet dhe mund të kreno-heni me llojllojshmërinë e shkëlqyer të kul-turave dhe traditave të vendit tuaj. Sipas meje, kjo gjë në Europë është unikale.

Cfarë do ti porosisnit lexuesit tanë?– Kaloni stinën e verës duke ecur nëpër fushat dhe malet e Maqedonisë dhe duke u kënaur në konzumin e prodhimeve të shi-jeshme të vendit tuja, para se gjithash në konsumimin e pemëve dhe perimeve, duke mos harruar kështu as verën mjaft cilësore.

Dr. Zhanet Ristoska

vënë në zhvillimin e politikave të mje-disit jetësor. Sa është e rëndësishme sipas jush që të kemi një politikë të mirfilltë të mjedisit jetësor dhe në çka konkretisht bazohet ky bashkëpunim?– Mendoj që do të ndani të njejtin men-dim me mua sa i përket mbrojtjes së mjesidit jetësor si nevojë thelbësore për të gjithë ne dhe për ketë shkak çdonjëri prej nesh duhet që në vetvete të ketë nd-jenjën dhe dëshirën për të kontribuar në mbrojtjen dhe ruajtjen e mjedisit jetësor. Por gjithsesi se ajo është obligim edhe i kolektivitetit, gjegjësisht i shtetit dhe institucioneve të tij. Cekëm më lartë se bashkëpunimi mes Gjermanisë dhe

Maqedonisë është i shumëanshëm dhe se përveç ndaj politikave të mbrojtjes së mjedisit jetësor, ky bashkëpunim ka të bëjë edhe me fushat në lidhje me zhvil-limin e përgjithshmë rajonal, avancimit të sistemit juridik, edukimit politik, dia-logut ndërfetar, si dhe bashkëpunim në shumë fusha dhe lëmi tjera. Konkretisht, në lidhje me politikat të cilat kanë të bë-jnë me mjedisin jetësor, dotë shtoja se me të vërtetë Gjermania bën përpjekje të mëdha në mbrojtjen e mjedisit jetësor dhe se kjo problematikë gjithsesi se është e lidhur ngushtë me mbrojtjen e resurseve natyrore. Në lidhje me nevojën e prodhimit të energjisë, ku shpenzohen shumë mjete dhe resurse, Gjermania dhe Maqedonia kanë bashkëpunim në drejtim të zhvillimit dhe ripërtrirjen e llo-jeve të reja të energjisë. Si pjesë të disa projekteve të përbashkëta do ti kisha përmendur ndërtimin e “Parkut të Erës” në Bogdanci, përpjekjet për rehabilitimin e hidrocentraleve, projekteve për ndër-timin e hidrocentaleve të vogla, zhvillim-in e “fotovolltaik” në Maqedoni, si dhe projektet për përmirsimin e efikasitetit energjetik të ndërtesave publike, si dhe përmirsimin e qendrave energjetika kon-vencionale (REK Manastir).

Gjithashtu kemi bashkëpunim të rëndë-sishëm edhe në lëminë e kulturës. A mund të përmendi ndonjë projekt më

13

14

HELIKOPTERI LUFTARAK „WZ-10“ ËSHTË FLUTURAKE bASHKËKOHORE E CILA MUND TË VEPROJË NË TË GJITHA KUSHTET ATMOSFERIKE, GJATË DITËS DHE GJATË NATËS, ME QËLLIMIN PRIMAR, VEPRIM DHE LUFTIM KUNDËR MJETEVE TË bLINDUARA DHE ASGJËSIM TË CAQEVE TË FORCAVE KUNDËRSHTARE TOKËSORE FIKSE DHE ME MUNDËSI SEKONDARE TË VEPRIMIT MbI FLUTURAKE TJERA.ZHVILLIMI DHE PRODHIMI I „WZ-10“ VJEN NGA NJË KORPORATË KINEZE CAIC. „WZ-10“ POSEDON KONSTRUKSION KLASIK ME TANDEM TË PËRSHKALLZUAR TË KOKPITIT. NË PJESËN E PËRPARME TË KOKPITIT GJENDET SHËNJESTRUESI, NDËRSA NË PJESËN E PASME GJENDET PILOTI. DY POZICIONET E EKUIPAZHIT JANË TË PAJISURA ME KOMANDA DREJTUESE. PËR SIGURINË DHE MbROJTJEN E EKUIPAZHIT, POSHTË DHE ANASH KOKPITIT ËSHTË I VENDOSUR bLINDIMI KOMPOZIT I CILI MbRON NGA PREDHAT E KALIbRIT 12,7 MM, NDËRSA DRITARJA E KOKPITIT MUNDËSON MbROJTJEN NGA PREDHAT TË KALIbRIT 7,62 MM. MbROJTËSJA E bLINDUAR ËSHTË E VENDOSUR EDHE TE MOTORËT EDHE TE REZERVARËT E KARbURANTIT. GJATË PROJEKTIMIT TË HELIKOPTERIT DERI NË NJË MASË TË CAKTUAR ËSHTË ZbATUAR STELTH TEKNOLOGJIA, GJEGJËSISHT PËR PËRPUNIMIN E FLUTURAKES NË MASË TË MADHE JANË PËRDORUR MATERIALE KOMPOZITE DHE MATERIALE TË CILAT KRYESISHT I AbSORbOJNË RREZET E RADARIT. NË “WZ-10” JANË TË VENDOSURA DY TURbO MOTORË “WZ-9” SECILI PREJ TYRE ME FUQI PREJ 1000KË. ROTORI KRYESOR I FLUTURAKES POSEDON 5 ELIPSA, NDËRSA ROTOR II PASËM POSEDON 4 TË TILLA. ZHVILLIMI I ELEKTRONIKËS AJRORE DHE INTEGRIMI I SAJ REALIZOHET NËPERMJET IZRAELIT DHE FRANCËS. PËR MbROJTJEN E HELIKOPTERIT ËSHTË VENDOSUR EDHE SISTEMI PËR LUFTIM ELEKTRONIK “YH-96” NË TË CILËN JANË TË INTEGRUAR RADAR, SISTEM I DEDEKTIMIT NGA RREZATIMI I RADARIT DHE LAZERIT, SISTEM I PËRbASHKËT I PËRbËRË PREJ KUNDËR MASAVE ELEKTRONIKE DHE NGA MASA MbËSHTETËSE ELEKTRONIKE. NË KUADËR TË KUNDËRMASAVE ELEKTRONIKE JANË TË PËRFSHIRA EDHE LANSUESIT E KURTHEVE RAKETORE. HELIKOPTERI GJITHASHTU ËSHTË I PAJISUR ME IFF SISTEM PËR DETEKTIMINE FLUTURAKEVE ALEATE DHE KUNDËRSHTARE. NGA SISTEMET PËR NAVIGACION ËSHTË VENDOSUR SISTEMI INERCIAL I NAVIGACIONIT NË KOMbINIM ME GPS/GLONASS, ME MUNDËSI PËR TË VENDOSUR EDHE SISTEMIN “GALILEO” DHE “bEIDOU”. NË PJESËN PËRPARËSE TË FLUTURAKES

është i vendosur sistemi optiko-elektronik i shënjestrimit i përbërë nga Flir, tv kamerë, lltv kamerë si dhe shënjues lazerik të cakut. në Fluturake mund të vendoset edhe radar për kontrollin e zjarrit Yh, i cili është i ngjajshëm me radarin amerikan an/apg-78 i vendosur në helikopterin “ah-64” komandat avancuese te kokpita janë të llojit hot as ndërsa për shënjestër është vendosur hud, përderisa tabelat e kontrollit janë të pajisura me displej shumëshërbimësh (2 apo 3 varësisht verzionit). për nevojat e ekuipazhit është prodhuar helmetë në të cilën është vendosur sistem i shënjestrimit i cili është kompatibil edhe për size për shikim gjatë natës. sa i përket komunikimit, është vendosur sistem i koduar i cili mundëson komunikim intern dhe ekstern më regjimentet dhe njësite tjera ushtarake. sistemet e avionikës të cilët janë të paraqitura në tekst janë në konekcion apo lidhje të përbashkët, gjegjësisht përdoren përdoren si mbështetje të magjistrales digjitale të të dhënave gsv 289a. në mënYrë plotësuese, „Wz-10“ mund të përdorë edhe një kosh me navigacion shtesë “blue skY” dhe një kosh tjetër të zbulimit kz900 duke ja bashkangjitur këtu edhe koshin për pengesë elektronike bm/kg300g. helikopterit luFtarak „Wz-10“ nën bazën lëvizëse, standard i vendoset top automatik i kalibrit 23 mm, por në qoFtë se ka nevojë mund të vendoset edhe një top tjetër automatic i kalibrit 30 mm. në gjithsej katër bartësit të armëve të vendosura në krahët e vegjël mund të barten lloje të ndrYshme të armëve të zbulimit dhe të hulumtimit. „Wz-10“ mund të bartë lansues gYporë për raketa me kalibër prej 57 mm dhe 90 mm, ndërsa në mënYrë individuale që do të thotë raketa të vendosura në mënYrë të njëanshme, mund të arrihet kalibri deri në 130 mm. nga raketat antiblinduese te „Wz-10“ standard mund të vendosen nga 8 raketa të modeleve hj-8, hj-9 dhe hj-10 modele të cilat njihen si pandan i amerikanes „agm-114 hellFire“. ndërsa nga raketat „ajër-ajër“ me zbulues ic mund të përdoren llojet vijuese të raketave pl-5, pl-7, pl-9 dhe tY-90.

Ivica Dameski

1. Top automatik me kalibër nga 23 mm i cili mund të lëvizë në 130°2. Sistemi elektronik i shënjestrimit me FlIR, TV kamerë ditore, llTV kamerë dhe shënjues lazerik të cakut3. IFF- antenë për detektimin e fluturakeve aleate dhe kundërshtare4. Prerrës i kabllove5. Senzor sitem për grumbullimin e të

dhënave6. ulëset e shënjestruesit dhe pilotit7. Dera e kabinës së pilotit8. Koka e rotorit kryesor9. Transmisioni i rotorit kryesor10. Elipsi i rotorit kryesor11. Trupi lëvizës i rotorit të pasëm në formë bishti12. uhF-antena13. Mesreduktues14. Elipsa e rotorit të pasëm

Helikopteri luftarak kinez „WZ-10“

1

2

3

4

5

„Mburroja” ju paraqet

15

Helikopteri luftarak kinez „WZ-10“

15. Reduktor në pjesën e pasme të rotorit të pasëm

16. Stabilizator vertikal17. IFF-antenë për detektimin e fluturakeve

aleate dhe kundërshtare18. Struktura e stabilizatorit horizontal19. Trap i pasëm20. Turbo motori Wz-9, me fuqi prej 1000 kË21. lansuesi i kurtheve raketore22. Struktura e krahut23. Senzor për detektimin e rrezatimit

lazerik24. Bartësi ngarkuesi i armëve25. Raketa mbështetëse hJ-1026. lansues gypor i raketave të sipërme27. Rezervari i karburantit28. Rrota e trapit të përparëm29. Trapi përparëm30. Dritë për aterrim31. Senzorë paralajmërues nga reketa lansuese dhe rrezatimit të radarit

KARAKTERISTIKA TAKTIKO-TEKNIKE TË „WZ-10“

EKuIPAzhI 2 persona

GJATËSIA 14,15 m

hAPËSIRA E KRAhËVE 4,32 m

lARTËSIA 3,85 m

DIAMETRI I ROTORIT 13 m

PEShA NË GJENDJE TË zBRAzuR 5,540 kg

PEShA MAKSIMAlE GJATË NISJES 7,000 kg

MOTORI 2 х turbo motorë Wz-9, secili me fuqi prej 1000 kw

ShPEJTËSIA MAKSIMAlE 300 km/h

ShPEJTËSIA E KRyQËzuAR 270 km/h

GJATËSIA E FluTuRIMIT 800 km

KulMI 6,000 m

ShPEJTËSIA GJATË NGJITJES 15 m/s

NGARKESA 1,500 kg

6

7

8 910 11

12 13

14

15

16

17

18

19

2021

22

2324

2526

27

2829

3031

16

ah fund i viteve të gjashtëdhjeta dhe në fillim të viteve të shtatëdhjeta të shekullit të kaluar, prodhimi i automatikëve ka qenë pothuajse në nivelin më minimal sepse kjo

armë më tepër ka shërbyer si një armë ndihmëse para se gjithash për pajisje të njësive joluftarake me të njejtën. Në një atmosferë të tillë, në fab-rikën e posa hapur gjermane “Hekler dhe Koh” në vitin 1956 është prodhuar pushka G3 që ka shërbyer për nevojat e Bundesuerit me NATO kalibrin prej 7,62x51. Duke ekpserimentuar me lloje të ndryshme të pushkës G3, janë prodhuar edhe disa modele tjera kompakte të destinuara për përdorim të municionit më të dobët dhe më modern, së pari me kalibër 5,56x45 që më pas në vitin 1964 të prodhohet edhe varianti më i lehtë i ridizajnuar i pushkës G3 i destinuar për përdorim të municionit revolverik 9 mm PARA. Ky lloj i ri i push-kës i quajtur MP5 i cili nga viti 1966 me kërkesë të policisë kufitare gjermane kalon në prodhim serik, për shkak se ky lloj i pushkës ka qenë shumë më i përshtatshëm për nevojat e kësaj njësie dhe për nevoajt e pjestarëve të saj. Modeli i ri MP5 e ka ruajtur mbulesën e pushkës dhe në këtë mënyrë nga kjo armë është gjuajtur me kapak të të mbuluar dhe të myllur ku në këtë mënyrë kjo armë është dëshmuar si më precize nga të gjithë automatikët tjerë të deri atëher-shëm. Përveç kësaj, ky model është prodhuar sipas standardeve më të larta teknologjike të ko-hës, kështu që njëherit ka qenë edhe arma e parë me mundësi ndërrimi të të gjitha pjesëve të mon-strave të prodhuara.Pas sulmit terrorist në Mynih në vitin 1972 mbi sportistët dhe garuesit olimpik izraelit, policia kufit-are gjermane e ka formuar njësinë e parë speciale të vendit, të quajtur GSG-9 (Grenzschutzgrupe 9) njësi kjo e cila menjëherë në arsenalin e saj ka vënë në përdorim këtë automatikë, i cili në ndërkohë është dëshmuar si tejet i suksesshëm. Kjo armë së bashku me njësinë, dalngadalë ka filluar të paraqitet si pjesë e armatimit edhe në të gjitha

në Las Vegas të SHBA-ve, ti prezantojmë karak-teristikat e tij univerzale që janë të njejta për secilin lloj të armës.„MP5“ është automatik me shtëpizë nga çeliku, nga lypi i pastruar i profiluar me gyp të lëvizshëm dhe me mekanizëm për gjuajtje me gjuajtës të fshehur në brendësinë e tij, i vendosur në një hapësirë të veçantë në kondakun dhe mbrojtësin e këmbëzës, në një shtëpzië të vogël lymi.Automatiku përbëhet prej tre grupe të pjesëve, të lidhura me njëra tjetrën me bulona çeliku. Nëpërm-jet gypit tërhiqet një nënkundak alumini (në kohën e sotme plastik) ndërsa mund të hasim edhe në modele me disa kapakë të ndryshëm dhe me disa kundakë fiks.Arma funskionon në atë mënyrë që bartësi dhe mbështjellësi apo kapaku lëvizin brenda shtëpizës në një vijë, ku dy patina të metalta të cilat gjenden anash kapakut dhe kur kapaku gjendet në pozitë përparëse të njejtat dalin anash në hapësirën e shtëpizës, duke i dhënë rezistencë lëvizjes nga prapa gjatë gjuajtjes deri sa shtypja nuk bie në gyp dhe nuk gjendent në nivelin e duhur dhe të sigurtë, ndërsa më pas të njejtat tërhiqen në vendet e tyre dhe e lirojnë kapakun. Pa e pasur parasysh konfiguracionin, para se gjithash duke i falenderuar dizajnit të shkëlqye-shëm për shkak të konstruksionit specifik në vijë, balacit të nivelizuar, me qendrën e masës së mesit të armës dhe masës e cila me kornizë të mbushur me plumba peshon diku rreth 2,5-3 kg, këtij automatiku i japin përparësi në krahasim me automatikët tjerë. Ky automatik shënjestruesit apo gjuajtësit në përgjithësi i mundëson kontrollë, me mundësi shumë të shpejtë të gjetjes së cakut dhe veprim ndaj të njejtit, ndërsa vetë përdoruesi, automatikun nuk e ngarkon së tepërmi, as pas shfrytëzimit dhe mbajtjes në një periudhë të cak-tuar kohore në aksion. Për këtë del në nihmë edhe sistemi i komandave të armës, të cilat janë në mënyrë ideale të përshtatura për një përdorim të shpejt dhe efikas luftarak.

50 vite automatik „Hekler dhe Koh MP5“

I PREFERUARI I FORCAVE SPECIALE

njësitë dhe forcat që kanë pasur kërkesë për një armë të tillë.I prodhuar gjatë 50 viteve të fundit në disa lloje, ky automatik modern me kohë fitoi autoritet dhe shumë mirënjohje nga ekspertët botëror si dhe nga pjesëtarët e njësive më elite speciale. I dëshmuar me shumë sukses në praktikë, në të gjitha konfliktet, ku është përdorur në kushte të luftimeve nga afër dhe gjatë pritave. Gjithashtu kjo armë është përdorur edhe për mbrojtje dhe siguri-në e personaliteteve të ndryshme, duke dëshmuar se bëhet fjalë për një armë të sigurtë, kompakte, moderne, precize edhe para se gjithash praktike, e thjeshtë dhe e pazavendësueshme.Pikërisht te kjo armë mund të hasim në të gjitha arritjet teknologjike të njërës nga industritë më të fuqishme ushtarake botërore, armë kjo e cila gjen vendin më të lartë në listën e armëve më të prefer-uara të prodhuara për shfrytëzim dhe përdorim nga ana e njësive më elite ushtarake dhe policore. Këtë automatik e përdorin njësitë e më se njëqind vendeve të botës. Në ShBA është hapur edhe fabrikë për prodhimin e këtij automatiku, për arsye se të njejtin e përdorin një numër i madh i struk-turave dhe organizatave të armatosura. Përveç se në ShBA, kjo armë me licencë prodhohet edhe në këto vende: Greqi, Iran, Meksikë, Pakistan, Su-dan, Turqi dhe në Britaninë e Madhe. Ky automatik për 50 vitet e fundit pothuajse nuk ka ndryshuar fare, duke i anashkaluar disa ndry-shime “kozmetike” të cilat u bënë kohën e fundit. Për këtë arsye, sa i përket këtij automatiku mund të themi se koha për të nuk egziston. Automatiku „hK MP5“ që nga fillimi prodhohet në disa lloje, të shënjuara me shkonjë apo me numër në emrin e tij me qëllim që të dallohen për nga lloji dhe qëllimi i përdorimit.Para se ti numërojmë dhe ti përshkruajmë llojet më të rëndësishme të këtij automatiku gjatë his-torikut të tij 50 vjeçar, historik i automatikut i cili u prezantua në panairin e armëve “Shot Shoë 2014” i cili u mbajt nga data 14 deri në 17 janar të këtij viti

17

Viti 1964 Automatiku „MP64 A3“ me numër serik 10003 është prodhuar në korrik të vitit 1964 dhe është pothuaj se identik me prodhimin serik të au-tomatikëve MP5, përveç shënjestrës së hapur. Forma e të veçantit hK me sistem diopter të shënjestrimit i cili përdoret për pushkën “hekler dhe Koh G3” më vonë u zhvillua dhe prodhua për përdorimin e automatikut ”MP5“. Gjatë fazës së hershme të dizajnimit dhe prodhi-mit të prototipit, automatikut MP5 ishte i njohur në kuadër të kompanisë si “MP64” – i quajtur me këtë emër sipas vitit të prodhimit – 1964. Doku-mentet e brendshme të hK, gjithashtu tregojnë se ai ka qenë i njohur edhe si hK9, ndërsa në vitin 1965 ka qenë i emëruar edhe si hK 54. Shenja „MP5“ është numër katalogu i Bundesu-erit. Automatiku “MP5” ka qenë i regjistruar si automatiku i pesët i asaj kategorie.

Viti 1976 MP5K – Sipas burimeve të hK, kërkesa për një model ultra diskret të automatikut MP5 së pari ka ardhur nga forcat e sigurisë presidenciale të një shteti latimoamerikan, në fillim të viteve të 70’- ta. Që nga viti 1976 automatiku i minimizuar MP5K (Shkronja K nga fjala gjermane “Kurz” që do të thotë e shkurtër) i është prezantuar publi-kut dhe është vënë në përdorim për opëracione të fshehta apo sekrete si dhe për mbrojtjen dhe sigurinë e personaliteteve. Numri serik 0001 ka dizajn unikal me prototip të kapësit vertical prej druri, kapëse e cila nuk është përdorur gjatë prodhimit serik të modeleve MP5. Për faktin se automatiku MP5K nuk ka kundak, pjesa e pasme e sandëkut është e mbyllur me

gjithashtu ka pasur sistem të sofistikuar me si-lenciator zëri nën ndikimin e hulumtimit të zbat-uar te modeli dhe lloji i MP5 SD, demonstratori i kësaj ekspozite. Për fat të keq, në këtë rast te ky model mungon silenciatori.Vini re në regulatorin e shënjestrës së pasme për municionin me dhe pa zë..

Viti 1991 MP5 10 mm – Kërkesa e MP5 me municion më të fortë solli deri te prodhimi i MP5/10(10 mm) dhe MP5/40 (.40 С&Ë). Byroja federale e hulumtimeve (FBI) ishte njëri ndër blerësit kryesor të MP5/10, duke e përdorur që nga viti 1994 e deri më sot. Edhe pse puna dhe funksioni i MP5/10 dhe MP5/40 është shumë identike me 9 mm, tek MP5 nga ana e përdoruresve ishin të përfshira disa ndryshime në dizajn duke përfshirë këtu

pajisje e cila e mban grupin e gypeve prapa kur korniza e municionit është e zbrazur. MP5/10 gjithashtu përdor korniza municioni nga polimerë të lehtë. Depërtimi i lehtë dhe fuqia e zjarrit te MP5/10 është shumë e rëndësishme – një plumb i shpër-thyer nga MP5 10 mm ka energji dy herë më të madhe në dalje të gypit, për dallim nga plumbi 9 mm.

Viti 2014MP5 MlI – MlI-ja momentale, lloji (Mid-life Im-provement) posedon karakteristikat e njejta të dizajnit modular dhe komponentave të cilat lejo-jnë që të gjitha pajisjet bazike të MP5 në mënyrë të lehtë përsëri të konfigurohen në disa variante me një ndërrim të thjeshtë të kundakëve, me-kanizmat e këmbëzës, kapëset e përparme, si dhe plotësimin e disa gjërave shtesë si op-tika, silenciatorët, shënjestra lazerike dhe dritat. Këto karakteristika i mundësojnë llojit modern të MP5 fleksibilitet të shkëlqyeshëm me qëllim që të mbetet „up-to-date» dhe në këtë mënyrë ti përmbushë dhe ti kënaq të gjitha kërkesat të cilat kërkohen nga ana e misioneve. Ngjyra është njëra ndër funksionet më evidente të RAl8000, ngjyra e gjelbër në kombinim me ngjyrë kafe, ngjyrë kjo e cila siguron mbrojtje më të mirë nga ndryshkja dhe njëherit ka pamje apo hapësirë më të vogël në spktrin infta të kuq. Kjo gjë e ndihmon maskimin e armës në shumë mje-dise. Përmirësime tjera që gjenden në modelin e ri të MP5 të llojit MlI janë shënjestrat e shpejta të montuara pikatine.Mund të konkludojmë se automatiku “hK MP5” mund të llogaritet si një armë shumë e preferuar, efikase, automatik i sigurt sa u përket luftimeve nga afër, automatik i cili sot në botë edhe më tutje nuk ka konkurencë serioze.

Aleksandar Stojçevski

kapakë në të cilën është e vendosur hallka mba-jtëse. Gypi dhe sandëku janë të shkurtuar, ndërsa si rezultat i gypit më të shkurtër është niveli më i lartë i zjarrit nga automatiku standard MP5 (900 plumba në minutë kundrejt 700 plumbave në minutë).

Viti 1978 „MP5 SF“ – një lloj i rrallë dhe i pazakontë i gjysmëautomatikut MP5 me zjarr (gjysmëau-tomatik) i pajisur me kundak fiks, me gyp të gjatë 25,4 cm mbajtës drite, kapës të përparëm të MP5K stil dhe adaptues bajoneti. Kemi shumë pak të dhëna sa i përket këtij lloji (me numër serik C2000097) në krahasim me llo-jet tjera të automatikëve që janë të shënjuar me shenja të eskportuesit të ShBA-ve (prodhuar në Gjermani enkas për SACO, Arlington Virxhinija). Gjatë viteve të 80’- ta, “hekler dhe Koh” kanë importuar karabina gjysëmautomatike 9 mm (të shënjuara si hK94) me gyp të gjatë 40,64 cm enkas për shitje në tregun civil dhe komercial amerikan. Duke pasur parasysh miksin apo përzierjen jorigji-nale të komponentave, kji monstër mund të jetë prodhuar nga ana e hK, ShBA apo nga personeli teknik si model për testim.

Rreth viteve të 80’- taModelet e automatikut “MP5” në prerje tradi-cionalisht përpunohen nga ana e personelit ndi-hmës të hK Obendorf në Gjermani. Edhe ky lloj i MP5A2, i prodhuar në vitet e hershme të 80’-ta nuk mund të jetë përjashtim. I prodhuar me kujdes, me prerje, me përpunim makinerik dhe i lyer me dorë, praktikisht mund të hasim në një prodhim cilësor të MP5A2 si dhe në prodhimin e suksesshëm të pjesëve të brendshme të tij. Të përdorur tradicionalisht nga ana e personelit trajnues të hK, këto modele sigurojnë një hapë-sirë apo pamje vizuele tridimenzionale dhe tactile të punës së të gjitha pjesëve dhe komponentave të automatikut.

Viti 1982 „MP5 SD demonstrator». Edhe pse ky lloj duhet të jetë “Mp5 SD” gjegjësisht me silenciator zëri, ky lloj është me të vërtëtë shumë më tepër se një demonstrator për hK SMG (lloj i cili gjithashtu është prezantuar në këtë ekspozitë) dhe disa lloje tjera eksperimentale me prodhim të kufizuar të automatikëve hK të prodhuar dhe të zhvil-luar nga MP 5, përfshirë këtu edhe SMG II dhe MP2000. Marshi në formë të rrotës nën stabilizatorin është mekanik në mënyrë të zbërdhimit të zjarrit me dhe pa zë. Ky funksion është dhe ka qenë në dispozicion edhe te llojet tjera të automatikëve hK të prodhuara gjatë viteve të 80’-ta. Mungesa e shënjestrës mekanike dhe e disa pjesëve tjera të cilat i mungojnë këtij lloji shprehin prejardhjen e tij ( sa i përket hulumtimeve labora-torike gjegjësisht hulumtimeve mekanike të këtij lloji).

Viti 1983 MP5 SMG – I prodhuar me kërkesë të forcave të marinës amerikane për operacione speciale, ky lloj kombinon karakteristikat e disa llojeve të MP5 në një armë krejtësisht të re. Edhe pse janë prod-huar vetëm disa qindra nga këto pushkë gjysmë automatike, disa prej tyre janë përdorur për luftime. Këto të fundit janë pranuar mirë nga ana e disa përdoruesve të cilët kanë pasur mundësi të shkrepin tërësisht zjarr automatik duke shpër-thyer deri në 900 plumba në minutë. Për dallim nga MP5, këto automatikë eksperi-mental hK përdorin mënyrën konvencionale të veprimit – më gjuajtje kthyese. Modeli SMG

18

Panteri i zi“, tenksi luftarak bazik i Armatës së Koresë së Jugut, është i prodhuar nga „Hyundai Rotem“,

familja e „Hyundai Motor Group“, në vitin 2007 dhe i njejti paraqet njërin ndër tank-seve më bashkëkohor dhe njëherit tank-seve më të shtrenjtë në botë. Tanksi është i dizajnuar për ti maksimalizuar performa-cat e tij në botë në fushbetejat e ash-tuquajtura kompjuterike, duke përdorur ergonominë dhe teknologjinë digjitale. Me anë të shpejtësisë superiore, si dhe aftë-sisë për të tejkaluar lehtësisht të gjitha barierrat, tanksi K2 renditet në majën e sistemeve të armatosura sa i përket real-izimit të sulmeve të shpejta me mundësi të shmangjes së zjarrit nga ana e kundërt.

ndërsa jashtë rrugës së tillë mund të ar-rijë shpejtësi prej 50 km/h. Shpejtësia nga 0 deri në 31km/h arrihet për 7 sekonda. Tanksi mund të arrijë ngjitje në lartësi në një kënd prej 60 shkallë dhe ka mundësi të kalojnë barriera të larta mbi 1,3 metra.Fuqinë e motorit e kontrollon marshi au-tomatik me 5 shpejtësi para dhe 3 shpe-jtësi pas. Në pjesën e motorit është vendosur edhe një motor shtesë me turbinë gazi, i prod-huar nga „Samsung Techëin“, i cili përdo-ret për mbushjen e pajisjeve dhe siste-meve elektronike dhe elektrike në situata kur motori kryesor nuk është në funksion për shkak uljes së siluetës akustike dhe infra të kuqe të tanksit.Ky automjet luftarak mund të kalojë edhe në lumenjë me thellësi prej 4.1 metrash, duke përdorur sistemin për ngathje nënu-jore. Sistemin e ngathjes nënujore ekui-pazhi tre anëtarësh mund të vë në gatish-mëri për 30 minuta.Tanksi „Panteri i zi“ është i pajisur me njërin ndër sistemet më të sofistikuara për suspenzion „All ISU“ (In-arm Suspen-sion Unit), sistem ky i cili është i instaluar në çdo rrotë të tanksit, ku mundësohet kontrolli i rrotave të tanksit. Ky lloj suspenzioni mundëson që tanksi të vendoset në pozitë “ulëse”,”gjysëm ulëse” dhe pozitë “vertikale”. Pozita “ulëse” tanksit ja ulë siluetën dhe njëko-hësisht i mundëson lëvizje më të shpejtë në rrugë të drejta. Pozita “vertikale” tank-sit i mundëson pamje më të mirë të fush-betejës dhe njëherit i mundëson edhe manevribilitet më të madh në terren të pjerrët. Pozita “gjysëm ulëse” e zmadhon

Tanksi i së ardhmes

„К2 Panteri i zi“

Tanksi „Panteri i zi“ ka një ekuipazh tre anëtarësh, komandantin, shënjestruesin dhe shoferin. Tanksi është i gjatë 10,8m i gjërë 3,6 m dhe i lartë 2.4 m. Klirensi i këtij tanksi është rreth 0,45 m dhe ka një peshë prej 55 tonelata.Komandanti dhe shënjestruesi para tyre e kanë të vendosur pajisjen e hulumtimit dhe shënjestrimit për ditën dhe natën, pajisje kjo e stabilizuar sipas rrafshit hori-zontal dhe vertikal me mundësi për hu-lumtim termal dhe shënjestrim lazerik të distancës së cakut.Në këtë tanks është i vendosur dizel mo-tori 12 cilindrik me 1.500 k/s (1.100 kë), i prodhuar nga „Doosan Infracore Corpora-tion“. Shpejtësia maksimale e tanksit në rrugë të asfaltuar arrië deri në 70 km/h,

19

këndin e depresionit të topti të tanksit, ku në masë të madhe e rritë edhe mundësi-në për gjuajtje të caqeve të cilat gjenden në pozita më të ulëta në raport me tank-sin. Gjithashtu, kjo pozitë ofron mundësi për veprim ndaj caqeve me fluturim më të ulët.Armatimi bazë i tanksit përbëhet nga topi „l55“ me gyp të rrafshët me kalibër prej 120mm, i prodhuar nga „Ëorld Industries Ace Corporation“. Në mënyrë shtesë tanksi është i arma-tosur me mitraloz kundër ajror „K-6“ me kalibër 12,7mm dhe mitraloz i tërhequr me kalibër 7,62mm.Kompleti luftarak i topit përmban gjithsej 40 predha, 16 nga të cilat mund të ven-dosen në kornizën për mbushje automa-

kut lëvizës apo cakut të stacionuar me ndi-hmën e radarit dhe sistemit, ku të njejtët kalojnë sipër mbi sipërfaqe. largësia mini-male deri në cak për shpërthimin e kësaj predhe është 2 km, ndërsa ajo maksimale arrinë deri në 8 km.Sa i përket mbrotjes së ekuipazhit, K2 është i pajisur me sistem aktiv të mbrojtjes kundër predhave ujore anti tankse, është i blinduar me blindik kompozit dhe blindim shpërthyes reaktiv.Automati për mbushjen e topit është i diza-jnuar me izolim të përgjithshëm nga ekui-pazhi deri te kupola dhe në këtë mënyrë arrihet siguri e tërësishme e ekuipazhit në

rast të ndonjë shpërthimi të papritur të predhave brenda automatit.Pjesa e cila në fakt e definon tanksin “K-2 Panteri i zi” si tanks i së ardhmes, është instalimi i pajisjeve dhe sistemeve të so-fistikuara siç janë:– C4I (Command, Control, Communica-

tions, Computers, and Intelligence), sistemi i komandimit, kontrollit, komuni-kimit, kompjuterëve dhe intelegjencës;

– GPS (Global Positioning Satellite), pajisje për pozicionimin global satelitor;

– IFF/SIF (Identification Friend or Foe/Selective Identification Feature), sistem për identifikimin e forcave vetanake. Ky sistem lëshon rreze në frekuencë prej 38 Ghz në drejtim të topit apo në një drejtim të paracaktuar dhe nëse përgjig-jet me të njejtën rreze, sistemi automa-tikisht do të arrijë të njohë cakun si cak joarmiqësor;

– sistem për menaxhment luftarak i cili është i lidhur me C4l dhe muncëson shkëmbim të data të dhënave me njësitë aleate, duke përfshirë këtu helikopterë dhe automjete tjera të blinduara;

– sistem i avancuar për drejtimin dhe kon-trollin e zjarrit, me radar të vogël dhe me senzorë shtesë;

– sistem integrues të skenimit me rezo-lucion të lartë në terren duke e bash-kangjitur edhe sistemin e suspendimit të tanksit. Ky sistem mundëson “planifiki-min paraprak”, duke skenuar terrenin nga afër në 50 metra në të gjitha drejtimet, ku sistemi e përllogaritë pozicionin opti-mal të rrotave qëndruese, me qëllim të përmirsimit të drejtimit të tanksit në ter-ren me kushte normale.

tike të topit. Automati për mbushjen e topit të tanksit mundëson që ky tanks të shpërthejë 15 predha në minutë, apo nga një predhë në çdo 4 sekonda, pa marë parasysh këndin e vendosjes së topit. Dizajni i automatit për mbushjen e topit është marrë nga „GIAT leclerc“. Edhe pse ky automat është shumë i ngjajshëm me automatin e tanksit francez „leklerk“, shumica e komponen-tave nuk mund të zëvendësohen ndërmjet vete. Tanksi “Panteri i zi” për veprim të topit përdor disa lloje predhash nga të cilat më karateristike është predha KSTAM (Korean

Smart Top-Attack Munition), e cila paraqet një predhë të precize anti tankse me sulm nga ana e sipërme, predhë e dizajnuar veçanërisht për këtë tanks.Kjo predhë në fakt shpërthen me traektor të lartë të ngjajshëm me predhat shpër-thyese nga minahedhësi dhe obus.KSTAM në vete përmban sistem për tejka-limin e barikadave dhe sistem i uljes i cili përbëhet prej një lloj radari të vogël mili-metror me senzorë radiometri dhe senzo-rë infra të kuq. Në qoftë se është e nevo-jshme, gjithashtu kjo predhë ka mundësi të kufizuara të kurdiset edhe me dorë përmes „live data link“ që gjendet brenda në tanks. Predha në një lartësi të caktuar e hap parashutën e saj me qëllim që të fitojë kohë shtesë për lokalizim më preciz të ca-

Zoran Stojanovski

20

undi Luftës së Dytë Botërore solli zh-villim të hovshëm të motorëve reak-tiv dhe më në fund la hapësirë për realizimin e ëndrrës së kahmotshme

inxhinerike për prodhimin e një fluturakeje të përshtatshme e cila do ti bashkonte per-formancat e fluturakes dhe performancat e një avioni të zakonshëm me mundësitë unikale për fluturim/aterim vertikal, karak-teristike për një helikopter. Punët që lidhen me prodhimin e prodhimin e avionit të parë luftarak britanik me fluturim dhe aterim të shkurtër (Vertical/Short Take-Off and Land-ing, V/STOL) i inicuan në gjysmën e dytë të viteve të pesëdhjeta të shekullit të kaluar kur prodhuesi britanik i motorëve të avionëve “Bristol Aeroenxhins” (Bristol Aero-Engines), i inkurajuar nga idea për VTOL-fluturake të llojit “1-2-4-212 zhiropter” (Type 1-4-212 Gyrop-ter) të dizajnuesit të njohur francez të flutur-

bazë për zhvillimin dhe prodhimin e këtij avi-onic kanë marrë motorin BE.53. Por, ky mo-tor edhe pse i përshtatshëm, nuk ju përgjigj nevojave apo problemeve të cilat i shfaqi idea për zhvillimin dhe prodhimin e avionit të ri revolucionar lufarak V/STOL dhe për këtë arsye inxhinerët e “Bristol” dhe “Hoker” i për-dorën të gjitha forcat duke filluar një bash-këpunim edhe më të ngushtë dhe në këtë mënyrë më lehtë të ballafaqohen me sfidat e shumta. Bashkëpunimi i ngushtë mes dy kompanive rezultoi me zgjidhje të shpejtë të problemit me anë të drejtimit të fluturakes gjatë fluturimit gjatë shpejtësive të vogla në momëntin që fluturakja fluturon ulët. Me pro-pozim të “Bristol” inxhinierët e “Hoker” ven-dosën që drejtimin e avionit të ardhshëm në këso situatash ta orientojnë te reaktorë në formë të ventilëve të vegjël nën pjesën fill-estare të avionit, nën bishtin dhe nën majet e krahëve, ku sipas nevojës do të shpërthen-in reaktorë dhe ajër të ngrohtë kompresiv. Sipas planit, reaktorët do të aktivizoheshin në atë moment kur gazrat shpërthyes të BE. 53 do të fillonin me rotacion nga pozita horizontale në atë vertikale. Në bazë të këtij koncepti “Hoker” e ka planifikuar avionin e tij me shenjë P.1127.

Historiku i gjeneratës së parë të avionëve kuftarak britanik V/STOL “Harier” (1)

NGA P.1127 PËRMES „KESTREL” DERI TE „HERIER”

akeve, Mishel Vibolt (Michel Wibault), filloi me prodhimin e motorit reaktiv me shtypje të udhëzuar, i cili në janar të vitit 1957 u shën-jua si BE.53. Plani konceptual i “Bristol” për BE.53 pësoi disa ndryshime evolutive që më në fund të mer formën e motorit reak-tiv turbovontilatorësh me shfryerje shpër-thyese katër anësore të cilat në mënyrë të sinkronizuar do të bënin rotacione dhe do të drejtonin vertikalisht nga ana e poshtme e reaktorit shtypës gjatë fluturimit/aderimit, gjegjësisht do të bënin rotacion në mënyrë horizontale së prapthi gjatë fluturimit të za-konshëm.Të impresionuar nga plani konceptual për BE.53 udhëheqësia e prodhuesit britanik të avionëve „hoker Sidlij Aviejshën (haëker Sid-deley Aviation), vendosën që të prodhojnë avionë të lehtë me mundësi fluturimi dhe aterimi të shkurtër vertikal (V/STOl) ku për

21

Entuziazmi dhe euforia e “Bristol” dhe “hoker” lidhur me zhvillimin e BE. 53 dhe P.1127, nuk hasën në mirkputim nga ana e qeverisë së Bri-tanisë së Madhe e cila në atë kohë nuk ishte e interesuar të investojë në prodhimin, blerjen dhe zhvillimin e avionëve të ri luftarak, dhe kjo pasoi si rezultat i “librit të Bardhë të Mbro-jtjes së Britanisë së Madhe” një libër i njohur dhe tejet kontraverz i cili u publikua më 4 prill të vitit 1957 dhe i cili të gjithë avionët e deri atëher-shëm i shpalli si të pavlevshëm dhe parashikoi zëvendësimin e shpejtë të tyre me lloje të ndryshme të ra-ketave drejtuese. Fatmirsisht interes për punën e “Bristol” treguan auto-ritetet ushtarake të ShBA-ve të cilët në qershor të vitit 1958 autorizuan dhe mbuluan 75% e të gjitha shpenz-imeve lidhur me zhvillimin e motorit BE.75.Interesimi i ShBA-së sa i përket pu-nës revolucionare të “Bristiol” nuk e vuri në dyshim londrën zyrtare, e cila në vitin 1958 nuk ishte në gadishmëri financiare të mbështesë zhvillimin e BE.53 dhe P.1127. Qëndrimi i tillë i qe-verisë amë nuk u ndryshoi mendimin dy kompanive britanike të cilat ven-dosën që të vazhdojnë të investojnë në projektet e tyre revolucionare për të cilat ishin të bindur se nuk do të ngelin të pa vërejtura nga fella aero-nautike britanike dhe botërore. Duke u nisur nga kjo, në gusht të vitit 1958 “hoker” vendosi që të vetëfinancojë prodhimin e krahëve të prototipit të parë të P.1127. Po në atë vit “Brostol Aeroangines” u riemërua në “Bristol Siddeley Engines”, ku motori BE.53 u riemërua në BS.53 ndërsa më pas u emërua edhe si “Pegasus”.Qëndrimi i qeverisë së Britanisë së Madhe rreth projektit P.1127 dalngadal filloi të ndryshojë atëherë kur forcat ajrore britanike në prill të vitit 1959 e prezantuan “Nevojën e tyre operative 345” si avion luftarak, përshkrim ky që pa dyshim i gjason-te variantit të modifikuar P.1127. Një muaj më pas, Ministria e Pajisjeve në qeverinë e Britanisë së Madhe sigu-roi financat për prodhimin e dy avio-nëve të parë prototip të P.1127, ku projekti P.1127 edhe zyrtarisht u quajt projekt qeveritar. Gjatë periudhës së prodhimit të dy prototipeve të parë, kompania “hoker” me ndihmën e administratës kombëtare të aero-nautikës dhe hapsëirës amerikane (National Aeronautican and Space Administration) – NASA, ia doli që të gjej zgjidhjen edhe e sfidave dhe punëve të paqarta lidhur me avio-nin revolucionar. Në fakt, në janar të vitit 1960 më tunelin aerodinamik të shpejtësive në bazën e NASA-s u testuan disa modele të P.1127, tes-time këto të cilat vërtetuan se tranzi-cioni i avionit nga fluturimi vertikal në atë horizontal dhe anasjelltas nuk do të jetë aspak problematik.Prototipi i parë i P.1127 i cili mbante

hi shfaqur gajtë testimit ishte ai i datës 14 dhjetor 1961 kur për shkak të rënies së nivelit të shpërthimit të për-parëm, prototipi i dytë u rrëzua, ndër-sa piloti Bill Bedford u katapultua me sukses. Me qëllim që të plotësohet vendi i zbrazur i prototip fluturakeve gjatë procesit të hulumtimit dhe tes-timit, në mënyrë të menjëhershme u aktivizua njëri ndër katër avionët pro-totip në zhvillim që i porositi Ministria e Pajisjes së Britanisë së Madhe. Por për shkak të zjarrit në motor edhe ky prototip i avionit u shkatërrua gjatë aterimit të detyruar më 30 tetor të vitit 1962.Gjatë periudhës së testimit dhe hu-lumtimit të P.1127 shumë ekspertë të forcave ajrore britanike avionin në fjalë e llogaritnin si të panevo-jshëm dhe të thjeshtë por edhe si mjet shumë të shtrenjtë. Në këto

percepcione ndikoi edhe mosintere-simi i tyre për V/STOl konceptin dhe gjithsesi edhe çmimi i paralajmëruar që arrinte shifrën e 560.000 paund britanik, për një prodhim serik të 100 monstrave. Por për dallim nga britan-ikët, interes për pajisjen e fluturakës vetanake ushtarake shfaqi Republika Federale e Gjermanisë, forcat ajrore të së cilës në atë kohë kishte në plan zëvendësimin e avionit luftarak (fiat G91R/3) me avion tjetër bash-këkohor. Interesi i gjermanëve edhe formalisht u shfaq dhe u demonstrua më 14 janar të vitit 1961 kur Boni dhe londra paralajmëruan prodhim dhe zhvillim të përbashkët të avionit të lehtë luftarak në bazë të P.1127. Kjo mjaftoi që për P.1127 të interesohen edhe ShBA-të, vend i cili që nga fil-limi e përkrahu dhe financoi zhvillimin e motorit të këtij avioni. Këto ngjarje i shfrytëzuan britanikët të cilët duke dashur që të ulin shpenzimet lidhur me zhvillimin e P.1127, propozuan krijimin e një skuadroni trenacional i cili realisht do të bënte vlerësimin e përdorimit luftarak të P.1127. Ky pro-pozim u mirëprit nga ana e qeverive të ShBA-së dhe Gjermanisë nga ku edhe filluan negociatat për shqyrti-min e detajeve lidhur me formimin e kësaj njësie trinacionale. Marrëveshja përfundimtare për krijimin e skua-dronit trinacional u nënshkrua më 16 janar të vitit 1963 dhe përmes tij u detajizua dhe u precizua që ky skuad-

shenjën e regjistrimit hP831 dhe i cili ishte i shoqëruar nga motor “BS.53 Pegasus 2” e realizoi fluturimin e tij të parë vertikal më 21 tetor të vitit 1960. Me këtë rast, avioni i cili për shkaqe sigurie ishte i gatshëm dhe i për-forcua për një platformë eksperimen-tale, arriti që të ngrihet në mënyrë vertikale dhe të kapë fluturim prej 45 centimetrash, e më pas edhe të ulet në mënyrë vertikale. Gjatë kohës së këtij fluturimi i cili zgjati më pak se tre minuta, avionin e drejtoi piloti krye-sor i testimit të kompanisë “hoker”, Alfred uiliam Bill Betford. Prototipi i parë fluturimin dhe aterimin e tij të parë vertikal pa “u lidhur” për plat-formë eksperimentale e realizoi më 19 nëntor të vitit 1960. Përparimi evident i projektit u shpërblye në atë mënyrë që Ministria e Pajisjes së Bri-tanisë së Madhe siguroi fondet edhe

për prodhimet e katër prototipeve shtesë, të avionëve P.1127 për të cilën ishte e planifikuar të lëviznin nëperm-jet motorëve më të fuqishëm “BS.53 Pegasus 3”Pas gjithsej 21 fluturmesh dhe at-erimesh vertikale, kompania “hoker” iu qas metodave të zakonshme për përcaktimin e performancave të pro-totipit të parë. Fluturimi i parë kon-vencional u realizua më 13 mars të vitit 1961, ndërsa fluturimin e tij të dytë P.1127 me regjistrim hP 836. Më 12 shtator të vitit 1961 prototipi i parë të P.1127, më në fund e realizoi edhe fluturimin e tij të parë në po të njejtën mënyrë që e kishin paramenduar edhe ideatorët e tij. Në fakt, avioni fluturoi vertikalisht, ndërsa më pas dalngadal kaloi në fluturim horizontal, ku në fund përsëri të aterojë në mënyrë vertikale. Fusha e fundit kyçe që ishte e nevojshme të testohet, ishte faza e fluturimit të shkurtër e cila është shumë e rëndësishme sepse mundë-son pasjen e një sasie më të madhe të karburantit dhe armëve në kraha-sim me flutruimin vertikal. Fluturimin e parë të shkurtër P.1127 e realizoi më 28 tetor të vitit 1961 ndërsa vetëm dy muaj më pas prototipi i dytë arriti lartësinë e 12.000 metrave dhe një shpejtësi ponimi prej 1,02.Rezultatet e shkëlqyeshme të arritura gjatë testimit të prototipëve të parë të avionëve nuk kaluan pa probleme. Goditja apo problem i parë më i mad

fotografia e ballines: grupi i avionëve “Kestrell” në vitin 1965 gjatë ndezjes së motorëve në teritorrin e bazës ajrore britaniKe „uest rajnham“

foto 1: motori “pegasus” është i pajisur me Katër shpërthyes lëvizës pnaumatiKë të cilët bëjnë rotacion në drejtim të lëvizjes së orës deri në Këndin maKsimal nga 98,5o në pozitën zero në të cilën gjenden edhe gjatë fluturimit të zaKonshëm ajror. shpërthimet të cilat gjenden më afër KoKpitit quhen “shpërthime të ftohta” sepse përmes tyre Kalon ajër i Kopresuar me temperaturë prej 95oc. Çifti i dytë shpërthyes përbëhet nga “shpërthimet e nxehta” dhe përmes Këtyre Kalojnë gazëra të djegura me temperaturë prej 650oc

foto 2: prototipi i parë i p.1127, që u vërejt gjatë testimeve mbi qytetin brendfordf foto 3: prototipi i gjashtë i p.1127 në Këtë foto është përdorur si “etalon” për prodhimin e avionëve “Kestrel” (foto: peter Klements).

foto 4: rezultatet e fituara nga testimi i avionëve “Kestrel” vërtetuan se bëhet fjalë për fluturaKe revolucionare me performance të shKëlqyeshme dhe me potencial për të arritur nivelin e një avioni të suKsesshëm luftaraK

në rolin e një avioni luftarak.Pas përfundimit të testimeve gjermanët ho-qën dorë nga investimi i mëtejshëm në avio-nin “Kestrel” kështu që tre avionët e tyre i shitën në ShBA. Në prill të vitit 1966 gjashtë avionët amerikan “Kestrel” u dërguan në ShBA ku njëherit edhe u shënjuan me shen-jën XV-6A shenjë nën të cilën vazhduan të përdorën në mënyrë aktive dhe iu nënsh-turan një procesi disavjetor të testimit, tes-tim të cilin e realizoi njësia e përbashkët e posa formuar e armatës, marinës dhe for-cave ajrore amerikane. Në vitin 1967 dy nga këto avionë iu dhanë NASA-s në mënyrë që të testojnë vektorimin e fluturimit horizon-tal, gjë që tregon teknikën për uljen rapide të shpejtësisë së avionit me anë të shpërthi-meve anësore.Në ndërkohë, duke qenë para sfidës për t’ju përgjigjur shpalljes nga ana e NATO-s për avion luftarak të shpejt supersonik V/STOl, konstruktorët e “hokerit” punonin paralel-isht në projektin P.1154 i cili në fakt përfaqë-sonte version tjetër të P.1127, për të cilën ishte prodhuar dhe zhvilluar motor me fuqi më të madhe BS.100. Kur shpallja e NATO-s u bë e mundshme, në gushtin e vitit 1961 “hoker” para aleancës ushtarko-politike doli me projektin P.1154. Komisioni i NATO-s ishte i impresionuar nga aspekti teknik i projektit britanik, por për arsye politike dhe financiare favorizonte avionin nëntmotorësh francez “Mirage IIIV”. Duke pasur parasysh faktin që NATO në atë moment nuk kishte mundësi të financojë zhvillimin e cilido nga këto dy avionë, Britania e Madhe vendosi që vetë në mënyrë të pavarur të vazhdojë me zhvillimin e P.1154, ku “hoker” u pajtua me prodhimin e tre prototip fluturakeve. Por edhe përkundër kësaj, fundi i P.1154 ishte i papëlqyeshëm kur qeveria e posa zgjedhur laburiste më 2 gusht të vitit 1965 në londër për shkak të vështirësive financiare, mori vendim për të ndalur projektin e lartëpërmendur të P.1154. Ngushëllimi për kompaninë “hoker” erdhi përsëri pas një vendimi të qeverisë për të vazhduar me prodhimin e “Kestrel” me qëllim që të prodhohet një avion luftarak që do të emërohej “harrier”. Këto drejtime dhe qasje politike rezultuan me publikimin e dokumen-tit “ASR 384” përmes së cilës forcat ajrore britanike e shfaqën nevojën për një avion V/STOl, avion i shpejtë, taktik dhe luftarak.Punimet për prodhimin e “harrier” morrën hov të madh kah fundi i vitit 1965 kur kom-pania “hoker” mori porosi për prodhimin e gjashtë avionë luftarakë të shpejtë para-prodhues P.1127. Impuls shtesë në këtë dha edhe vendimi i qeverisë nga qershori i vitit 1966 me anë të së cilit autorizohej programi njëvjeçar studimor për mësimin e përlloga-ritjeve dhe çmimit të zhvillimit dhe prodhimit të avionit dyukës “harrier”. Avioni i parë i prodhuar P.1127 mbate shenjën e regjistrimit XV276 dhe në fakt paraqiste prototipin e parë të avionit të sotëm legjendar luftarak V/STOl “harrier”. Ky avion i përbërë nga fuqia lëvizëse e motorit “BS.53 Pegasus 6 Mk101” fluturimin e tij të parë e realizoi më 31 gusht të vitit 1966. Sipas planit, avionët P.1127 RAF u përdorën për shmangjen e të gjitha mangësive të vërejtura te version “Kestrel”, ku më në fund edhe u krijuan kush-tet për fillimin e prodhimit serik të avionit luftarak “harrier”.

Igor Bozhinovski

22

ron duhet të pajiset me nëntë avionë luftarak P.1127 të shoqëruar me motorin e fuqishëm “BS. 53 Pegasus 5” ndërsa shpenzimet sa i përket prodhimit të fluturakeve ti nda-jnë vendet nënshkruese të marrëveshjes. Si bazë për prodhimin e nëntë avionëve të lartëpërmendur u morr prototipi i gjashtë i P.1127 i cili ishte i pari me pajisje të motorit “Pegasus 5”. Në ndërkohë P.1127 për herë të parë u pre-zantua para opinionit britanik dhe botëror në mitingun e madh ajror i cili u mbajt në aero-portin “Fernborou” në shtator të vitit 1962. Me qëllim që të dëshmohet gadishmëria e P.1127 në mënyrë plotësuese, në kuadër të marinës britanike mbretërore “hoker”, në shkurt të vitit 1963 u organizuan fluturimet demo të prototipit të parë të P.1127 nga ana

e bartësit britanik të avionëve “hMS Ark Royal”. Fati i keq që ndoqi prototipët avio-nët, ishte i njejtë edhe për prototipin e parë i cili përjetoi një fiasco më 16 korrik të vitit 1963, kur gjatë demo fluturimit u rrëzua para 110.000 vizitorëve të salonit prestigjoz aero-nautic le Burge në Paris.Avioni i parë i skuadronit trinacional fluturimin e tij të parë e realizoi me 7 mars të vitit 1964. Në mënyrë iniciale avionët nga skuadroi i tyre ishin të shënjuar si “P.1127-evaluation” por në shtatorin e vitit 1964 të njejtët morën emrin “Kestrel F(GA)Mk 1). Testimi i “Kestrel” filloi kah fundi i vitit 1964 ndërsa skuadroni trinacional i cili oficialisht numëronte 119 persona, oficialisht u aktivizua më 1 prill të vitit 1965 në bazën ajrore britanike “uest Rajham”. Testimet zgjatën deri në 30 nëntor 1965, përderisa gjatë kësaj periudhe një grup prej dhjetë pilotëve me avionët “Kestrel” re-alizuan 938 misione, ku realizua një fluturim prej gjithsej 600 orëve. Më 1 prill 1965 në një inicident u shkatërrua një avion britanik “Kestrel”. Gjatë testimeve si platforma për fluturim dhe aterim u përdorën aeroporte të vogla, kryqëzime, parkingje dhe fusha, ndërsa rezultatet e fituara nga testimet vër-tetuan dhe dëshuman se bëhet fjalë për një fluturake revolucionare me performance të shkëlqyeshme të cilat për shkak disa kufizi-meve rradhazi gjithnjë nuk mund të përdorej

Në murin e studentëve të nderit

EDHE KOMANDANTI I bA-SË TË ARM-SË NË MESIN E MË TË MIRËVE

KOMANDANTI I bRIGADËS AJRORE (bA), KOLONELI KIRE KOLEVSKI, ISHTE MES STUDENTËVE TË HUAJ, TË ZGJEDHUR TË CILËT SI MË TË SUKSESSHËM U GJETËN NË MURIN E STUDENTËVE MË TË SUK-SESSHËM TË INSTITUTIT TË MbROJTJES DHE GJUHËVE TË QENDRËS PËR GJUHË ANGLEZE (DEFENSE LANGUAGE INSTITUTE ENGLISH LANGUAGE CENTER – DLIELC) NË bAZËN „LAKLAND“ NË SAN ANTONIO NË TEKSAS TË SHbA-VE DHE U FTUA TË MERR PJESË NË CEREMONINË E NDARJES SË MIRËNJOHJEVE. Me rastin e shënimit të 60 vjetorit të Institutit të Mbrotjejs dhe Gjuhëve si dhe Qendrës së Gjuhës Angleze (Defense Language Institute English Language Center – (DLIELC), në bazën ushtarake „Lakland“ në San Antonio, në Teksas të Shteteve të bashkuara të Amerikës, Instituti i Mbrotjejs zgjodhi 35 studentë të huaj nga 22 vende, të cilët me sukses të lartë e përfunduan shkollimin dhe arritën suksese të caktuara gjatë karrierës së tyre në vendet e tyre. Mes më të mirëve ishte edhe koloneli Kire Kolevski nga brigada Ajrore e ARM-së kështu që biografia dhe fotografitë e tij u vendosën në murin e studentëve më të suksesshëm, i cili u ekzpozua në ditën solemne me rastin e 60 vjetorit të Institutit të Mbrojtjes për Gjuhë dhe Qendrës për gjuhë angleze.Instituti formalisht filloi me shkollimin e kuadrove në vitin 1954 si pjesë e përgatitjeve gjuhësore të pilotëve amerikan, ku më pas, gjatë viteve të ardhshme, të zhvillohet në qendrën më të madhe për shkollimin e stu-dentëve të huaj për gjuhën angleze në SHbA, për çdo ditë me mbi 1200 studentë. Gjatë tërë historisë së saj në DLIELC janë shkolluar me mijëra studentë nga mbi më shumë se 100 vende të botës përmes programeve për ndihmë të SHbA-ve, si dhe përmes pro-grameve kombëtare të vendeve partnere dhe vendeve aleate. Mbi 300 anëtarë të personelit civil të institutit, ku përfshihen instruktorë të kualifikuar në lëminë e gjuhës angleze si gjuhë e dytë. DLIELC është institut i akredi-tuar nga ana e komisionit për akreditimin e programeve të gjuhës angleze, komision ky i cili është i certifikuar nga ana e Departamen-tit të Arsimit të SHbA-ve. Ministria e Mbrojtjes e Republikës së Maqe-donisë dhe ARM-ja si pjesë e programit IMET të SHbA-ve, 19 vite me rradhë me shumë sukses dërgojnë në DLIELC për shkollim kom-andantë dhe persona civil.

Aleksandar Jovanovski

ë pëputhje me shqyrtimin e parë strategjik të mbrojtjes, erdhi deri në transformimin e komponentës ajrore të ARM-së në një strukturë të vogël,

moderne dhe efikase, e pajisur sipas NATO standardeve. Mbështetja e gjithë kësaj er-dhi me nënshkrimin e marrëveshjes për modernizimin e helikopterëve të ARM-së, mes Ministrisë së Mbrojtjes së Republikës së Maqedonisë dhe kompanisë izraelite “El-bit Systems LTD” ku në mënyrë të drejtpër-drejtë u bë edhe hapi i parë në raport me implementimin e NATO standardeve dhe në ngritjen e kapaciteteve operative të flotës helikopteristike.Procesi i modrenizimit u nda në dy faza: faza fillestare, niveli i parë “Jasmin” dhe faza e avancuar, niveli i dytë “Alexander”, gjegjësisht kufizim në raport me nivelin e pajisjes së helikopterëve „Мi-24“, „Мi-8МТ“ и „Мi-17“. Faza e parë përfshinte instalimin e sistemit për fluturime gjatë natës, faza e dytë, ajo e avancuar ishte një projekt më madhor dhe më efikas gjithpërfshirës me in-stalim të pakos së pajisjeve së navigacionit, komunikimit, identifikimit, mbrojtjes së he-likopterëve, etj.Si pjesë e planit në lidhje me integrimet e ARM-së drejt aleancës së NATO-s, ARM-KBO/ba kanë marë për obligim arritjen e standardeve përkatëse nga qëllimet partne-re të cilat kanë të bëjnë me trajnimin e per-sonelit, sidomos trajnimin e pilotëve. Qëlli-met parësore për realizimin e projekteve të tilla në Armatën e Republikës së Maqedo-nisë janë të shumëfishta dhe shumëdimen-zionale: rritja e efikasitetit operativ të he-likopterëve, rritja e sigurisë gjatë realizimit të misioneve, implementimin e standardeve të NATO-s, gjegjësisht implementimin e qëllimeve të partnerëve si dhe kursimin e mjeteve financiare në raport me furnizimin me helikopter të rinj, çmimi i të cilëve ar-rinë shifrën e 15-20 milionë euro, gjer më 70 milion euro në mostër, duke mos llogaritur këtu edhe shpenzimet tjera lidhur me pajis-jen, trajnimin dhe përkrahjen logjistike.Gjatë periudhës së kalaur një ekip nga kom-pania “Elbit Systems LDT” nga Izraeli, punoi në një projekt për modernizimin e helikopter-it “Mi-8 MT” nga brigade ajrore (ba). Projekti përfshinte modernizimin e pjesëve kolektive të helikopterit, modifikimin e pjesërishëm të sistemit të navigacionit, instalimin e instali-meve elektrike dhe mekanike me qëllim të vendosjes së pajisjeve bashkëkohore për

– përshtatshmëri e dritës së simboleve duke u përshtatur ndriçimit okular;

– peshë të vogël;– shpenzim të ulët të energjisë.Modernizimi i pajisjeve në një armatë është një proces i vazhdueshëm i secilës struk-turë ushtarake bashkëkohore të sigurisë. Armatat përëndimore nuk i kursejnë mjetet e parapara për këtë qëllim. Te ne ky proces zhvillohet një periudhë të gjatë kohore, por është e nevojshme ngritja e nivelit të shkal-lës së realizimit të vazhdueshëm, me qëllim të arritjes së realizimit të aftësive të planifi-kuara, e më pas, të arrijmë kulmin kur është në pyetje aftësia e armatës sonë në raport me teknologjinë dhe trajnimin e personelit.Pa dyshim se këto procese të avancimit dhe pajisjes së helikopterëve duhet të vazh-dojnë. Sidomos kur ba ka deklaruar detash-manin e helikopterëve para të cilit qëndron niveli i dytë i vlerësimit nga ana e NATO-s, ku vërtetohet gjendja e gadishmërisë për përdorimin e njësisë së deklarurar edhe në misione jashtë Republikës së Maqedonisë.

Dragan Pavllovski

MODERNIZIMI I HELIKOPTERIT

„MI-8MT“fluturim gjatë natës si ANVIS-huD 24. Me këtë modernizim të helikopterëve, ba, për-fiton një efikasitet plotësues operativ, sido-mos për fluturimet në kushte të natës, pa pasur nevojë të përdorë drita dhe ndriçim. Pas përfundimit të fazës së vendosjes së modulve të sistemit, pasoi faza e testimit të sistemit për fluturim gjatë natës ANVIS-huD 24 në tokë, realizim i test fluturimeve të helikopterit në ajër, si dhe kompletim i dokumentacionit të nevojshëm dhe pranim të helikopterit.

SISTEMI „ANVIS HUD-24“Me vendosjen e sistemit “ANVIS-huD 24” para se gjithash mundësohet fluturim dhe hulumtim i parametrave të projek-tuara në displej, pa e thelluar pamjen në kabinë. Mundësohet edhe aftësi operative 24 orëshe nga sistemi i integruar. Sistemi i integruar i përfshin syzet standarde për fluturim gjatë natës (NVG – Night Vision Go-gles), me qasje në parametrat e fluturimit të huD sistemit (head up Display System).Ky sistem i mundëson pilotit që të mbajë vëmendjen e tij në mjedisin e jashtëm, ndër-sa njëkohësisht informatat e fluturimit janë të projektuara në displej gjatë natës. (displej i integruar me NVG) edhe gjatë ditës. Kjo paraqet një set shenjash të ndryshme, të lidhura për mision specifik të zgjedhura nga ana e pilotit me qëllim të rritjes së vetëdi-jsimit sa i përket situatës gjatë operacione-ve të helikopterit, manovrave komplekse si dhe shikueshmëria e dobët gjatë fluturimit natën. Ky konfiguracion momentalisht funk-sionon në mbi 4500 helikopterë në botë.Sistemet huD (të ditës dhe të natës) mundësojnë digjitalizimin e parametrave nga pamës analog, mekanik, në pamës digjital elektronik, pamës të qartë dhe të thjeshtë sa i përket ndjekjes, gjë që mundësohet përmes një procesi të mirë të trajnimit dhe ushtrimeve për stafin flutu-rues në helikopter. Sistemi në fjal implemen-ton teknologji bashkëkohore të avancuara, elektronikë moderne dhe dizajn cilësor optik për arritjen e këndvështrimit më të mirë, me siguri të lartë, nivel të lartë ndriçimi, kënd të gjërë të pamjes, uniformim dhe simbole si dhe konfiguracione të ndryshme.Pajisja e vendosur posedon karakteristikat vijuese:– aftësi optike të avancuar si dhe nivel të

lartë të ndriçimit me rezolucion të nivelit të lartë;

23

ë numrin paraprak të revistës treguam vendin dhe rolin që kanë prijësit fetar në armatë, si dhe cekëm rëndësinë dhe rolin e

tij gjatë periudhës historike të kaluar dhe rëndësinë dhe rolin e priftit në ditët e sot-me. Njëherit me këtë rast u përmendën disa shembuj dhe përvoja të vendeve të rajonit dhe të botës ku roli i prijësve fetar

është i inkorporuar në njësitë e armatës në bazë të institucioneve të caktuara dhe në bazë të përzgjedhjeve ligjore, me një paraqitje apo përshkrim të legjisla-tivës momentale e cila e përcakton këtë domen edhe në R. e Maqedonisë. Me këtë rast do të jenë të prezantuara rezultatet e hulumtimit të zhvilluar nga pjesëtarë të njësive të armatës si dhe nga institucionet që janë në kuadër të ARM-së dhe MM-së, të cilët dhanë men-dimin e tyre për arsyeshmërinë e rolit të

Roli i prijësve fetar në kuadër të forcave të armatosura (II)

REZULTATE NGA HULUMTIMI

prijësve fetar dhe të dy personave tjerë civil në ARM. Këtij hulumtimi iu përgjigjën 54 pjestarë të ARM-së, si dhe dy qytetar, civil që i takojnë rradhëve dhe shërbimit të armatës. Grupi i parë përbëhet nga pjestarë të armatës të besimit ortodoks, numri it ë cilëve ishte 38, ndërsa grupi i dytë ishte i përbërë prej 18 pjesëtarëve të anketuar të besimit mysliman. hulumtimi përmbante një pako prej 16 pyetjeve anketuese përmes të cilave vërtetoheshin qëndrimet dhe mendimet e të anketuarve. Gjatë ak-tit të mëtejshëm u vërtetuan qëndrimet dhe mendimet ndaj çështjeve të treta. Duke zbatuar modelin e hi-testimit të sh-embujve të pavarur, u vërtetuan dallimet sa i përket qëndrimeve dhe mendimeve tek të anketuarit. Përpunimi i analizës së të dhënave u realziua me zbatimin dhe me ndihmën e programit aplikativ Excel si dhe përmes programit për analizë dhe përpunim statistikor SPSS. hulumtimi i dha rezultatet vijuese:Në pyetjen e parë sipas së cilës përcak-tohej përkatësia etnike, sipas të dhënave nga frekuenca e të anketuarve, në numër më të madh janë Maqedonasit 67% (38), Shqiptarët 31% (18) dhe Serbët 2% (1). Vlen të përmendet se përkatësia etnike e të anketuarve nuk ishte aspak relevante sa i përket hulumtimit të bërë dhe kjo në këtë rast shërbeu vetëm si parametër.Pyetja nr. 2 kishte të bëjë me arsimimin e të anketuarve (Fotogafia nr. 2), ndër-sa pyetje e tretë kërkonte përgjigjen që

Fotogafia nr. 1

Fotogafia nr 2

Fotogafia nr 3

AM

p

sHkO

LLA

e

LAR

Të

AkA

deM

i U

sHTA

RA

ke/

fAkU

LTeT

sHkO

LLe

kOM

AN

dU

ese

Të s

HTA

Bev

e

sTU

diM

eT

pOsT

dip

LOM

ike

(m-r

apo

spec

ializ

im)

dO

kTO

Rë

sHke

NcA

sH

Reg

RU

Të

(shë

rbim

i vu

llnet

ar

usht

rak)

UsHT

AR

pROf

esiO

NAL

NëN

Ofi

ceR

Ofi

ceR

(d

eri t

e gr

ada

e ka

peda

nit)

Ofi

ceR

i L

AR

Të

(maj

or-

kolo

nel)

24

sishme statistikore, gjë për të cilën dësh-mojnë edhe vlerat e fituara të (1, n=56) = 7.504, p = 0.006 (Sig. = .006). Në grafikonin e Fotogafia grafisë nr. 4 shi-hen të dhënat e profilit arsimor të të an-ketuarve sipas përkatësisë konfesionale (fe-tare). Në grafikon mund të vërehet se te dy shembujt e mëposhtëm dominon arimimi i mesëm profesional.Sipas rangimit në armatë Fotogafia nr.3 është evidente se mungon rangu i ush-tarëve të cilat kryejnë shërbimin vullnetar ushtarak.Në pyetjen e katërt me rradhë kërkohej përgjigja e besimit (fetar) të pjestarëve të armatës, ndërsa rezultatet treguan se nga numri i përgjithshëm i të anketuarve 95 % (53) janë shprehur se i besojnë dhe i përka-sin konfesioneve fetare, ndërsa 5% (3) janë përgjigjur se nuk i përkasin asnjë besimi fe-tar.Sipas vlerave të fituara të testit Hi – katrorë (tabela nr. 1) mes qëndrimeve të pritura të të anketuarve, mund të konstatojmë se

ekzistojnë dallime të rëndësishme statis-tikore, gjë për të cilën dëshmojnë edhe vlerat e fituara të (1, n=56) = 7.504, p = 0.006 (Sig. = .006).Sipas rezultateve dhe përgjigjeve të fitu-ara të ilustruara në fotografinë nr.6 në py-tjen e rradhës: A jeni religjioz?, nga numri i përgjithshëm i të anketuarve, pjestarë të përkatësisë fetare ortodokese 35 (92%) janë shprehur se janë religjioz, ndërsa vetëm 3 (8%) janë shprehur negativisht duke thënë se nuk janë religjioz dhe se nuk i përkasun asnjë besimi. Të anketuarit e besimit mysliman në pyetjen e lartëpër-mendur kanë dhënë 100% përgjigje pozi-tive duke pohuar se janë religjioz dhe fetar.Sipas të dhënave të fituara nga sistemi i zbatuar i pyetjeve anketuese, mund të konlkudojmë se të anketuarit e përkatë-sisë fetare ortodokse dhe myslimane në disa mendime dhe shprehje të caktuara në lidhje me nevojën, rëndësinë dhe ar-syeshmërinë e rolit të prijësve fetarë ndaj forcave të armatosura të Republikës së Maqedonisë, janë të bashkuar njëzëri me një përqindje të lartë. Nga e tëra që u përmend më lart, mund të vërehet se analiza e të dhënave të për-punaura nga përgjigjet e të anketuarve, japin një sinjal pozitiv ndaj arsyeshmërisë së rolit të prijësve fetarë në forcat e ar-matosura të Republikës së Maqedonisë. Drejt këtij fakti shpien edhe vetë qën-drimi i të anketuarve dhe pjestarëve sa i përket çështjes së besimit sa sa ata janë religjioz dhe fetar. Kjo përqindje e lartë e

besimit tek pjestarët e armatës (pjestarë të përkatësisë fetare ortodokse 92% dhe pjestarë të përkatësisë fetare mys-limane 100%) mund të jetë një bazë e mjaftueshme për të pasur përkushtim të veçantë ndaj çështjes në fjalë. Sidomos nëse merren parasyesh angazhimi afatg-jatë i pjestarëve të armatës në misionet jashtë kufijve të Republikës së Maqedo-nisë si dhe situatat e pazakonta të stresit me të cilat përabllen pjestarët në ato vende.

D-r Goran Vasilevski

pjestarët e kanë në rradhët e armatës.(Fotogafia nr.3 ),. Sipas të dhënave të analizuara 78% e të anketuarve janë me arsimim të mesëm, 9% me arsim të lartë dhe me shkollë për k-din dhe detyra të shtabeve, 5 % janë doktorë shkencash dhe 2 % janë me fakultet (akademi ushta-rake). Në raport me rangimin, të dhënat e analizuara tregojnë se 39% janë ushtarë profesional, 37% janë nënoficerë, 20% janë oficerë dhe 4 % ofiecerë të lartë.Sipas vlerave të fituara të testit Hi – katrorë (tabela nr. 1) mes qëndrimeve të pritura të të anketuarve, mund të kon-statojmë se ekzistojnë dallime të rëndë-

Fotogafia nr 4PËRKATËSIA FETARE ORTODOKSE PËRKATËSIA FETARE MYSLIMANE

Fotogafia nr 5

Fotogafia nr 6PËRKATËSIA FETARE ORTODOKSE PËRKATËSIA FETARE MYSLIMANE

AM

p

sHkO

LLA

e

LAR

Të

AkA

deM

i U

sHTA

RA

ke/

fAkU

LTeT

sHkO

LLe

kOM

AN

dU

ese

Të s

HTA

Bev

e

sTU

diM

eT

pOsT

dip

LOM

ike

(m-r

apo

spec

ializ

im)

dO

kTO

Rë

sHke

NcA

sH

AM

p

sHkO

LLA

e

LAR

Të

AkA

deM

i U

sHTA

RA

ke/

fAkU

LTeT

sHkO

LLe

kOM

AN

dU

ese

Të s

HTA

Bev

e

sTU

diM

eT

pOsT

dip

LOM

ike

(m-r

apo

spec

ializ

im)

dO

kTO

Rë

sHke

NcA

sH

25

hjetë qershori është Dita e Brigadës ajrore e Armatës së Republikës së Maqedonisë. Para 22 vitesh, në fluturi-min historik të aeroplanit në kuadër të

BB të MKA-së së ARM-së është shënuar fil-limi i formimit të kësaj njësie specifike profe-sionale në kuadër të strukturës së ARM-së.E martë 10 qershor 2014. Në pistën e kazer-mës „Strasho Pinçur“ në kuadër të aeroportit „ Aleksandar i Madh“, gjithçka është gati për shënimin e kësaj ngjarje dhe dite solemne të aviacionit tonë ushtarak. Së pari nën komandën e Brigadës ajrore, del-egacione në praninë e mysafirëve të shquar vunë kurorra lulesh të freskëta para lapidarit të ushtarëve të rënë të kësaj njësie, të cilët dhanë jetën e tyre duke i realizuar detyrat e tyre në mënyrë profesionale nën uniformën e ARM-së me shenjën e Brigadës.

likopterët nga përbërja e brigadës ajrore si dhe shiheshin pikat në të cilat pejsëtarët e kësaj njësie informonin për specifikat e kësaj.Zëvendës ministri i mbrotjes, Emill Dimitriev në fjalimin e tij inspirativ duke i përshendetur të pranishmit dhe pjesëtarët e brigadës ajrore shprehu kënaqësi të veçantë që në emër të postit dhe detyrës që ushtron si dhe në emër të Qeverisë së Republikës së Maqedonisë, ka mundësi që ti drejtohet me ca fjalë kësaj ngjarje ku mes tjerash përbërjes së brigadës ajrore i shprehu mirënjohje dhe falenderime të larta për përkushtimin e vazhdueshëm si dhe për angazhimin e pashoq në realizimine detyrave të tyre.„BB dhe MKA janë dëshmitarë të ndryshime-ve të cilat ndodhin në ARM që nga formimi e deri në ditët e sotme. Si njësi kaluat nëpër disa trasformime, riorganizime komanduese

22 VJET NGA FORMIMI I BRIGADËS AJRORE

TË SIGURTË NË QIELL DHE NË

LARTËSI

26

Ishte një ditë e nxehtë dhe e bukur. Për nder të pjestarëve të Brigadës ajrore në këtë so-lemnitet morrën pjesë të punësuarit e MM-së dhe ARM-së si dhe shumë e shumë mysafirë tjerë mes të cilëve edhe zëvendës ministri i mbrojtjes Emill Dimitriev, sekretari shtetëror, Sasho Stefanovski, delegacione nga ShP e ARM-së dhe të gjitha komandat, pjestarë të shumë njësive, mysafir të tjerë përfaqsues të vendeve të jashtme, përfaqësues të in-stitucioneve lokale, familjarë të pjestarëve të brigadës ajrore etj. u krijua një fotografi jashtëzakonisht e bukur në platonë para binës së madhe ku shiheshin pjestarët e brigadës ajrore të rreshtuar në mënyrë solemne në uniformat e tyre të kaltra, ndërsa afër tyre orksetra ushtarake qëndronte si mbështetje muzikore në pjesën protokolaro-solemne të kësaj ngjarjeje. Pas tyre ishin ekspozuar he-

atë në misionin EUFOR në BeH, mision ky i udhëhequr nga BE-ja, ku pjesëtar të MKA-së dy vite i realizonin detyrat e fluturimeve në kuadër të misionit të EUFOR-it. Komandanti Kolevski përmendi edhe atë se Qendra për Trajnimin e Pilotëve (QTP), gjatë këtij viti do të nxjerrë edhe pilotët e parë, të cilët do të jenë të shkolluar sipas standardeve më të larta, të përshtatura për nevojat e këtushme. Në fund, komandanti i përmendi edhe kolegët e njësisë të cilët nuk janë më në mesin tonë dhe njëherit tha se kujtimi për ta do të jetë i përjetshëm.Pas përfundimit të pjesës solemne ku ishin të parapara edhe fjalime para të pranishmive, i erdhi rradha edhe pikës më atraktive në të cilën fluturake të ARM-së nga disa drejtime fluturonin lartë mbi qiell dhe në pozicione atraktive të lartësisë qiellore, të pranishmive u dhanë pamje impozante dhe mbreslënëse, pamje këto të cilat flasin më së miri për shkathtësitë dhe përgaditjen profesionale të pjestarëve të brigadës.Moment jashtëzakonisht i veçantë dhe specifik ishte ai moment kur helikopteri i ARM-së mbante flamurin shtetëror të Republikës së Maqedonisë, ku në disa caste të fluturimit e shpaloste emocionin patriotik tek të gjithë të pranishmit. Shkëlqenin dritat e fotoaparatëve dhe të telefonave celular duke u orvatur që sa më mirë t’i filmojnë këto momente impozante.Një ngjarje shumë e bukur dhe e papërsh-krueshme ku rinia që përbënte shumicën e të pranishmive ishte një motiv shtesë për manovruesit. Fotografitë familjare, miqësore dhe individuale me pjestarët e uniformuar të MKA-së dhe me fluturaket e tyre, do të ngelin një kujtim i bukur nga një ditë e bukur qersh-ori në të cilën pjestarët festojnë 22 vjetorin e formimit të njësisë.

Konkluzioni i kësaj ngjarje absolutisht nuk duhet të hiperbolizohet, të ngritet diçka që objektivisht nuk ekziston. Përkundarzi, veçan-tia dhe unikaja e brigadës ajrore në sistemin strukturor të ARM-së na shpiu që të gjitha këto ti shohim dhe ti përjetojmë në vendin e ngjarjes. Kjo ishte një përvojë e veçantë me pilotë të cilët fluturojnë me avionë dhe të cilët e zbukurojnë qiellin. Pjesëtarët e kësaj njësie janë me të vërtet njerëz të veçantë. Do të marr guximin si autor i këtij teksti të them se dy pilotë nga kjo njësi janë edhe shokë të mi të fëmijërisë, ndërsa njihem edhe me shumë pjestarë të tjerë të kësaj brigade. Me disa prej tyre së bashku vazhdimisht merremi me sport. Janë të papërshkrueshëm. Janë njerëz të qetë dhe shumë të aftë, para së gjithash shokë të vërtetë dhe humanistë. Profesionistë të lartë

dhe patriotë të denjë. Të përkushtuar maksi-malisht në angazhimet sa i takon profesionit të tyre, të denjë dhe të suksesshëm edhe në jetën private.Duke i lënë pas dhe duke i kaluar këto 22 vite, MKA-ja paralajmëron edhe 22 vitet tjera të suksesshme. Për këtë aspak nuk dyshojmë, për arsye se jam i sigurtë se ARM-ja dhe MM-ja do t’i investojnë të gjitha kapacitetet e tyre të nevojshme në zhvillimin e kësaj njësie tejet të nevojshme për ARM-në.Në mënyrë eminente, brenda performancave të armatës tonë, MKA-ja është jashtëzakon-isht e suksesshme dhe e shkëlqyeshme. Ar-ritjet dhe rezultatet e saj janë dëshmuar në vendin tonë dhe jashtë tij. Vlerësimi merr no-tat më pozitive dhe më perspektive, si njësi e njohur, maksimalisht e respektuar në siste-min e brendshëm të NATO-s dhe të misionit EUFOR, thjeshtë e dëshmuar në të gjitha as-pektet, brigada i ka të gjitha predispozitat që të korrë sukses edhe në të ardhmen.Jemi plotësisht të bindur se do të vazhdojnë në këtë drejtim. Në ditën e tyre, 10 qershor, ata na mundësuan dhe na dhanë momente me të vërtetë mbreslënëse. Ishin të jashtëza-konshëm deri në fund, për të na ftuar në një koktej rasti në terracën e ndërtesës së kom-andës së MKA-së ku në mënyrë të relaksuar në prani të nikoqirëve, degustuam dhe shi-juam specialitetet e ofruara.Vera në gotat speciale të stilizuara ishte një dekor i rëndësishëm në dollinë në të cilën të gjithë nga zemra e ngritëm duke u dëshiruar fluturime sa më të suksesshme dhe të qeta, shëndet të mirë dhe arritje e lartësi edhe më të mëdha. I lutëm, që sipas mundësisë, ndonjëherë të na marrin me vete dhe të na shëtisin në qiel-lin e lartë...

Mitko Vasilevski

si dhe përforcime kadrovike. Me formacio-nin e ri, elementi ajror si dhe elementet tjera kundërajrore u bashkuan nën një komandë dhe u shëndrruan në brigadë ajrore. Një njësi e tillë komplekse në rradhët e së cilës janë të përzgjedhur profesionist të nivelit më të lartë, ka realizuar misione mjaft specifike. Fluturaet të cilat këto të fundit i kanë poseduar do të modernizohen në lloje më të sofistikuara dhe më të avancuara“. zëvendës ministri i mbrojtjes Dimitriev foli edhe për kapacitetet integruese të Repub-likës së Maqedonisë si dhe për rolin e ARM-së në këto procese. “Ardhmërinë e saj si shtet R. e Maqedonisë e sheh të integruar në strukturat euroatlantike. Këto qëllime kanë mbështetje të fuqishme publike dhe për to ekziston një koncenzus i i plotë politik në ven-din tonë. ARM-ja nga ana e qytetarëve është institucioni më i respektuar, ndërsa profesion-alizmi dhe patriotizmi edhe një herë tregojnë se ju jeni pjestarë të përqëndruar, ndërsa ne mund të krenohemi me arritjet tuaja”, theksoi në disa pjesë të fjalimit të tij, zëvendës minis-tri Emill Dimitriev.Komandanti i brigadës ajrore, koloneli Kire Kolevski, foli për specifikat e kësaj njësie dhe para përgjegjësve shprehu ndjnja tejet op-timiste sa i përket së ardhmes së ndritur, e cila është e sigurtë nëse ngelim në pozitat e të qenurit të përqëndruar në realizimin e detyrave të punës.„Shënimi i kësaj dite te secili prej nesh zg-jon emocione dhe na bën krenar në atë që është arritur gjatë 22 viteve të kaluara. Do të kthehem në fillimet e para para 22 viteve. Sot, ashtu sikur dy dekada më parë, falë en-tuziazmit, motivimit dhe moralit të lartë, me sukses arritëm t’i tejkalojmë barierat dhe vështirësitë objekitve. Kjo ditë e shënuar

është një mundësi për të rishikuar zhvillimet njëzetedy vjeçare të komponentës ajrore të ARM-së, e cila filloi së funksionuari në kushte të rënda ushtarake e politike, me mjete modeste, kur praktikisht gjithçka fillonte nga fillimi“.Komandanti Kolevski gjatë fjalës së tij të mëtejshme potencoi edhe të gjitha fazat e reformave gjatë ngritjes dhe zhvillimit të kësaj njësie, duke u ndalur në specifikat dhe në të gjitha aktivitetet tjera të cilat kanë sjellur deri në atë shkallë ku sot ne e kemi brigadën ajrore, një brigadë moderne, bashkëkohore dhe e aftë të ballafaqohet me sfidat e ko-hës. Pjesëmarrja në misione u cek në mënyrë të veçantë, ndërsa viti 2006 u shqua si vit në të cilin për herë të parë brigada ajrore ka marrë pjesë në një mision jashtë vendit edhe

27

28

azhdimësia në realizimin e këtij projekti me një numër të madh të profesorëve me renome, si dhe me një numër të madh ekspertësh

nga vendi dhe nga jashtë, student nga universitetet më të larta e të ranguara botërore, kadetë të akademive ushta-rake të vendeve anëtare të NATO-s, dëshmuan se përvojat pozitive të pro-jekteve të deritanishme. Me vazhdimin e këtij projekti, gjithashtu realizohet edhe vizioni i zëvendës ministrit të mbrojtjes, Emill Dimitrievit, i cili nëpërmjet këtij projekti dëshironte të dizajnojë një plat-formë në të cilën që nga fillimi i arsimimit të kadetëve dhe studentëve, do të jepet mundësia që të mësojnë sit ë bashkëpu-nojnë në një mjedis multinacional, të më-sojnë të shprehin dhe tregojnë respekt të ndërsjellë, si ti bashkëdyzojnë përpjekjet dhe qëllimet e tyre, të shmangin dobësitë e tyre, të mësojnë se sit ë zhvillojnë bash-këpunimin multirateral dhe rajonal, që është prioritare dhe njëherit mënyrë më e përshtatshme për t’u përgjigjur ndaj sfi-dave dhe rreziqeve bashkëkohore.Projekti ndërkombëtar i arsimit sipëror në fushën e mbrojtes dhe sigurisë “Kampusi veror 2014” është i paraparë për avan-cimin dhe plotësimin e vazhdueshëm të mësimeve të mara nga operacionet e deritanishme post konfliktuoze. Në focus të trajnimit të këtij projekti ishin paracak-tuar pjesë të taktikës së njësive të vogla dhe procedurat të udhëheqjes me trupa – (Small unit tactics and Troupe leading procedures), marrëdhëniet me publikun si dhe aktorët tjerë të operacioneve pas konflikteve - (Public Relations and cohabi-

tation ëith other actors in post conflict operations), procedurë me mjete shpër-thyese improvizore të minave si dhe lidhje e procedurave 4 S (Improvised explosive devices - IED and aplaying 4 C proce-dures). Përveç trajnimit të kadetëve dhe studentëve, si pjesë të projektit ishin të parapara edhe promovimi kapaciteteve të mbrojtjes dhe sigurisë së shtetit. (poli-gonë, kapacitete akomoduese, mundësi rajonale), si dhe prezantimin e traditës, kulturës bukuritë dhe potencialit të trashëgimisë së përgjithshme kulturore e historike të vendit. Gjatë realizimit të projektit, pjesëmarrësit përdornin gjuhën angleze, si gjuhë të punës të këtij projekti, ku të gjithë pjesëmarësit ishin të obliguar të njohin këtë gjuhë në nivelin 2.2.2.2 si-pas NATO SANG-ut. Projekti ndërkombëtar “Kampusi veror 2014” u realizua në 4 faza edhe atë:– faza e 1: pjesa akademike në temë „Ve-

primet post konfliktuoze dhe vënia në funksion të kapaciteeteve të vendit“;

– faza e 2: ushtrim i taktikave, teknikave dhe procedurave individuale për realiz-imin e operacioneve ofenzive dhe njo-hjen me procedurat e duhura, taktikave dhe shkathtësive nga domeni i opera-cioneve të mbështetjes dhe stabilizimit;

– faza e 3: Implementimi i shkathtësive dhe njohurive të fituara përmes ushtri-meve përfundimtare;

– faza e 4: Aktivitete sportive dhe kul-turore – njohja me traditën, kulturën, bukuritë dhe potencialin e trashëgimisë së përgjithshme kulturore e historike të Republikës së Maqedonisë (aktivitetet zgjatën gjatë kohës sa zgjati edhe pro-

Kadetët dhe studentët treguan gatishmërinë dhe profesionalizmin e tyre

„KAMPUSI VEROR 2014“

EDHE SIVJET NGA DATA 10.06 DERI NË 20.06.2014, NËN ORGANIZIMIN E AKADEMISË USHTARAKE “GJENERAL MIHAJLLO APOSTOLLSKI” NË SHKUP, PËR HERË TË PESTË U MbAJT PROJEKTI NDËRKOMbËTAR I ARSIMIT SIPËROR NË FUSHËN E MbROTJES DHE SIGURISË “KAMPUSI VEROR 2014”. KY PROJEKT MORI MbËSHTETJEN EDHE NGA AUTORITETET DHE STRUKTURAVE CIVILE NË REPUbLIKËN E MAQEDONISË, PARA SE GJITHASH NGA QEVERIA E REPUbLIKËS SË MAQEDONISË, MINISTRIA E MbROJTJES DHE ARMATA E REPUbLIKËS SË MAQEDONISË, GJË QË U PRIT MIRË EDHE NGA AMbASADA E SHTETVE TË bASHKUARA TË AMERIKËS SI DHE NGA AMbASADA E MbRETËRISË SË bASHKUAR. REALIZIMI I SUKSESSHËM I PROJEKTIT “KAMPUSI VEROR 2014” EDHE NJË HERË E PROMOVOI REPUbLIKËN E MAQEDONISË, SI VEND MbËSHTETËS TË PËRPJEKJEVE TË bASHKËSISË NDËRKOMbËTARE NË RUAJTJEN DHE MbËSHTETJEN E PAQES NË NIVEL RAJONAL DHE GLObAL

29

me temën: “ Shqyrtimi i operacioneve për mbështetjen e paqes të kryesuara nga Organizata e Kombeve të Bash-kuara”. D-r Stojan Sllavevski nga univer-siteti Europian në Shkup, mbajti ligjeratë me temë: “Përvoja nga implementimi i konceptit të ri strategjik të NATO-s dhe sfidat e reja të Aleancës”, ndërsa për-faqësuesi i Kryqit të Kuq në Shkup, z. Stojan Mishev i njohu kadetët dhe stu-dentët me temën: “Roli i Kryqit të Kuq në situatat postkonflikutoze”. ligjeratat i mbylli d-r Feret Majkëll nga universiteti shtetëror i Kolumbusit të ShBA-së me temë: “Rëndësia e implementimit të ak-tiviteteve ushtarako-civile në shoqëritë postkonflikuoze”. Në kuadër të kësaj faze u realizua edhe mësimi me të gjithë kadetët me temë: “Orientimi në hapësirë”, ku u realizua ori-entimi geografik dhe topografik i tokës dhe praktikisht u prezantuan informatat bazike në hartën topografike Shtip 3 si dhe u prezantua tereni në të cilën u re-alizua marshi. Gjatë mësimit, gjithashtu u përsëritën njohuritë bazike nga lënda Topografia ushtarake dhe u shkëm-byen përvoja dhe procedura të punës në hartë për çdo vend pjesëmarrës. Mësimi dhe realizimi i mësimit u zhvil-lua nga ana e kapetanit m-r Aleksandar Petrovski, asistent pranë Akademisë ushtarake në Shkup, në lëndën e njejtë (Topografia ushtarake) duke i përfshirë drejtpërsëdrejti edhe kadetët më të mirë të Akademisë ushtarake në Shkup në lëndën e lartëpërmendur ( kadetja Si-mona Naumova viti i III dhe kadeti Mi-hajllo Toshevski viti II). Gjithashtu, nga ana e kadetëve më të mirë në lëndën e armatimit në mësimin për qitje, u re-alizua një trajnim që kishte të bën me përdorimin e duhur të pushkës M-70, që shfaqi kurreshtje të madhe te kadetët nga Gjermania, Mbretëria e Bashkuar dhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës të cilët për herë të parë kishin mundësi të njihen dhe të përdorin këtë armë. Faza e dytë e “Kampusit verorë 2014” filloi me marshin e orientimit dhe kondi-cionit në një terren të panjohur (land Navigation) ku 144 kadetë nga Maqedo-nia, Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Bosnja e hercegovina, Britania e Mad-he, Kosova, Gjermania, Mali i zi dhe Bull-garia të ndarë në 18 grupe multinacio-nale punuan në hartë topografike sipas standardeve të NATO-s me anë të rrjetit koordinues të përshtatur nga Akademia ushtarake. Ky trajnim u realizua për herë të parë sivjet në kuadër të këtij projekti.Në kuadër të fazës së dytë gjithashtu u realizua trajnimi nga taktika e njësive të vogla si dhe u relaizuan procedurat e udhëheqësiesë në grupe së bashku me procedurat e niveleve të njësive dhe regjimenteve në situata të cilat mund të hasen gjatë realizimit të operacioneve për mbështetjen e paqes të udhëhequra nga NATO. Kadetët gjatë realizmit të kësaj faze të projektit “Kampusi veror 2014” morën detyrat e komandantëve të njësive dhe regjimenteve dhe çdo ditë puna e tyre vlerësohej sipas kritereve të punës së liderëve të rinj. Në fund të tra-jnimit u bë edhe shpallja e liderit të ri më të mirë si komandant i regjimentit. Trajnimi i ballafaqimit me mjete shpër-

thyese të inprovizuara si dhe zbatimi i procedurave 4C u realizua nga ana e ekspertëve të Bataljonit të Inxhinjerisë në krye me majoring Tome Peev, trajnim ky i cili u përqëndrua edhe në ballafaqi-min e grupeve të vogla të cilat mund të realizojnë aktivitete ndaj rreziqeve të sigurisë të forcave ndërkombëtare më anë të përdorimit të helikopterit për infil-trim dhe ehfiltrim, trajnim ky i cili u reali-zua nga ana e ekpsertëve të regjimentit për operacione speciale, i kryesuar nga nënkoloneli Daniel Despotovski. Trajnimi i patrullimit me autoblinda apo “hermeli-na” dhe i reagimeve ndaj pritave, u reali-zua nga ana e ekspertëve e “akrepëve” të Shtipit në krye me kapetanin Marjan Guguljanov, ndërsa trajnimi në proce-durë të regjimentit në rast të terrenit të kontaminuar dhe realizimit të dekon-tamizimit u realizua nga ana e përfaqë-suesve të çetës së ABhO-s në krye me rreshterin e vjetër Sali Denis.Gjatë kësaj faze u realizua edhe trajnimi i bisedimeve me liderët kyç në një vend-banim, si dhe u realizua bashkëpunimi i armatës me Kryqin e Kuq gjatë opera-cioneve postkonfliktuoze për formimin e shoqërive nga ana e ekspertëve të ush-trisë amerikane si dhe nga ana e një për-faqësuesi të Kryqit të Kuq të Republikës së Maqedonisë. Në kuadër të kësaj faze nga ana e me-dia trajnuesve të certifikuar të cilët janë pjesë e Qendrës Rajonale për Marrëd-hënie me Publikun (Public Affairs Re-gional Centre PARC) nga Shkupi, e cila

jekti ndërkombetar i arsmit sipëror në fushën e mbrojtjes dhe sigurisë “Kam-pusi veror 2014”):

Për realizimin e projektit në fjalë u para-prakisht u përpunua skenar ku ishte e paraparë angazhimi i një çete multina-cionale si pjesë e bataljonit multinacional në operacion për mbështetjen e paqes. Komanda e Bataljonit multinacional dhe çeta multinacionale përbëheshin gan përfaqësues të vendeve pjesëmarëse në projektin “Kampusi veror 2014”. Komanda multinacionale e bataljonit funksionoi në përputhje me procedu-rat e punës së komandave të NATO-s njëherit duke i realizuar të gjitha funk-sionet komanduese, planifikuese dhe kontrolluese gjatë realizimit të projektit.Pjesa akademike si faza e parë e real-izimit të projektit ndërkombëtar “Kam-pusi veror 2014”, filloi menjëherë pas hapjes së projektit dhe zgjati dy dite.Gjatë kësaj faze u realizuan tema lidhur me skenarin e përgjithshëm për realiz-imin e projektit “Kampusi veror 2014”. Tema : “Sajber mbrojtja masat dhe ak-tivitetet efikase ndaj sajber-rreziqeve”, u realizua nga ana e d-r Itamara lloGjatë kësaj faze u realizuan tema lidhur me skenarin e përgjithshëm për realizimin e projektit “Kampusi veror 2014”. Tema : “Sajber mbrojtja masat dhe aktivitetet efikase ndaj sajber-rreziqeve”, u reali-zua nga ana e d-r Itamara lloçard nga Instituti i sajber-rreziqeve në Monterej (ShBA), ndërsa d-r Xhon Tedenik nga Qendra për Studime të Sigurisë “Xhorxh Marshall” në Gjermani, mbajti ligjeratë

30

njihet si qendra e 26 partnere e edu-kimit dhe trajnimit të Aleancës. Media trajnimi përfshinte tema bazike siç janë njohja me principet e marrëdhënieve me publikun, shkathtësitë e komunikimit, rrjetet sociale, interevistën dhe pres konferencën e cila në fakt u realizua në mënyrë të drejtpërdrejtë në kuadër të trajnimit përfundimtar. Në fund të media trajnimit pjesëmarësit fituan certifikatë për përfundim të trajnimit. Në kuadër të trajnimit gjatë fazës së dytë nga projekti “Kampusi veror 2014” u realziua bashkëpunimi ushtarako-civil, duke e zbatuar principin e të mësuarit në mënyrë të drejtpërdrejtë përmes për-vojave të ndryshme. Në këtë aktivitet ishte i përfshirë një grup nga dymbëd-

hjetë kadetë nga Republika e Maqe-donisë, Britanisë së Madhe, ShBA-së, Bullgarisë, Kosovës, Malit të zi, Turqisë, Bosnje e hercegovinës si dhe studentë të fakulteteve nga Republika e Maqedo-nisë, të cilët në koordinim me Kryqin e Kuq të Republikës së Maqedonisë si dhe vetëqeverisjes lokale të komunës së Ne-gotinës, Entit të personave me aftësi të kufizuar “Poraka” në Negotinë të cilit i dhanë donacion dhe shumë dhurata të tjera. Me këtë aktivitet, pjesëmarësit e “Kam-pusit veror 2014” dëshmuan humanite-tin e tyre dhe njëherit e dëshmuan edhe besimin te banorët lokal në personalin ushtarak, duke demonstruar nivel të lartë të vetëdijes të organizimit ushta-rak sa u përket nevojave reale të bash-kësisë lokale.

Mustafa Qemal Ataturkut, ndërsa kohën e tyre të lirë e plotësuan duke shëtitur në shetitoren dhe sheshin e “Shirok So-kakut”.Grupi vazhdoi me viztë te “margaritari i Ballkanit”, në Ohër ku pjesëmarësit e “Kampusit veror 2014” kishin mundësi të takohen dhe të bisedojnë me dekanin e Akademisë ushtarake, kolonelin d-r Orce Popovski, ambasadorin e Mbretërisë së Bashkuar në Tiranë, sit dhe atashetë ushtarak të Mbretërisë së Bashkuar në Shkup, Beograd dhe Sarajevë, ku pjesë-marësit përmes shetitjes rreth qytetit kishin mundësi që të njihen me traditat dhe bukuritë e vendit.Njëkohësisht, kadetët dhe studentët, të organizuar në grupe multinacionale gjatë

projektit ndërkombëtar realizuan edhe gara sportive në basketboll, volejboll, ping-pong, qitje me pushkë, si dhe lojra olimpike ushtarake. Në fund të kësaj faze të realizuar në kuadër të projektit “Kam-pus veror 2014” u organizua mbrëmje kombëtare në të cilën përfaqësuesit e vendeve kishin mundësi ti prezantojnë vendet dhe akademitë e tyre.Gjatë realizimit të projektit “Kampusi ver-or 2014” pjesëmarësit i vizitoi atasheu ushtarak i Austrisë në Beograd i akreditu-ar për Republikën e Maqedonisë, nënkol-oneli Martin Shiser, i cili personalisht u informua në lidhje me të gjitha aktivitetet e projektit të sivjemë “Kampusi veror 2014”, me qëllim të sigurimit të kadetëve nga Austria vitin e ardhshëm për “Kap-musin veror 2015”.

Mr. Nikolla Kletnikov

Faza e tretë e projektit “Kampusi veror 2014”, njëherit edhe si fazë e fundit, u re-alizua në poligonin ushtarak “Krivollak” ku 170 kadetë nga 8 vende të rajonit dhe më gjërë, së bashku me kadetët e Akademisë ushtarake “Gjeneral Mihajllo Apostoll-ski” nga Shkupi si dhe studentët e pesë universiteteve nga Republika e Maqe-donisë, patën mundësi që ti dëshmojnë shktathtësitë dhe njohuritë e tyre të cilët i morën dhe i përforcuan gjatë projektit ndërkombëtar “Kampusi veror 2014”. ushtrimi përfundimtar u realizua në ditën e mysafirëve të shquar në të cilën morën pjesë përfaqësues të lartë të Ministrisë së Mbrotjes dhe Armatës së Republikës së Maqedonisë, në mesin e të cilëve edhe gjenerali i brigadës Stojan Dimçov, shef i

shtabit të Komandës së Bashkuar Opera-tive të ARM-së, dekani i Akademisë ush-tarake, koloneli Orce Popovski, rektori i universitetit Ndërkombëtar Sllav prof. d-r. Dushan Nikollovski, dekani i Fakultetit të Sigurisë prof. d-r. Oliver Baçinoviq dhe shumë mysafirë tjerë.Në kuadër të fazës së katërt e cila zhvil-lohej përgjatë tërë kohës së realizimit të projektit “Kampusi veror 2014”, pjesë-marësit patën mundësi të njihen edhe me trashëgiminë kulturore e historike të Republikës së Maqedonisë, e njëherit të njihen më mirë mes veti dhe të formojnë shoqëri të reja.Në fakt, si pjesë e grupit të organizuar, pjesëmarësit e vizituan edhe qytetin e Manastirit, ku kishin mundësi të njihen me një pjesë të ofertës kulturore e historike të këtij qyteti. Ata e vizituan Muzeun e

Gjatë projektit të sivjemë “Kampusi veror 2014” morën pjesë kadetë nga: bosnja e Hercegovina, bullgaria, Gjermania, Mbretëria e bashkuar, nga Republika e Kosovës përfaqësues nga 19 universitete nga Shtetet e bashkuara të Amerikës nga Turqia, Mali i Zi dhe nga Republika e Maqedonisë si nikoqire. Në kampus gjithashtu merrnin pjesë edhe pjesëmarës nga universiteti “Shën. Qirili dhe Metodi” nga Shkupi, nga Universiteti Europian në Shkup, nga Fakulteti i Sigurisë në Shkup, nga Universiteti Ndërkombëtar Sllav si dhe nga biznes Akademia Smilenski, që paraqet dhe përfaqëson numrin më të madh të vendeve pjesëmarëse me numrin më të madh të kadetëve të huaj gjer më sot.

Rezultati përfundimtar i realizimit të projektit ndërkombëtar i arsimit sipëror në fushën e mbrojtes dhe sigurisë “Kampusi veror 2014”në kënaqësinë e gjithë pjesëmarësve, kadetëve dhe studentëve edhe një herë dëshmoi se kadetët kanë mundësi që të punojnë më shumë sukses në mjedise multinacionale dhe njëherit me këtë edhe Akademia Ushtarake edhe një herë dëshmoi se posedon kuadër profesional i cili mund të punojë krah për krah me akademitë ushtarake dhe armatat e rajonit dhe vendeve anëtare të NATO-s dhe se ka kapacitet për trajnime në përputhje me standardet e Aleancës Veriatlantike.

31

thyese të improvizuara (IEN), stërvitje ushta-rake nëpër vende të banuara dhe demonstro-jnë shkathtësi luftarake. Gjatë javës së parë theks të veçantë u vu në trajnimin për realizimin e operacioneve për mbështetjen e paqes: patrullim në rrethe urbane dhe rurale, operacione në rrethe ur-bane, zbulimi i IEN, konvoj dhe eskortë, ndër-sa snajperistët patën detyrë të posaçme nga ana e instruktorëve nga armata e ShBA-së , ku stërviteshin për luftë kundër snajperit, maskimit, hulumtim të terrenit, përcaktim të elementeve të gjuajtjes, etj, ku u arritën rezul-tate tejet pozitive edhe pse gjatë stërvitjes për gjuajtje u përdorën snajperët “Dragunov” si dhe snajperi amerikan “M40A2”. Gjatë javës së dytë të stërvitjes u përfshijnë operacionet, gjegjësisht goditjet në betejë në mënyrë ekipore, njësi e regjimentit, si dhe goditje përundimtare nga ana e çetës me mbështetje të çetës në përkrahje kundër regjimentit të bliduar si dhe kundër skuadrave snajpere.Pa dyshim se pjestarët e ARM-së duke pasur parasyesh përvojat e kaluara nga stërvitja që zhvillohet edhe në gazërma edhe në poligonin “Krivollak”, ku për çdo vit para nisjes në mis-ion marrin shkathtësitë e duhura, megjithatë në këtë stërvitje pjestarët specializohen dhe pasurohen me “nje allat shptesë në kutinë e tyre të aleteve” ku pa dyshim se kjo është një gjë shumë e dobishme në një vend siç është Afganistani. Stërvitja e kombinuar e cila realziohet është një përgaditje për rast eventual , ku në të ar-dhmen pjestarët e armatave partnere mund të punojnë së bashku, bashkarisht ti realzio-jnë misionet dhe të kenë një “gjuhë të për-bashkët” në taktikat e reja, teknikat dhe pro-

cedurat të cilat përdoren gjatë operacioneve antiterroriste. Me përfundimin e trajnimit fitohen shkathtësi të caktuara të cilat janë shumë të dobishme në situata reale luftarake, situata të ngja-jshme me ato gjatë stërvitjes.Trajnimi luftarak i gjuajtjes me shigjetë i avan-con shkathtësitë e gjuajtjes me shigjetë si dhe aftësite e gjuajtjes nga afër në 50 metra, mënyrën e lëvizjes, mbulimit me shigjetë si dhe teknikat tjera të cilat janë të nevojshme për të vepruar gjatë luftimeve nga afër në vende të banuara dhe në rrethe urbane. Trajnimi në kordon, hulumtimi, parandalimi i tensioneve të simuluara si dhe prishjes së rendit , shërben për aftësimin në ballafaqim pa përdorim të forcës në situata dhe kohë reale. Trajnimi i luftimeve nga afër si dhe shkath-tësitë luftarake përmirsojnë dhe ngrisin vetëbesimin gjatë ballafaqimit me situatat kur jeni të paarmatosur dhe në fund përmes stërvitjeve përfundimtare të cilat janë në kombinim me të gjitha shkathtësitë e fitu-ara paraprake gjatë kohëzgjatjes dyjavore të stërvitjes, përmirsohet edhe interoperati-biliteti.Me përfundimin e stërvitjes mund të konsta-tojmë se pjesëtarët e ARM-së të cilët janë pjesë e kontingjentit të misionit ISAF për rotacionin vijues, pasuruan përvvojën e tyre ushtarake, e cila në masë të madhe do t’u shërbejë për realizimin e detyrave ushtarake gjatë këtij misioni paqësor.

Toni Janevski

ga vitit 2002, që kur ARM-ja merr pjesë në misionin paqësor ISAF në Afganistan me 26 rotacione të kr-yera, nga të cilat 16 prej tyre në nivel

të detashmentit këmbësorik të mekanizuar, më shumë se 3000 pjesëtar të Armatës së Republikës së Maqedonisë fituan përvojë të rëndësishme sa i përket kryerjes së detyrave të nevojshme për pjesëmarrje në operacione paqësore.Disa pjestarë të ARM-së kanë marrë nga një apo nga dy herë përvojë të rëndësishme duke marrë pjesë në misionet paqësore, por megjithatë me qëllim të realizimit sa më të suksesshëm të detyrave në këto misione, përmirësimin e interoperatibilitetit si dhe përforcimin e marrëdhënieve të ndërsjella mes armatave partnere edhe këtë vit u reali-zua trajnim i përbashkët mes disa armatave partnere, gjë e cila njëherit shërben edhe si parapërgaditje për realizmin e operacioneve në misionet paqësore.Nga data 12.05 deri më 23.05. 2014, një pjesë e pjesëtarëve të kontingjentit i cili për-gatitet për tu nisur në misionin paqësor ISAF në rotacionin korrik 2014 – janar 2015, mor-rën pjesë në stërvitjen multinacionale “Shqi-ponja e Platinës 14-2” në Rumani, së bashku me pjesëtarët e korpusit të marinës së tetë të forcave të armatosura të Shteteve të Bashkuara të Amerikës si dhe së bashku me armatat e Rumanisë dhe Bullgarisë. Kjo stërvitje realizohet çdo vit në poligonin ushtarak “Babadag”, poligonin më të madh dhe më modern në Rumani ku përmes stër-vitjes së përbashkët pjësëmarrësit zhvillojnë trajnime dhe stërvitje antiterroriste, stërvitje të avancuara në goditje të caqeve lëvizëse dhe jolëvizëse, ballafaqim me mjete shpër-

PjesëtarRët e ARM-së në stërvitje të përbashkët me pjesëtarët e marinës amerikane

„Shqiponja e platinës 14-2“

32

ë mbledhjen e Këshillit të Europës e mbajtur në helskinki në vitin 1999, forcat për reagim të shpejtë u identifi-kuan si një aspekt tejet i rëndësishëm i menaxhimit me kriza. Si rezultat i

kësaj, vendeve anëtare iu nda detyra që të sigurojnë forca për zbarkim të shpejtë me të gjitha elementet që kanë në dispozicion, el-emente të cilat mund të vendosen lehtë dhe elemente me nivel të lartë të gadishmërisë. Në qershor të vitit 2004, BE-ja bën edhe një hap të rëndësishëm. Shtabit ushtarak i BE-së nga ana e Komitetit ushtarak ju dha detyrë për të zhvillimin e një koncepti për grupin luftarak të Bashkimit Europian, në bazë të

PJESËTARRËT E ARM-SË NË KUADËR TË GRUPIT LUFTARAK TË BE-SË

„LUANI I SHPEJTË 14“

dokumentit të miratuar nga ana e Britanisë së Madhe, Francës dhe Gjermanisë. Qëllimi i detyrës është formimi i forcave për zbarkim të shpejtë, forca të trajnuara në mënyrë të duhur numri i të cilëve do të arrinte diku rreth 1.500 ushtarë. Këto njësi duhet të kenë mundësi të intervenojnë në një afat të shkurtër ko-hor, jashtë kufijve të Europës edhe atë në të gjitha drejtimet. Qëllimi primarë i forcave të këtilla është që në një afat të shkurtër kohor të sigurojnë stabilitet me forcat e duhura dhe të nevojshme ushtarake, me ushtarët e KB-së apo me forcat e armatosura të oraganizatave tjera. Thesari i këtij kapacitetit është grupi luf-tarak i Bashkimit Europian - EuBG.

33

(Saint hubert) në Belgjikë më 3 qershor të vitit 2014 dhe mënjëherë filloi me përga-ditjet për stërvitjen vijuese “luani i Shpejtë 14”. Gjatë ditës të gjithë pjestarët e çetës iu nënshtruan një brifingu të sigurisë e më pas iu ndanë edhe tenda, mjete për komunikim si dhe shtretër në kushte polake. Nga ana e personelit të trajnuar të armatës belge, ush-tarëve të çetës ju sqarua mënyra e përdorimit të mejteve të lartëpërmendura. Gjithashtu në vazhdim kontingjenti i çetës filloi me realizimin e detyrave të rregullta të stërvitjes, mbrojtjen e forcave të Komandës së Shtabit të EuBG 2014-2.Si pjesë përbërëse e këtij elementi nga Grupi luftarak ishin edhe tre oficerë të shtabit dhe një nënoficer nga rradhët e ARM-së. Planifi-kimi i opearcioneve është një prerogativ i sek-cionit të përbashkët të kombinuar nr. 5 ku si përgjegjës ishte nënkoloneli Gjoko Maksimov, ndërsa për këshilltar për mbrojtjen e forcave të komandantit të EuBG 2014-2, në kuadër të grupit komandues, në rajonin e përbashkët të opearcioneve, u emërua majori Igor Mana-sovski nga rradhët e KBO-së së ARM-së. Nga rradhët e brigadës së parë të mekanizuar të këmbësorisë, u emërua Jovica Martinoviq si dhe rreshteri i vjetër Igor Stoimenov, të cilët i kryenin detyrat e oficerit për opracione në qendrën operative si dhe detyrën e nënofci-erit në sekcionin për operacione psikologjike të Shtabit të EuBG. Për herë të parë në këtë stërvitje jashtë vendit u dërgua edhe një ofi-cer për marrëdhënie me publikun nga rradhët e bpmk 1. për mbulim mediatik të stërvitjes.Pjesëmarrja në kuadër të procesit të pl-anifikuar, si dhe në realizimin e detyrave të rregullta në kuadër të shtabit të EuBG-së, për personelin e ARM-së paraqet një avancim dhe përsosje ndaj njohurive paraprake. Gjithashtu, besimi i dhënë paraqet një mundësi të mirë sa i përket promovimit të interoperatibilitetit të detyrave dhe proceduarve të shtabit në një rreth ndërkombëtar. Veçanërisht duhet të theksojmë edhe reagi-min e menjëhershëm të patrullës nga përbërja e çetës gjatë gjetjes së një çantë të dyshimtë në afërsi të bazës, ku nga ana e skuadrës së deminimit (EOD skuadrës) së armatës belge, u asgjësua me mjet shpërthyes.

VLERËSIMI PËRFUNDIMTAR Në ditën e vlerësimit përfudnimtar të stër-vitjes më të madhe të çetës në rajonin e Shën

huberit në Belgjikë, në ndjekjen e stërvitjes i pranishëm ishte edhe përfaqësuesi i lartë i Republikës së Maqedonisë në NATO dhe BE, gjenerali i brigadës, Branko Drakallski. Gjen-erali Drakallski u prit nga përfaqësuesi më i lartë kombëtar i stërvitjes, nënkoloneli Gjoko Maksimov si dhe nga komandanti i çetës për mbrojtjen e forcave EuBG 2014-2, majori Oli-ver Danilloski. Gjatë vizitës u realizua edhe sfida më e mad-he si dhe angazhimi nga ana e personelit të çetës në veprimet gjatë demonstrative të popullatës civile si dhe formimit të kordonit.Me këtë incident edhe oficialisht përfundoi vlerësimi i Shtabit dhe njësive, ku u realizua edhe një paradë me njësitë pjesëamarëse në këtë stërvitje.

DITA PËR MYSAFIRË TË SHQUAR DHE PËR MEDIATNë kuadër të aktivitetetve të planifikuara të stërvitjes „luani i Shpejtë 14“ më 12 qer-shor u realizua dita e mysafirëve të shquar dhe e mediave në Marche-en-Femenne në Mbretërinë e Belgjikës.Në Ditën e mysafirëve të shquar në stërvitje morën pjesë edhe ministri i mbrotjes m-r Ta-lat Xhaferi, komandanti i bpmk 1. gjenerali brigadës Pavle Arsoski, përfaqësuesi i lartë i Republikës së Maqedonisë në NATO dhe në BE, gjenerali i brigadës, Branko Drakallski, si dhe përfaqësues tjerë nga MM, ARM si dhe nga Ministria e Punëve të Jashtme. Aktiviteti filloi me brifing të komandantit të Gurpit luftarak të Bashkimit Europian (EuBG 2014-2), kolonelit Filip Buke i cili tha se Grupi luftarak paraqet forcë kredibile multinacionale për reagime të shpetja dhe se e njejta paraqet një element tejet të fuqishëm sa i përket va-trave të krizës. Gjithashtu, komandanti Filip Buke theksoi se EuBG 2014-2 është një stërvitje e certifikuar dhe mund të praktikohet edhe në misione nën patronazhin e Bashkimit Europian. Në vazhdim u prezantuan prezan-timet dinamike dhe statike të mundësive të EuBG 2014-2, në të cilën mori pjesë edhe një pjesë e çetës për mbrotjen e forcave me pre-zantim të sigurimit të hyrjes në bazë si dhe gjatë kontrollit të një makine. Më 13 qershor Çeta për Mbrojtjen e Forcave të Oficerëve të Shtabeve e cila është pejsë e Grupit luftarak të Bashkimit Europian, u kthye në Republikën e Maqedonisë .

Çasllav Stojmanovski

Grupi luftarak, nën udhëheqjen e Mbretërisë së Belgjikës si dhe nën komandën e kolonelit Filip Buke (Philippe Bouckе) nga armata e Belgjikës është e përbërë nga pjesëtarë të 6 vendeve pjesëmarëse: Republika e Maqedonisë, holan-da, lulsemburgu, Spanja, Gjermania dhe nga lideri, Mbretëria e Belgjikës. Specifikasiteti i stërvitjes „luan i Shpejtë 14“ definon qëllimin kryesor të stërvitjes si certi-fikimin e shtabit të EuBG 2014-2 për përm-bushjen e listës të detyrave sipërfaqësore si dhe për aftësimin e komandës së EuBG-së të përgjigjet ndaj sfidave në rajonin e caktuar. Përgaditjet për Grupin luftarak të Bashkimit Europian 2014-2 filluan nga viti 2012 dhe do të vazhdojnë deri në 30 qershor të vitit 2014. Në nëntor të vitit 2013 u realizua ushtrimi i parë më i mad hi EuBG 2014-2 në holandë. Gjatë kësaj stërvitjeje për herë të parë u for-mua shtabi, ndërsa u vlerësua edhe bash-këpunimi mes sekcioneve të ndryshme dhe reagimeve ndaj një numri të madh të inciden-teve.Çeta e mekanizuar këmbësorike (çeta për mbrojtjen e forcave), me urdhër, në përputhje me konceptin për dërgim në EuBG 2014-2, i drejtohet rajonit të operacioneve në mënyrë që të sigurojë mbrotjen e forcave të Koman-dës së Shtabit të EuBG 2014-2. Gjatë aktiviteteve stërvitore ushtarët e Çetës për mbrotjen e forcave të EuBG 2014-2 punuan në skenar fiktiv për mision humanitar të personave të zhvendosur dhe refugjatëve, si dhe për ndjekjen dhe burgosjen e personave të akuzuar për krime të luftës si dhe u foku-suan në aktivitetet vijuese:– mbrojtje të bazës;– patrulla (automjete/këmbësorë) jashtë dhe

brenda bazës;– shërbim të vendeve të hulumtimit;– shërbim të pikave të kontrollit (përkatëse

dhe mobile);– aftësi të forcave për reagim të shpejtë;– kontroll gjatë hyrjes dhe daljes nga baza;– kontroll ndaj protestave në hyrje të bazës;– PP aftësi;– NhB mbrojtja personale /identifikim;– dallimi i rreziqeve dhe kërcënmeve nga IEN;– kapacitete shtesë: – roje ndaj robërve të luftës.

SFIDA TË PËRbASHKËTAPuna e përbashkët e pjesëtarëve nga 6 vende të ndyrshme me personel diku rreth 2900 ushtarë në një grup luftarak paraqiste një sfidë të vërtetë për të gjithë pjesëmarësit e stërvitjes “luan i Shpejtë14”. Çeta për mbro-jtjen e forcave nga grupi luftarak i Bashkimit Europian (EuBG 2014-2) arriti në rajonin për vendosjen e grupit luftarak në Shën hubert

34

rsimi është arma më e fortë e cila mund të ndryshojë botën“. Duke i pasur në mëndje këto fjalë të Nel-son Mandelës, Qendra Rajonale për

Marrëdhënie me Publikun në Ministrinë e Mbrotjes e cila është edhe NATO qendëra e 26 e edukimit dhe trajnimit, e hapur për vendet anëtare të Partneritetit për Paqe, të gjitha përpjekjet e saj i orienton drejt avancimit të vazhdueshëm dhe ngritjes së nivelit dhe shkathtësive të media trajnerëve të certifikuar nga dy ciklet “Trajno trajnerin”. Në këtë kontekst zhivllohet edhe punëto-ria e tretë e “Komunikimit në kriza” e cila u mbajt gjatë periudhës nga data 9 deri në datën 13 qershor në Oslo të Mbretërisë së Norvegjisë.Duke pasyr parasysh se komunikimi në kriza është një lëmi tejet e rëndësishme dhe kom-plekse e cila është pjesë e marrëdhënieve të përgjithshme me publikun, kjo punëtori përfshiu një pjesë të elementeve bazike të

QENDRA RAJONALE PËR MARRËDHËNIE ME PUBLIKUN VAZHDON ME EDUKIMIN E TRAJNUESVE TË SAJ

KOMUNIKIM NË KRIZA

këtij procesi të komunikimit. Në fakt, gjatë ligjeratave, para 12 media trajnerëve të certifikuar nga Republika e Maqedonisë, Kroacia, Bosnja e hercegovina dhe Kosova, ishin të përfshirë ekspertë të dëshmuar në lëminë e marrëdhënieve me publikun nga Ministria e Mbrotjejs së Mbretërisë së Norvegjisë, Qendrës për Menaxhment me kriza pranë Ministrisë së Drejtësisë dhe Sig-urisë Publike dhe ekspertë nga Ministria e Jashtme. ligjeratat dhe elementet praktike u mbuluan nga ana e ligjeruesve me përvojë nga kompania “Medialloven” nga Norveg-jia, të mbështetur nga ekspertë të lëmisë së marrëdhënieve me publikun që një pjesë të madhe të karierës së tyre e kanë kaluar duke punuar në selinë e Aleancës.

NGA KOMUNIKIMI NË SUTATA KRIZE DERI TE KRIZA GJATË KOMUNIKIMIT „Bazat e këtij lloji të komunikimit duhet të vendosen në definimin dhe sqarimin e ter-

HAPJA E PUNËTORISË

Punëtoria „Komunikimi në kriza“ u hap nga prof. d-r. Radica Gareva, këshilltare shtetërore në Ministrisnë e Mbrotjes së RM-së dhe njëherit koordinatore kryesore e projektit, ku mes tjerash, në fjalën e saj theksoi se punëtoria shërben si një shembull i shkëlqyer për bashkëpunimin mes Ministrisë së Mbrotjes së Republikës së Maqedonisë dhe Mbretërisë së Norvegjisë në fushën e marrëdhënieve me publikun. “Zhvillimi i vazhdueshëm i media trajnuesve nga rajoni ishte dhe ngelet njëra ndër komponentat më të rëndësishme në procesin e zhvillimit të Qendrës Rajonale për Marrëdhënie me Publikun si qendër partnere e 26 e NATO-s, qendër kjo për trajnim dhe edukim” tha prof. d-r. Gareva. Gjithashtu, si pjesë e delegacionit të Republikës së Maqedonisë në hapjen e kësaj punëtorie morrën pjesë edhe udhëheqësi i sektorit për komunikim, blerim Ukalli si dhe udhëheqësi i Qendrës Rajonale për MP, nënkoloneli Sasho Gelevski.

nga NATO, në prezantimin e tij gjithëpërf-shirës, u ndal në shumë elemente të cilat janë pjesë e punës së zyrës së NATO-s për marrëdhënie me publikun, duke përfshirë këtu edhe menaxhimin dhe monitorimin e mediave sociale si një segment në zhvillim të hovshëm.

PËRVOJA SI MËNYRË PËR PËRFITIMIN E NJOHURIVENë kuadër të vizitës së Ministrisë së Mbrotjes së Mbetërisë së Norvegjisë, pjesë-marësit e punëtorisë patën mundësi të njoftohen me disa shembuj praktik për atë se si organizohet komunikimi në kriza reale. Majori Eistejn Kvarving, zëdhënës i shtatad-hërisë së forcave të armatosura norvegjeze, në mënyrë artificiale arriti që të sqarojë një pjesë të seriozitetit të procesit të komuni-kimit të Ministrisë së Mbrotjes dhe armatës norvegjeze në disa raste kritike, si aksidenti fatkeq i avionit ushtarak norvegjez „C-130“, pjesëmarja në operacionin në libi, vrasja e katër ushtarëve norvegjez në Afganistan, si dhe rastin e keqpërdorimit seksual në ar-matën norvegjeze.Njëra ndër ditët më të rënda në historinë më të re të Norvegjisë është edhe sulmi ter-rorist më 22 korrik të vitit 2011 dhe vrasja massive e të rinjëve në ishullin utoja, ishte një shembull i cili u analizua në Qendrën për Menaxhimin e Krizave të Ministrisë së Drejtësisë dhe Sigurisë Publike. Karl Erik Kristoferson, këshilltar i lartë për komuni-kim në gjendje të krizës, u ndal në të gjitha detajet e komunikimit nga kjo ngjarje mak-abre, duke vënë theks në aspaktet pozitive por edhe në aspektet të cilat kanë qenë të vërtetuara si jofunksional dhe kanë pësuar ndyshim pas periudhës së analizës. PUNA PRAKTIKE – MËNYRA MË E MIRË E TË MËSUARITDuke pasur parasysh se procesi i të mësu-arit në dy ciklet e “Trajno trajnuesin” bazo-heshin në të a.q metodën „learning by do-ing“ njohuritë e fituara në aspektin teorik, mund të vihen edhe në funksion në kuadër të aktiviteteve lidhur me organizimin e njësisë organizative për komunikim gjatë krizës. Pjesa praktike u ndoq nga diskutime shumë të rëndësishme të cilat i prekën disa pika të rëndësishme lidhur me rritjen e efika-sitetit dhe efektivitetin e procesit të komu-nikimit në gjendje krize.Në këtë drejtim, me rëndësi është të thek-sohet se si vazhdimësi e trajnimit për ko-munikim në gjendje të krizës, vjeshtën e sivjeme në Shkup do të mbahet edhe faza e dytë e trajnimit, në kuadër të së cilës media trajnuesit do të kenë mundësi që të gjitha shkathtësitë dhe njohuritë e tyre të fituara nga kjo punëtori “ti vënë në lëvizje” .

NJOHJA ME KULTURAT MËNYRË E KO-HEZIONIT MË TË MADHNë kuadër të punëtorisë, media trajnuesit e certifikuar patën mundësi jashtëzakon-isht të mirë të njihen edhe me lulturën dhe traditën norvegjeze e cila hap horizonte dhe mundësi të reja për komunikim edhe më të afërt, e me këtë edhe një transme-tim më efikas të njohurive të nevojshme në lëminë e marrëdhënieve me publikun. Media trajnuesit u njohën edhe me sistemin par-lamentar e këtij shteti nordik, gjitahshtu u njohën edhe me shoqërinë norvegjeze dhe mënyrën e funksonimit të kesaj shoqërie.

Ivan Petrushevski

35

minit “komunikim gjatë krizës” dhe distink-cionet e tij të cilat mund të jenë të krijuara gjatë komunikimit”, theksoi Kaare helan Ol-sen nga Ministria e Mbrojtjes së Mbretërisë së Norvegjisë në ligjeratën e tij hyrëse. Në fakt, ky i fundit ai i potencoi rregullat e ash-tuquajtura gjatë komunikimit në kriza, të cilat i japin drejtimet bazike të funksionimit në atë gjendje. Ndërmerja e hapave, kon-trolli i emocioneve, rrjedhoja e shpejtë e in-formacioneve si dhe vëmendja ndaj faktorit njeri, gjegjësisht ndaj impaktit që një krizë mund të ketë ndaj njerëzve të implikuar në të, janë elemente kyçe të komunikimit. Në këtë drejtim, Olsen shtoi se transmetimi me kohë i informatave është i një rëndësie të madhe sa i përket mitigimit dhe anulimit të fenomenit të dezinformatave, të cilat mund të kenë ndikim negativ ndaj përpjekjeve për të zgjidhur një krizë të caktuar. Bashkëbieduesit dhe ligjëruesit e këtij tra-jnimi u ndalën në atë pikë ku në qoftë se një organizatë do që me sukses të bal-lafaqohet me ndonjë krizë, është shumë e rëndësishme që mënyrën e komunikimit ta zbatojë dhe ta koordinojë si një pjesë integrale të procesit të vendimarrjes sa i përket menaxhimit të situatës. Në fakt, kjo është esenciale, duke pasur parasysh se komunimi gjatë krizave ka filluar edhe para se kriza “oficialisht” të hapet. Kjo mund të vërtetohet sipas rrjedhojës së informatave në hapësirën mediale, të analizuar nëpër-mjet të a.q monitorimit medial ,i cili sipas

rregullave, shumë më herët i “nuhatë” sfidat dhe vendet potenciale të krizës.Efikasiteti i këtij monitorimi, si dhe realizimi i detyrave dhe aktiviteteve tjera të komunikimit të krizës, në masë të madhe varet edhe nga mënyra e organizimit, fakt ky i cili u vërtetua edhe nga ana e Frode Andersen nga Minis-tria e Jashtme e Mbretërisë së Norvegjisë. Ai, sikurse edhe ligjëruesit tjerë, u fokusua në detajet e organizimit të ekipit, në gjen-djen numerike, ndarjes së pozitave, detyrat dhe përgjegjësitë, si dhe në rrjedhojën in-terne të informatave. Andersen shtoi se or-gnizimi në kohë krize patjetër duhet të përf-shijë ekspertë të cilët kanë kaluar procesin e trajnimit dhe testimit. Planet, tha ai, janë gjithashtu shumë të rëndësishme kur kemi të bëjmë me komunikimin gjatë krizës.

ËEb 2.0 DHE MEDIAT SOCIALE GJATË GJENDJES SË KRIZËSPërvojat e marrëdhënieve të përditshme me publikun tregojnë se mediat sociale janë një

„GJITHÇKA QË U PREZANTUA, E GJITHË PËRVOJA QË U FITUA SI DHE NGROHTËSIA DHE MIKËPRITJA E POPULLIT, DO TË MbESIN NË KUJTESËN TONË“, KONKLUDUAN MEDIA TRAJNUESIT PAS PËRFUNDIMIT TË PUNTORISË.

TË GJTHA KRIZAT JANË TË NDRYSHME. MË E RËNDËSISHME ËSHTË QË NË SECILËN PREJ TYRE, PIKËRISHT JU TË POSEDONI INFORMATËN E DUHUR.

ndër shtyllat kryseore të transmetimit të in-formacionit të opinionit të përgjithshëm. Në mënyrë plotësuese ato përfaqësojnë edhe një element të rëndësishëm për të vërtetuar atë se a është një mesazh tërësisht kuptim-plotë, gjegjësisht nëpërmjet mesazhit a e kemi arritur efektin e duhur. Në këtë drejtim, duhet të kemi parasysh se përdorimi i medi-ave sociale në kushte krize është një nevojë dhe pashmangshmëri. Transmetimi i shpe-jtë i informatave që nga burimi i tyre deri te pranuesi apo marrësi, do të thotë se kemi të bëjmë me mbulim, shmangje dhe anulim të informatave të pabaza dhe të pasakta, spekulimeve dhe intencave për tensionim të qëllimshëm të situatës. Simone de Manso

36

arrëdhëniet mes NATO-s dhe Repub-likës së Maqedonisë filluan në vitin 2001. Aleanca inkuadrohet në mënyrë shumë aktive si rezultat i kërkesës së

autoriteteve të Maqedonisë që të ofrohet ndihmë me qëllim që të parandalojë përshkal-lëzimin e konfliktit, gjejgësisht të parandalo-hen luftimet në rritje mes forcave qeveritare të RM-së dhe forcave guerile shqiptare. Në qershor, presidenti Boris Trajkovski dërgoi letër deri tek lordi Robertson, sekretari i atëhershëm gjeneral i NATO-s, që të çarma-toset ushtria Çlirimtare Kombëtare (uÇK) si dhe të çarmatosen grupet etnike shqiptare të cilat veprojnë në territorin e Maqedonisë. Si përgjigje ndaj kësaj, Këshilli Veriatlantik ndërmori qasje të dyfishtë: i dënoi sulmet dhe njëherit miratoi një sërë masash për përkrahjen e aksionit të Qeverisë së RM-së kundër aktiviteteve të ushtrisë guerile shqip-tare, e nga ana tjetër bëri thirrje që politika të mer kahe drejt miratimit të reformave kush-tetuese me qëllim që të rritet pjesëmarrja e shqiptarëve ne jetën shoqërore dhe politike të Maqedonisë. Me nismën e dialogut politik në mes dy palëve, dialog i cili solli deri te plani paqësor për armëpushim. Nënshkrimi i Marrëveshjes kornizë të Ohrit më 13 gusht të vitit 2001 mes Qeverisë së R. së Maqedonisë dhe mes për-faqësuesve etnik shqiptarë, hapi rrugën për hyrjen e trupave të NATO-s në vend. Kjo ndo-dhi më 27 gusht të vitit 2001. Forcat e NATO-s ishin të angazhuara në tre operacione të ndara për uljen e tensioneve mes forcave të sigurisë dhe popullit shqiptar. Operacioni i parë, njëherit edhe operacioni më i rëndësishëm, „Korrja e domosdoshme”,

MAQEDONIA

zgjati 30 ditë edhe kishte për qëllim grumbul-limin dhe asgjësimin e armëve, vullnetarisht të dorzuara nga ana e uÇK-së. Në këtë op-eracion u inkuadruan 3500 ushtarë të NATO-s me përkrahje logjistike. u grumbulluan dhe u asgjësuan 3875 copë të armëve të ndry-shme dhe rreth 398.000 sende tjera, duke përfshirë këtu edhe mini eksplozivë. Gjatë vitit 2001, u miratuan 15 amandamente kush-tetuese nga ana e Kuvendit të Republikës së Maqedonisë.

TRE OPERACIONE TË NDARA TË NATO-sDy ditë pas nënshkrimit të Marrëveshjes së Ohrit, Këshilli Veriatlantik e autorizoi NATO-n për vendosjen e menjëhershme të Koman-dës së “Task Force harvest”. Ky ishte i pari nga tre operacionet: operacioni “Korrja e do-mosdoshme” (Operation Essential harvest), operacioni „Dhelpra qelibare“ (Operation Am-ber Fox) dhe operacioni „harmonia aleate“ (Operation Allied harmony).1) NATO oficialisht e filloi operacionin „Kor-rja e domosdoshme“ më 22 gusht, ndërsa në esencë ajo filloi më 27 gusht të vitit 2001. Misioni tridhjetë ditor ishte i orientuar në çar-matimin e guerilëve shqiptarë në bazë vull-netare. Rreth 3500 ushtarë të NATO-s me përkrahje logjistike u dërguan në Maqedoni. u mblodhën pothuaj se 3.000 copë armë dhe disa qindra mijëra sende të tjera që kanë të bëjnë me armë, duke përfshirë edhe mini eksplozivë. Operacioni përfundoi më 26 shta-tor të vitit 2001.2) Pas përfundimit të operacionit “Korrja e domosdoshme”, aleatët e NATO-s filluan operacionin “Dhelpra qilibare”. Plani op-erativ u miratua më 26 shtator të vitit 2001,

ndërsa misioni oficialisht filloi të nesërmen. Ky operacion kishte mandate t’ju ndihmoi në sigurinë e hulumtuesve të Bashkimit Euro-pian dhe Oragnizatës për siguri dhe bashkë-punim në Europë (European union and the Organization for Security and Cooperation in Europe) të cilët e mbykqyrinin zbatimin e Marëveshjes së Ohrit. Misioni udhëhiqej nga një lidership gjerman edhe me pjesmarrjen e vendeve tjera antare të NATO-s që për-bëhej nga 700 ushtarë aleat me përfshirjen e 300 ushtarëve shtesë të cilët gjendeshin në vendin tonë. Parimisht, operacioni “Dhelpra qelibare” kishte mandate tre mujor, por më vonë misioni vazhdoi deri me 15 dhjetor të vitit 2001.3) Si përgjigje e kërkesës shtesë nga ana e kryetarit Trajkovski, Këshilli veriatlantik u pa-jtua që të vazhdojë me përkrahjen e Repub-likës së Maqedonisë me një mision të ri e cila do të ndihmonte të minimizohej reziku i de-stabilizimit. Operacioni „Harmonia aleate“ filloi më 16 dhjetor të vitit 2002 me qëllim të sigurimit të përkrahjes së vazhdueshme për hulumtuesit ndërkombëtar dhe ti ndihmo-hej Qeverisë në vendosjen e rendit në tërë vendit. Më 17 mars të vitit 2003 Këshilli ve-riatlantik vendosi që ta ndërpresë këtë mis-ion dhe me 31 mars përgjegjësinë t’ja ndajë Bashkimit Europian për shkak të pranisë së vazhdueshme ushtarake.

DATAT MË TË RËNDËSISHME NË RAPOR-TET NATO - MAQEDONIRepublika e Maqedonisë gjatë periudhës së kaluar mori vendime të rëndësishme në pro-cesin e integrimit në strukturat e NATO-s. Ato kanë të bëjnë me:

OPERACIONET E NATO-S TË UDHËHEQURA NË BALLKAN

37

– Më 23 dhjetor të vitit 1993, Kuvendi i Re-publikës së Maqedonisë mori Vendim për anëtarsimin e Maqedonisë në NATO;

– Më 15 nëntor të vitit 1995, Republika e Maqedonisë si anëtare e 27. qaset në pro-gramin e Partneritetit për Paqe – PpP. Qa-sja drejt PpP-së u ksuhtëzua me anëtarsi paraprake në OBSE ku shpesh herë ishte bllokuar nga fqiu jugor, Republika e Greq-isë. Gjatë këtij viti u nënshkrua edhe marrëveshja mes RM-së dhe NATO-s për transit të for-cave të IFOR-it në Maqedoni.

– Më 14 qershor të vitit 1996, në seli-në e NATO-s në Bruksel u hap zyra ndërlidhëse e Maqedonisë. Këshilli i Sigurimit i OKB-së pranoi pro-pozimin e sekretarit gjeneral të OKB-së për vendosjen e forcave të uNPREDEP-it. Në Ohër u mbajt pjesa e parë e trajnimit të shtabit multinacional “Shpëtimtari 96” ku morën pjesë 9 vende antare të NATO-s dhe PpP-së.

– Nga 15 gjer më 18 janar të vitit 1997, Repub-lika e Maqedonisë u pranua në Komitetin për planifikim ushtarak dhe analizë, që paraqet një nivel të lartë bashkëpunimi me Aleancën ushtarake veriatlantike. Po në atë vit në PA Krivollak vendi ynë ishte nikoqir i trajnimit të parë multi-nacional të PpP-së “Shpëtimtari 97”. Në Pepelishtë u mbajt ushtrimi bi-lateral “ushtrimi medicinal 97-2”. Po në atë vit për vizitë oficiale në Repub-likën e Maqedonisë qëndroi sekretari gjen-eral i NATO-s, z. havier Solana.

– Më 10 dhjetor të vitit 1998, në Kumanovë u

lëshua në përdorim Qendra komanduese për aktivizimin e njësisë së shpëtimit për misionin e OBSE-s në Kosovë. Gjatë këtij viti në PA Krivollak u mabjt tra-jnimi multinacional “Përpjekja më e mirë cooperative 98” me pjesëmarrjen e 28 vendeve antare, prej të cilave 13 antare të Aleancës dhe po aq antare të PpP-së.

– Gjatë vitit 1999, Maqedonia jep pëlqi-min për ndërtimin e mbi 100 000 kampe refugjatësh nga Kosova. Vendi luan rol

vendimtar në përkrahjen e operacioneve të NATO-s në Kosovë, me qëllim që ale-atët të sigurojnë ndihmë për lehtësi-min e krizës humanitare të refugjatëve. Në Kumanovë u nënshkrua marrëveshja për tërheqjen e forcave jugosllave nga Kosova.

– Në akademinë ushtarake në Shkup në vitin 2000 u promovuan nënoficerët e parë për detyrat themelore komanduese, të shkol-luar sipas standardeve të NATO-s.

– NATO sipërfaqësisht e filloi operacionin “Korrja e domosdoshme” më 27 gusht të vitit 2001. Pas mbarimit të këtij opera-cioni, aleatët filluan me operacionin tjetër „Dhelpra qelibare“.

– Gjatë vitit 2002, NATO vendosi Shtab ushtarak në Shkup, me qëllim që të ndi-hmojë në reformën e sektorit të sigurisë, të kontribojë në integrimin e mëtejshëm euroatlantik të vendit, si dhe të sigu-roi përkrahjen e operacioneve të udh-hequra nga ana e NATO-s në Ballkan. Maqedonia vendosi personel ushtarak, edhe atë më tepër se 150 ushtarë në përkrahje të Forcave ndërkombëtare të sigurisë për ndihma ISAF në Afganistan.

– Nga 25 marsi gjer më 1 prillin e vitit 2003 në PA Krivollak u mbajt ushtrimi paqësor “Përpjekja fqinjësore” me pjestarë nga Maqedonias dhe Shqipëria.

– Republika e Maqedonisë në vitin 2005 inkuadrohet në Konceptin për aftësi op-erative (OCC E&F). Koncepti paraqet me-kanizëm përmes të cilit njësitë në shër-bim të operacioneve të PpP-së mund të vlerësohen edhe më mirë, të integrohen

me forcat e NATO-s me qëllim të rritjes së efikasitetit operativ.

– Gjatë vitit 2007 Maqedonia është nikoqir i Forumit për siguri EAPS në Ohër.

– Në prill të vitit 2008, aleatët u pajtuan që Republika e Maqedonisë të jetë e ftuar për antarësim në NATO menjëherë pas gejtjes së zgjidhjes rreth kontestit të em-rit.

– Sekretari gjeneral i NATO-s e vizitoi Shku-pin në qershor të vitit 2010.

– Kryeministri Nikolla Gruevski mbajti fjalim në Këshillin Veriatlantik më 25 janar të vitit 2012.

– Viti 2013 ishte një vit shumë i rëndësishëm në aspektin e hapjes së NATO qendrës së parë të PpP-së në Republikën e Maqedo-nisë. Qendra rajonale për marrëdhënie me publikun në Shkup (Public Affairs Regional Centre) u pranua si Partneritet trajnimi dhe si qendër edukative (Partnership Train-ing and Education Centre - PARC). Qen-dra është pjesë e rrjetit të 25 qendrave rajonale të Partneritetit për Paqe dhe në vazhdimsi kontribon në zhvillimin e komu-nikimit mes institucioneve dhe audiencës si parakusht për rritje të mëtujeshme të besimit të ndërsjllë.

– Përfaqësuesit oficial të vendit shprehën gadishmërinë e RM-së për pjesmarrje në misionin e NATO-s në Afganistan edhe në vitin 2014, me qëllim të ndihmës ndaj for-cave të sigurisë afgane pas ndërprerjes së

misionit të Forcave të ndërkombëtare të sigurisë për ndihmë (ISAF).

МAQEDONIA MERITOI TË JETË PJESË E NATO-s„Maqedonia bën pjesë në familjen euroat-lantike dhe meriton të jetë anëtare e plotë-fuqishme sa më parë. Pas shumë viteve punë të palodhshme, të gjithë ne shpreso-jmë se Maqedonia në samitin e ardhshëm do të mer ftesë për antarsim në NATO, si dhe datë për fillimin e bisedimeve me BE-në. Maqedonia është plotësisht e përga-ditur për antarsim në NATO që nga viti 2008” – theksoi Sali Pejnter, anëtar i bordit drejtues së Truman projektit për siguri kom-bëtare, udhëheqës i Blue Star Strategic si dhe këshilltar i samiteve globale të NATO-s, në një intervistë për programin “Porta” në kanalin satelitor të TVM-së. „Për dallim nga disa vende tjera të cilat sot janë në prag të falementimit, Maqedonia bën një politik të përgjegjshme ekonomike. BE-ja duhet të përshëndet masat aktive që po ndërmeren në ballafaqimin ndaj pap-unsisë, përmes politikave të përshtatshme të zhvillimit, si dhe përpjekjet e mëdha për tërheqjen e investimeve të huaja direkte përmes hapjeve të fabrikave të reja. Në qoftë se Greqia e pranonte antarësimin e Maqedonisë në NATO dhe njëherit lejonte fil-limin e bisedimeve nën emrin e përkohshëm, gjatë këtij viti Maqedonia do të ishte para dyerve të BE-së. Maqedonia bën pjesë dhe i takon familjes europiane dhe meriton të jetën pjesë e NATO-s sa më parë” – deklaroi Pejnter.

Dragan Pavllovski

38

ur Forcat për Operacione Speciale real-izojnë operacione në rol vetanak dhe të pavarur, ato kanë rëndësi më të madhe strategjike për arsye se pikërisht ato i

përfaqësojnë forcat kryesore e udhëheqëse. Në rolin mbështetës, Forcat për Operacione Speciale sigurojnë kontribut strategjik vetëm në atë nivel dhe në atë shkallë ku operacionet e forcave konvencionale varen nga ata për sukesin dhe rezultatet e arritura. Nëse plani gjithëpërfshirës për operacionet e forcave konvencionale në masë të madhe varet nga kontributi i forcave për operacione speciale, në atë rast rëndësia strategjike e forcave për operacione speciale do të ishte e madhe dhe pothuaj se e barabartë me operacionet të cilat realizohen në mënyrë të pavarur nga këto for-ca, por këto raste janë shumë të rralla. Ndodhë shumë rrallë që shtetet që posedojnë forca të zhvilluara dhe të pajisura konvencionale, strat-egjitë e tyre ushtarake ti zhvillojnë në bazë të operacioneve speciale të cilat janë me rreziksh-mëri të lartë. Nuk është për tu befasuar fakti që liderët e lartë ushtarak dëshirojnë strategji

se e shpejtojnë rrugën drejt fitorës apo e ngadalësojnë atë të humbjes, gjë që është dëshmuar përmes shembujve historik dhe dhe është pranuar si një normë e kohës moderne për të gjitha operacionet speciale. Në mënyrë plotësuese, ajo që aksionet e dre-jtperdrejta të forcave për operacine speciale mund të arrijnë më mirë nga forcat konvencio-nale, me kalimin e kohës ndryshon, për shkak se forcat konvencionale në mënyrë konstante i përmirsojnë dhe i zhvillojnë aftësitë e tyre për identifikim dhe asgjësim të shpejtë të caqeve, në mënyrë shumë më precize dhe në distance shumë më të gjata. Sa më shumë që aftësia e forcave konvencionale rritet për pozicionim dhe sulm preciz ndaj caqeve, numri i rasteve kur komandantët vendosin të dërgojnë forca për operacione speciale ulet. Nuk ka logjikë që të rrezikohet me Forcat për Operacione Spe-ciale kur një raketë mund të zhvillojë apo të realizojë aksionin e njejtë, përve¬ç në ndonjë situatë kur kërkohet të merret vendim të men-jëhershëm nga ana e faktorit njeri në mënyrë që të arrihet efekti i duhur, gjë që dallon nga

Rëndësia strategjike e Forcave për Operacione Speciale

Roli mbështetës

ushtarake të bazuara në strategji të bazuara në strategjitë e forcave konvencionale të cilat kanë rrezikshmëri më të ulët. Gjithashtu, ata dëshirojnë që forcat për operacione speciale, nëpërmjet shkathtësive të tyre për aksione të drejtpërdrejta ti mbështesin forcat konvencio-nale për faktin se aksionet e drejtpërdrejta janë në përputhje me mënyrën konvencionale të të luftuarit, ku parimisht ka për qëllim asgjësimin e caqeve prioritare. Megjithatë, për shkak se aksionet e drejtpërdrejta të forcave për opera-cione speciale kanë ngjajshmëri me operacione e forcave konvencionale, ata shfaqin rëndësi dhe vlerë më të ulët strategjike kur përdoren në rolin e mbështetësit.

RËNDËSIA STRATEGJIKE E AKSIONEVE TË DREJTPËRDREJTAAksionet e drejtpërdrejta të Forcave për Op-eracione Speciale, të cilat vetëm e plotësojnë planin e operacioneve të forcave konvencio-nale dhe nuk përfaqësojnë faktor kritik të suk-sesit, kanë më shumë kontribut taktik se sa strategjik. Për shembull, Forcat për Operacione Speciale me qëllim të rritjes së besimit për sukeses ndaj asgjësimit të vendit komandues të kundërshtarit, mund të jenë të angazhuara për tu përfshirë në territorin e kundërshtarit dhe me anë të laserve tregues të ndriçojnë cakun i cili do të goditej me bomba avioni. Duke pasur parasysh se avioni do të qëllonte cakun edhe pa angazhimin e forcave speciale, forcat speciale vetëm se e përmirsojnë dhe forcave konvencionale u mundësojnë një skemë sulmi. Është e lehtë të parashikohen plane për sulm që në mënyrë kritike varen nga kontributi i for-cave për operacine speciale (kali i trojës), por këto planë nuk janë plane të zakonshme për forcat superior konvencionale të cilët duhet të ballafaqohen dhe ta pranojnë rrezikun e lartë të përfshirë gjatë luftimeve të forcave për operacione speciale në operacionet speciale. Aksionet e dretjpërdrejta të forcave për opera-cione speciale në mbështetje të operacioneve më të mëdha të forcave konvencionale vetëm

39

ndonjë zëvendësim. Këto shkathtësi zhvillo-hen shumë vite, ndërsa forcat konvencionale të cilat kanë nevojë të kushtojnë më tepër vëmendje trajnimeve, me qëllim të avancimit të operacioneve të tyre më komplekse. Gjatë përzgjedhjes së personelit të tyre, njohja dhe posedimi i këtyre shkathtësive nuk meret parasysh. Përzgjedhja e personalit nuk realizo-het për këtë qëllim. Në qoftë se të gjithë fak-torët tjerë kanë vlerën dhe rëndësinë e njejtë, detyrat e aksioneve inidrekte të forcave për operacione speciale në mënyrë komparative japin kontribut më të madh strategjik në rolin mbështetës të operacioneve të forcave kon-vencionale, për shkak se ato më së tepërmi dallojnë nga operacionet e forcave konvencio-nale dhe për faktin se është e vështirë të gjen-det një zëvendësim përderi sa nuk sigurohen forcat për operacione speciale. Gjithashtu, e vërtetë është se disa detyra in-direkte të forcave për operacione speciale kanë kuptim vetëm atëherë kur realizohen me mbështetjen e operacioneve të forcave kon-vencionale. Ky është rast i cili paraqet mënyrën jokonvencionale të të luftuarit kundër regjime të larta authoritative. Për shembull, shpesh thuhet se skuadrat e OCC kanë arritur shumë me një çmim të ulët, duke kryer detyra pak para fillimit të operacionit në “ditën D”. Disa mendimtar ushtarak nuk dakordohen me mënyrën jokonvecionale të të luftuarit të ale-ancës gjatë luftës së Dytë Botërore. Xhon Ke-gan mendon se kjo mënyrë nuk ka pasur efekt në Francë por se e njejta ka pasur efekte në Ballkan, duke paguar çmimin e jetës së mijëra njerëzve. Ai thekson se dëshira e Çerçillit për

t’ja “vënë flakën Europës” me anë të forcave për operacione speciale ka qenë e bazuar me aplikacion të gabuar të leksioneve dhe mësi-meve nga lufta me boersët në Afrikën e Jugut. Boersët kanë përdorur taktikën e operacione-ve speciale kundër britanikëve por njëkohë-sisht të dyja palët kanë arritur të ruajnë vlerat civilizuese, si për shembull refuzimin e lëndimit të panevojshëm të robërve dhe civilëve. Në të kundërt, taktikat e pamëshirshme naziste, u kanë mundësuar atyre që të përdorin jo më tepër se një divizion në territorin e Francës kundër luftës guerile. Në Ballkan, sipas Kega-nit, lëvizja çetnike e Drazha Mijalloviqit në fakt e ka përdorur strategjinë e drejtë. Mihajlloviqi ka dashur që të përgaditë terrenin dhe të kri-jojë kushte për kryengritje të përgjithshme dhe njëkohësisht ti ruajë forcat e tyre përderisa forcat aleate konvencionale nuk afrohen drejt pikës së tyre. Por, Çerçilli i ka mbështetur par-tizanët e Titos për faktin se ata kanë qenë të

përgaditur mirë dhe kanë dashur të fillojnë luftë që do të jepte rezultate të vogla me humbje të konsiderueshme të popullatës civile. E ngja-jshme me situatat e lartëpermendura, ka qenë edhe mënyra jokonvencionale e të luftuarit në luftën e Koresënë të cilën është arritur shumë pak duke marë shumë jetë njerëzish, deri sa konflikti konvecional ka përfunduar pa fitues apo humbës, kështuq që forcat e brendshme koeranoverioretë sigurisë kanë pasur mundësi dhe hapsirë të koncentrohen për të eliminuar forcat e instaluara dhe të inflilturara të jugut. . Dikush do të thotë se përvoja e forcave për operacione speciale në Afganistan është një shembull i suksesshëm i të luftuarit konven-cional të pavarur. Forcat për operacione spe-ciale, duke i udhëhequr dhe këshilluar pjestarët e fiseve afgane, me sukses kanë arritur ta rrëzojnë regjimin taleban, por është e vështirë të dëshmohet se angazhimi i tyre ka qenë tradicinal, apo mënyrë jokonvencionale e të luftuarit pas vijave të frontit. Ata kanë funk-sionuar pothuajse në mënrë të përsosur, duke i përdorur forcat në teren, të cilat nuk janë zh-dukur apo kanë qenë të reduktuara në nivel të operacineve guerile dhe kanë vepruar kundër një armiku i cili nuk i ka kontrolluar fushbete-jën dhe terenin në të cilin kanë operuar forcat për operacione speciale. historia vërteton se të luftuarit jokonvencional kundër regjimeve të pamëshirshme aktuale, më së miri funksionon në bashkëpunim të ngushtë me forcat e shum-ta konvencionale. Rastet e rralla të të luftuarit jokonvencional pasqyrojnë realitetin politik dhe ka të bëjë me strategjitë e fuqive të mëdha. Kështu që, asn-

jëra nga forcat, duke përfshirë këtu edhe for-cat për operacione speciale, nuk do të përdorin forcë dhe nuk do t’ju lejojnë atyre me të cilët bashkëpunojnë, të vrasin njerëz të pafajshëm, me qëllim të shkaktimit të terrorit, përderisa qeveritë kundër të cilave zhvillohet lufta jokon-vencionale, shpesh janë të atij lloji të cilit janë të gatshëm të terorrizojnë popullin e tyre me qëllim të eliminimit të disa grupeve të vogla guerile, të mbështetura nga forcat speciale. Për këto arsye, Forcat për Operacione Speci-ale zhvillojnë luftë jokonvencionale me shumë vështirësi. Detyrat e forcave për operacione speciale gjatë zhvillimit të luftimeve jokonven-cionale mund të jenë nën udhëheqje strategjike vetëm ndaj forcave të papërgaditura dhe të paafta të armikut, ndërsa në të kundërt duhet që të vihen në mbështetje operacioneve që i zhvillojnë forcat më të mëdha konvecionale.

Atanas Panovski

asgjësimi i thjeshtë i cakut, apo nga ana tjetër kemi të bëjmë me efekte të ndryshme, siç është emitimi apo mbtorjtja e informatave, apo kemi të bëjmë me ndonjë efekt të tretë të cilin kalibrat e mëdhenj të municionit të ar-mëve nuk mund ta arrijnë dot, siç është rasti me eliminimin e personave të caktuar. Gjithashtu, rëndësia strategjike e forcave për operacione speciale duhet të potencohet dhe të jetë e vlerësuar nga aspekti i veprave të tyre të cilat kohëve të fundit është në rritje e sipër. Pas përfundimit të luftës së Ftohtë edhe komandtët e forcave konvencionale edhe liderët e forcave për operacione speciale janë të mendimit se planet për operacionet spe-ciale me mbështetje të elementeve të mëdha nga forcat konvencionale, për ta ulur sa më shumë rrezikun e forcave speciale, janë të pa-realizueshme. Për shembull, kontingjentet e udhëhequra nga Forcat për Operacione Spe-ciale në operacionin “liri për Irakun”, shpesh herë kanë qenë shumë të mëdha në numër, sidomos në pjesën e njësive të cilat kanë qenë në gjendje gatishmëriepër shpëtim të njësive speciale nëse këto të fundit kanë pasur nevojë për ndihmë. Përderisa pozicionimi i forcave më të mëdha për mbështetje të forcave për operacione speciale ka logjikë dhe kuptim nga aspekti i arritjes së qëllimeve përfundimtare të komandantëve, kjo qasje padyshim se e ulë vlerën strategjike të kontributit të aksioneve të dretjpërdrejta të forcave për operacione spe-ciale për faktin se kemi të bëjmë me rritje të vlerës në raport me vlerën e kontributit të tyre. Detyrat për aksionet e drejtpërdrjeta të for-cave për operacione speciale kanë rëndësi rela-tivisht të madhe në situate të paparashikue-shme, gjatë incidenteve apo gjatë të luftuarit të parregullt. Forcat për Operacione Speciale zakonisht kërkohen kur kemi nevojë për prani të njerëzve dhe për vendosje dhe kur duhet pa-tur kujdes se sa dhe çfarë force duhet të për-doret, si që është rasti kur kemi të bëjmë me terorristë dhe armiq tjetër të fshehur tek pop-ullata civile. Gjithashtu, aksionet e drejtpërdre-jta të forcave për operacione speciale ofrojnë mundësi të eliminimit të liderëve të fuqishëm dhe karizmatik, gjë që shpesh herë është edhe faktor kyç në ballafaqimin me rreziqet gjatë luftës së parregullt. Si shembull mund të marim përdorimin e forcave për operacione speciale me qëllim të neutralizimit Nogerisë në Panamë dhe Aididit në Somali. Është e vështirë që të jepet goditja përfundimtare dhe e vendosur edhe ndaj armiqëve më të dobët, ndërsa edhe më e vështirë është të realizohet e njejta ndaj armiqëve më të fortë. Fuqitë e mëdha botërore gjithsesi së nuk preferojnë të mështeten vetëm në aftësitë e forcave për op-eracioneve speciale, kushtimisht thënë vetëm për ti eliminuar liderët e armikut. Në përgjithësi, më shpesh shfaqet dëshira për eliminimin e liderit, gjithmonë kur kjo është e mundshme, që më pas të vazhdohet drejt operacionet tjera më kryesore, pa marë parasyesh liderit, si që ishte rasti me luftën e fundit në Irak.

RËNDËSIA STRATEGJIKE E AKSIONEVE INDIREKTEEkziston një pikëpyetje e madhe sa i përket çështjes së detyrave të aksioneve indirekte të forcave për operacione speciale të cilat mbështen në shkathtësitë kulturore e politike, a mund të arrijnë kontribut më të madh sa i përket suksesit të operacioneve të forcave konvencionale në krahasim me shkathtësitë për aksione të drejtpërdrejta. Forcat konven-cionale kanë nëvojë për shkathtësitë kulturore e politike të forcave për operacione speciale për arsye se nuk kanë mundësi që të gjejnë

40

SFIDAT NË KUSHTE TË KRIZËS SË LUFTËS BASHKËKOHORE

as përfundimit të luftës së Ftohtë dhe shpërbërjes së Bashkimit Sovjetik dhe Paktit të Varshavës në rrafshin global, rëndësia e strategjisë ushtarake, plani-

fikimit dhe realizimit të operacioneve ushta-rake, u transformuan nga angazhime dhe konfikte të përmasave globale, në konflikte dhe angazhime të konflikteve ushtarake lo-kale. Konfliktet pas luftës së Ftohtë, sulmet terroriste si dhe autoritetet lokale të cilët e mbështesin dhe ndihmojnë terrorizmin dhe janë në kërkim të armëve të shkatërrimit masiv, kontribuan në ndryshimin e strat-egjisë ushtarake duke e vënë në fokusin e planifikimeve përmes rrugës së shkurtër dhe me një lidhshmëri të ngushtë mes instrumenteve të fuqisë kombëtare. Me strategjinë e re ushtarake të rimodeluar për përkrahjen e instrumenteve të fuqisë kom-bëtare, roli i liderëve të lartë ushtarak mori kahje problematike dhe komplekse.Planifikimi i operacioneve ushtarake në këto kushte u transformua në një proces ku theks të veçantë vihet në operacione të caktuara ushtarake me një lidhshmëri të ngushtë edhe me qëllimet e ngushta politike. Planifikime nën kushte të padefinuara tani më nuk është një lloj i veçantë i planifikimit, por lideri i lartë ushtarak duhet të jetë i trajnuar dhe i përga-ditur që të punojë rregullisht në bazë të edu-kimit të duhur, në bazë të aftësive të tij dhe në bazë të lirisë së vendimarrjes. Vendimet gjatë planifikimit duhet të bazohen mbi një spektër të gjërë të aktiviteteve të intelegjen-cës, logjistikës, marrëdhënieve të partne-ritetit, si dhe në bazë të aspekteve kulturore e politike të cilat janë në pozitë të mbësh-tesin qëllimet e larta politike e ushtarake.

LIDERËT E LARTË USHTARAK

përdorimin e vendimit ushtarak si opsion të fundit, është i një rëndësie jetike. Krizat bashkëkohore karakterizohen me përdorim të njëanshëm dhe të shkrutër të mjeteve të fuqisë, ku lideri ushtarak me një ekspertizë të mirë, përshtatje të kohës dhe shpërndar-je të mirëfilltë të resurseve, nuk duhet të vijë në konflikt me mjetet tjera joluftarake të fuqisë.Roli i liderit të lartë ushtarak në operacionet e krizës bashkëkohore gjatë ballafaqimit me shtetet e lëna anash nga konfliktet, me grupet e armatosura ilegale apo organiza-tave terroriste është dominante. Dallimet kulturore, historia dhe traditat, mes palëve në konflikt, mund të paraqesin sfida gjatë udhëheqjes së operacioneve ushtarake. Shpesh herë lufta guerile, spastrimi etnik, dhunimet masive dhe gjenocidi, mund të jenë forma dominante të konfliktit mes palëve të konfliktuara apo të përdoren kundër forcave të rregullta ushtarake. Në përgjithësi, këto janë konflikte të intenz-itetit të ulët të cilat mund të klasifikohen si kontraterrorizëm, operacione për ruajtjen e paqes, operacione për vënien e rendit dhe operacione kundër forcave guerile. Në këto raste, liderët e lartë ushtarak do të jenë të përfshirë në krijimin e koaliconeve ushta-rake me aleatët e NATO-s si dhe me vendet mike dhe koalicionet politike me qëllime të përkohëshme, apo koalicione politike afat-gjate me qëllim të arritjes së qëllmeve të tyre politike. Sfidë për liderët e lartë ushta-rak është ajo që ata të kuptojnë dhe ti mi-ratojnë aleancat politike dhe ushtarake dhe të njejtat ti implementojnë në qëllime reale ushtarake.

Marrëdhëniet ushtarako-civile në kushte të krizës bashkëkohore rregullisht i shfaqin dal-limet mes udhëheqësisë civile dhe liderëve ushtarak, që në të shumtën e rasteve rezul-ton me qëllime të paqarta politike. Defini-cioni i Klauzevicit se “lufta është vazhdim i politikës me mjete tjera” paraqet bazën e dialogut civilo-ushtarak dhe e njëherit e sim-bolizon parimin themelor demokratik të kon-trollit civil të forcave ushtarake. Sot sfida e liderit të lartë ushtarak është ti lidhë qëllimet politike me ato ushtarake me marrëdhënie komplekse si dhe ti integrojë aktorët poli-tikë, ushtarak dhe ato lokal. lideri ushtark e mban përgjegjësinë për të prezantuar për-dorimin e mjeteve të forcës dhe strategjisë së kompromisit si dhe ti sqarojë kushtëzi-met e forcës ushtarake gjatë operacioneve bashkëkohore ushtarake të autoriteteve civile.Aftësia e liderit ushtarak që ta kuptojë përdorimin e instrumenteve të forcës dhe

41

Gjatë krizave dhe konflikteve bashkëko-hore ushtarake me intenzitet të ulët priten rregulla të paqarta sa i përket përdorimit të forcës. Në parim, ajo është një situatë në të cilën rregulativa ligjore është e kufizuar apo është e rregulluar me anë të disa konven-tave të cilët në mënyrë shtesë komplekso-jnë procesin e planifikimit. Gjendje e cila nuk mund ta parandaloj eskalimin e problemit, e nga ana tjetër mund të shkaktoj huti mes forcave aleate dhe me këtë mënryë ti jep përparsi forcave armike. liderët e lartë ush-tarak kanë rol të rëndësishëm gjatë kohës së krizës dhe aftësia e tyre për të tejkaluar sfidat është vendimtare. Plani për operacionet e krizave bashkëko-hore kërkon fleksibilitet, hapësirë të gjërë dhe përshtatje të forcave të mbrojtjes kom-bëtare me anë të një analize përmbajtësore para përcaktimit të strategjisë dhe vlerësim-it të implikimeve të mundshme mbi angazhi-met kryesore operative. Plani duhet ti plotë-sojë tre kërkesat kryesore: fleksibilitetin që do të thotë elasticitet përgjatë tërë spektrit të konfliktit që të mund të ballafaqohet me paparashikueshmërinë e rrezikut, hapësirën e gjërë që përfshinë forca ushtarake të mjaf-tueshme për të realizuar operacion ushtarak të nivelit taktik me qëllim që të arrihet për-shtatje dhe qëllim strategjik, që do të thotë respektim i kompleksivitetit të rrethit i cili kërkon përshtatje të strategjisë ushtarake me qëllim të përmirsimit të fleksibilitetit ush-

tarak. lideri i lartë ushtarak duhet ti kuptojë relacionet politike lidhur me krizën si dhe ti zbulojë lidhjet kulturore, historike dhe tradi-cionale të palëve të përfshira, gjegjësisht të armiqëve në konflikt. Këto janë faktorë ven-dimtarë dhe lideri ushtarak do të këtë dobi të madhe nga kuptimi i raporteve të brend-shme si dhe do të ketë dobi edhe nga din-amika e marrëdhënieve në kuadër të zonës së përgjegjësisë.Gjithmonë kur është e mundur, liderët e lartë ushtarak duhet të vendosin komunikim me popullatën dhe të orvaten që të përfitojnë

Në nivelin nacional dhe strategjik, kur situ-ata postkonfliktuoze mer përmasa tejet të gjëra, udhëheqësia politike do që sa më parë ti përfundojë veprimet ushtarake. Kjo paraqet një situatë të rrethit strategjik në përputhje me politikën dhe më interesat nacionale. Situata strategjike postkonfliku-tuoze arrihet nëpërmjet të veprimit të inte-gruar kolektiv të të gjitha instrumenteve të forcës nacionale, e assesi në mënyrë indi-viduale apo përmes përdorimit vetëm të një force. Liderëve ushtarak, situate qartësisht e definuar u ndihmon në arritjen e parimeve të përgjithshme të luftimit dhe e ul rrezikun gjatë udhëheqjes së operacioneve ushtarke. Veprimet ushtarake të forcave ushtarake kryesisht fokusohen në rrumbullakësimin e operacioneve ushtarake të cilat janë prior-itet kryesor për krijimin e kushteve në situ-atën postkonflikutoze.Në dy tre dekadat e fundit kemi qenë dësh-mitarë të situatave të shumta të krizës, situ-ata të cilat ishin sfidë për liderët e lartë ush-tarak. Që nga luftërat e ish Jugosllavisë, të Ruandës, Somalisë e deri te luftërat në Irak dhe Afganistan, liderët ushtarak u ndeshën me sfida të shumta gjatë udhëheqjes së op-eracioneve ushtarak, nga konfliktet me in-tenzitet të ulët, deri te operacionet e krizës. Strategjia e transformuar ushtarake për mbështetjen e instrumenteve të forcës na-cionale si dhe roli i liderëve të lartë ushtarak gjithnjë e më shumë mer kahje komplekse

dhe sfiduese. Shumë filozofë dhe mendim-tar ushtarak që nga koha e Sun Cusë, e deri te teoriticentët e sotëm të mendimit ush-tarak, e potencojnë rolin e liderit ushtarak si vendimtar në veprimet ushtarake, që së bashku me sfidat e reja jep një parashikim të ri real se në të ardhmen roli i liderëve të lartë ushtarak gjatë operacioneve të krizës do të jetë po aq i rëndësishëm si gjatë arritjes së paqes, ashtu edhe gjatë fitimit të betejave dhe luftës në përgjithësi.

Mr. Kire Kolevski

besimin e tyre. Krizat, në parim janë të pa-parashikueshme dhe shpesh herë mospas-ja e kohës dhe planifikimi i shpejtë mund të keqkuptohet në frymën e kundërshtarit nga pjesa më e madhe e popullatës e cila nuk ka lidhje me forcat e involvuara në konflikt apo me kundërshtarët lokal.Vendosja e rregullave të qarta sa i përket përdorimit të forcës ushtarake gjatë krizës, kjo duhet të jetë një detyrë me prioritet të lartë për secilin lider ushtarak. Këto janë rregullat që duhet të ndahen nga të gjitha instrumentet e forcës nacionale dhe i de-dikohen asaj se ku dhe kur forcat ushtarake mund të përdoren, çfarë force ushtarake

duhet të përdoret dhe se si duhet të përdo-ret forca gjatë veprimeve të armikut.Strategjia e jashtme është e qartë dhe situata e dëshirueshme pas përfundimit të operacioneve ushtarake, do ti ndihmojë liderit të lartë ushtarak që ti lidh aktivitetet ushtarake me qëllimet politike gjatë krizës. Koncepti i strategjisë së jashtme si dhe situ-atës së dëshiruar duhet të jetë e qartë gjatë kohës së operacioneve ushtarake, me qëllim që më të kombinohet më mirë forca ushta-rake me instrumentet tjera të mbetura të forcës.

42

SHKATHTËSIA OPERATIVEeuroatlantike, shumësitë e sigurisë të cilat mo-mentalisht kanë ndarje, do të shëndrrohen në një union dhe në atë rast ne duhet të shohim sa jemi kompatibil në pjesën e të kuptuarit për luftën dhe luftimet. Aktualisht ekziston një rreth të autorëve të cilët bëjnë përpjekje të tregojnë se civilizimi perëndimor ka një mënyrë distinc-tive të qasjes ndaj luftës dhe të luftuarit dhe shkojnë aq largë për të treguar dhe dëshmuar se pikërisht kjo qasje dhe pikëpamje ka bërë që Perëndimi të jetë superior(Klauzevici na mëson se vetëm përmes forcës të së luftuarit mund të imponohet vullneti mbi armikun).Teoria e ekzistimit të “mënyrës perëndimore të të luftuarit” thotë se në plan afatgjatë ushtritë perëndimore gjithmonë do t’ia dalin që të fito-jnë mbi ushtritë lindore. Kjo teori bazohet mbi premisën se shoqëritë demokratike, tipike për

hkathtësia operative e një ushtrie zhvillo-het në kuadër të kulturës së ushtrisë së cilës i takon. Doktrina se si ajo ushtri do të luftojë në betejnë e ardhshme , është

gjithashtu në masë të madhe produkt i kul-turës dhe mentalitetit ushtarak. Parashtrohet pyetja rreth asaj se a kemi të bëjmë me vlerën dhe rëndësinë e njejtë për të gjithë sa i përket shkathtësisë operative, apo ajo është unikale vetëm sa i pëket mënyrës perëndimore të të luftuarit. Në qoftë se kjo ekziston, atëherë ne cilës pjesë i takojmë? Si anëtare e ardhshme e NATO-s, ushtria jonë duhet të pranojë disas-tandarde dhe norma të caktura, jo vetëm për shkak të interoperatibilitetit të pajisjes, por edhe në kompatibilitetin kulturor me aleatët. Mënyra e të menduarit për luftën dhe menyrën e të luftuarit si dhe institucionalizimit të saj si pjesë e doktrinës oficiale duhet të jetë në nivel të njejtë me ato që do të rreshtoheshim krah për krah për të luftuar në betejat dhe luftërat në të ardhmen.Rajoni në të cilën gjendet vendi ynë gjatë kohë ka qenë nën ndikimn e kulturës lindore. Kjo thjeshtë nuk ka të bëjë vetëm me ndiki-min pesëshekullor të Perandorisë Osmane, por edhe me ndikimin mijëvjeçarë të Mbretërisë Ro-make, e cila ka qenë e rënduar nga kultura lin-dore, për arsye se gjysma e territoreve të push-tuara nga ana e kësaj mbretërie janë shtrirë jashtë terrotorit europian. harta të cilën në vitin 1993 Samuel hantington e shfaqi në “Përplasja e Civilizimeve”, e lë rajonin tonë jashtë kufijve të civilizimit perëndimor. Kjo para se gjithash, nënkupton një kufi kulturologjik, ndërsa ndarja e botës pas luftës së Dytë Botërore vetëm se e vërtetoi tezën e tij se historikisht Ballkani gjithnjë ka mbetur jashtë kufijve të Perëndimit.

Integrimet euroatlantike të pjesës së mbetur të Ballkanit me siguri se kushtimisht thënë, do ti thejë kufijtë fizik të kësaj teze, por kultura është diçka tjetër, ajo ndërtohet dhe krijohet përmes gjeneratave të tëra dhe për ndryshim të men-talitetit dhe të kësaj qasje, nevojitet edhe shumë kohë.Kultura organizative ushtarake duhet të pë-sojë një revolucion serioz të kuptimit vetanak sa i përket luftës dhe të luftuarit dhe të para-mendojë se si e tërë kjo figuron në raport me kuptimin perëndimor. Çdonjëri që ka pasur kontakt me ushtarë të huaj me siguri se ka vërejtur dallime të theksuara në qasjen men-tale të tyre, nga rajone të ndryshme. Ku jemi dhe ku duam të arrimë ne në këtë pikë? Rrethi definitivisht i jep një pasqyrë të qartë apo një dritë më të qartë kulturës, por me integrimet

MËNYRA PERËNDIMORE E TË LUFTUARIT

43

kulturën perëndimore, prodhojnë luftëtar më efi-kas për dallim nga shoqëritë autokrate, të cilat janë tipike për kulturën lindore. Vendet demokra-tike historikisht kanë treguar se janë të afta të prodhojnë makineri ushtarake më efikase dhe më organizuara, ndërsa dëshimi më e mirë për këtë është kolonizimi i botës dhe dominimi mo-mental ekonomik. Një ushtri perëndimore duhet të ketë kujdes vetëm sa i përket rrezikunt nga ndonjë armatë tjetër perëndimore, ndërsa kjo më së miri vërehet nga intenziteti i dy luftërave botërore, kur në fakt këto dy ushtri kanë luftuar në mes vete.Teoria e mënyrës perëndimore e të luftuarit thotë se liria, individualizmi, racionalizmi dhe ini-ciativa e njerëzve të perëndimit janë arsyeja ndaj dominimit të botës. Njerëzit e lirë kanë motiv më të madh ta mbrojnë atë liri dhe të luftojnë për shtetin. Është tejet e rëndësishme që të lid-hen fitoret e betejave dhe luftërave të popujve perëndimor ndër shekuj përmes akumulimit të fuqisë ekonomike sepse pikërisht kjo, ata i bëri në aspektin shkencor dhe atë teknologjik shumë më të përparuar, njëkohësisht edhe shumë më dominant. Kështu, në dy mileniumet e fundit, me disa për-jashtime të cilat vërtetojnë rregullin që vendet e botës perëndimore, duke filluar nga Greqia antike e më tej, rregullisht kanë arritur të korrin fitore në luftërat kundër civilizimit lindor. Këto suksese të perëndimit bazohen në disa vlera rrënjësore kulturologjike siç janë individualizmi dhe liria, vlera të cilat kanë qenë dhe janë edhe më tej përjashtim për botën lindore e gjithashtu janë edhe të kundërta nga vlerat tradicionale lindore. Kultura e civilizimit perëndimor e cila zanafillën e vet e ka nga Greqia antike e që më vonë romakët do ta zgjërojnë dhe do ta përforcojnë, është ajo kulturë e cila i ka dhënë shtytje mënyrës perëndimore të të luftuarit. Sot, ShBA-ja, vendi i cili posedon makinerinë më të fortë ushtarake botërore, llogariten si trashëgimtarë të civilizimit perëndimor, civilizim i cili nga Europa dalngadalë kalon në kontinentin amerikan. Teoria e mënyrës perëndimore të të luftuarit niset nga ajo që traditat perëndimore rrjedhin nga sistemi i qyteteve-shtete të Greqisë antike ku edhe ka lindur koncepti i qytetarit të shtetit në rolin e ushtarit, i cili njëkohësisht ka qenë i lirë, ka pasur pronë, ka pasur të drejtë vote dhe duke u nisur nga ky fakt, ka pasur motiv të lartë për të luftuar, përkundër shembull, ushtrisë persiane e cila në atë kohë ka pasur robër. Në Greqinë antike bëhen dallimet e para të etikës ushtarake në luftë, siç është turpi i hedhjes së mburojës gjatë luftës, është vlerësuar lufta fyt për fyt ndërsa përdorimi i shigjetarëve është llogaritur si e pandershme dhe si qyqari, forca e

perëndimore gjithmonë kanë ngadhënjyer ndaj atyre lindore është disfata dhe dështimi i Luftës së Kryqëzatave të cilat në fund kanë përfudnuar me tërheqjen e frengëve, por kjo ka të bëjë edhe me shumë faktorë tjerë. Megjithatë, fakt është se edhe si fitimtarë arabët kanë qenë shumë të lëkundur dhe të traumatizuar nga ushtritë perëndimore, shok dhe traumë kjo e cila i ka shtyrë këta të fundit në një amulli shekullore, izolim dhe ksenofobi. Ky kthim prapa nga ana e tyre, përkundër ngritjes paraprake kulturore dhe shkencore u ka dhënë përparsi të rëndësishme popujve të Europës që të zhvillohen pa ndonjë pengesë dhe pas disa shekujve të kthehen dhe në mënyrë të qetë të kolonizojnë botën arabe. Edhe pse luftërat e kryqëzatave kanë rezultuar si një dështim për perëndimin, efektet të cilat luftërat e frankëve i kanë dhënë në fushbeteja kanë qenë tejet të mëdha, ndërsa historianët arabë vërtetojnë se friga nga fotografitë e pri-jësve të robëruar nuk ka mundur gjatë kohë të fshihet nga kujtesa e hidhur kolektive e pjesës lindore.Fuqia ushtarake perëndimore dominon me botën edhe në ditët e sotme. Në qoftë se për-jashtohen të gjitha paragjykimet dhe stereoti-pet duhet të pranojmë se ushtritë perëndimore janë më mirë të organizuara, të pajisura dhe të trajnuara nga ato lidnore. Shumë ushtri lindore duken të fuqishme në paradat e tyre, por në luftërat dhe në fushbeteja tregohen tejet të paorganizuara dhe amatore. Dallimi në mes të lindjes dhe perëndimit është një mendim liner dhe jolinear. Mendimi perëndimorë përpiqet që të ketë kontrollin mbi të gjitha punët, bazohet në logjikë dhe në ligje, përderisa mendimi lindor shpesh paraqet një mënyrë iracionale të respe-ktimit të zakoneve dhe traditave. Lindja është më “kokëfortë” në ndryshimin e paradigmave në

krahasim me perëndimin.Në këto hapsira gjithnjë dominon kultura tradi-cionale lindore e cila karakterizohet me rezis-tencë kundrejt ndryshimeve dhe ideve të reja. Nëse e pranojmë se civilizimi perëndimor ka zh-villuar një mënyrë karakteristike perëndimore të të luftuarit, mënyrë e cila është dëshmuar si më efikase nga mënyra lindore, atëherë duhet të rikujtojmë se çfarë është ajo që mënyrën perën-dimore të të luftuarit e bën më efikase: faktorët bazik të kulturës ushtarake të vendeve perëndi-more është ndjenja e lirisë, individualizmi, racio-nalizmi dhe iniciativa njerëzore. Edhe pse këto karatkeristika në shiqim të parë duken të lëhta dhe të kapshme, për integrimin e tyre në pjesën mentale të organizimit ushtarak të të luftuarit nevojitet shumë kohë, sidomos në qoftë se e tërë kjo nuk është praktiuar asnjëherë më parë.

Gjorgji Veljovski

rradhëve është lidhur me idenë e miqësisë dhe lojalitetit, është praktikuar ndërrimi i të rënëve, respektimin e armëpushimit gjatë festave, etj. Grekët llogariten sit ë parët në mënyrën perëndi-more të të luftuarit edhe për shkak të karakteris-tikave tjera siç janë roli i kulturës në paraqitjen në luftë, teknologjia si dhe marrëdhëniet e mira mes strukturës civile dhe ushtarake të polisit. Grekët e kanë avancuar këmbësorinë dhe taktikën e tyre dhe gjithnjë kanë kërkuar edhe një betejë vendim-tare nëpërmjet së cilës e kanë fituar luftën. Këtë e kanë praktikuar edhe romakët, ndërsa si princip e kanë trashëguar të gjitha mbretëritë e Europës, deri te Napoleoni. Për dallim nga kjo, mënyra e të luftuarit kinez është bazuar në gënjeshtër, pritë, spiunim, subversion dhe blerje (Sunc Cu). Përderisa grekët i kanë llogaritur shiqetarinë si mënyrë të pandershme, në ushtrinë indiane shig-jetarët kanë pasur fjalën kryesore dhe kanë qenë me peshë të madhe në formacionin ushtarak.Një argument interesant historik i cili nxit teorinë se në plan afatgjatë perëndimi ka ngadhënjyer ndaj lindjes, janë luftërat punike. Edhe pse Kani-bali u ka dhënë goditje serioze romakëve, sido-mos në betejën e Kanes, ata në fund kanë arritur të ngadhnjejnë. Arsyeja për këtë ka qëndruar në aftësinë e Romës që ti riparojë përseri ushtarët e humbur nga rradhët e qytetareëve të saj të lirë, për arsye se Roma ka qenë republikë, përkundër Kartagjenës e cila ka pasur rregullim autokrat dhe ushtria e saj ka qenë e përbërë nga mercenarë të ndryshëm nga vende të ndryshme. Qytetari-ushtar në plan afatgjatë ka dëshmuar se është më i disciplinuar, më lojal dhe më i mirë për dallim nga ushtari i shtetit autokrat. Për këtë shkak idea për demokraci dhe liri politike të qytetarit merret si imput kryesor i perëndimit për të prdhuar ushtri më të mirë dhe më efikase. Gjithashtu, luftërat punike me Kartagjenën për shembull paraqesin një koncept të rëndësishëm për kuptimin perëd-nimor për luftën të cilët për herë të parë është zbatuar nga Roma e cila në vete ka përmbajtur: luftë totale, e njohur është edhe fraza e Marko Pokorij Katon të vjetrit ku thotë se: “Kartagjena duhet të shkatërrohet”. Kjo frazë ka qenë edhe një qëllim strategjik për romakët, përmes së cilës kanë qenë forca e vetme dominante e mesd-heut, ndërsa shkatërrimi total i Kartagjenës ka pasur të bëjë me definicionin e vetëm të fitores. Kur një gjeneral amerikan është pyetur se a është e mundur të arrihet „ëar termination“në kuptim të plotë, ai është përgjigjur me pyetjen “Kur për herë të fundit keni parë një kartagjenas të shetisë përreth“ ? Janë të shumtë ata që nuk e përkrahin këtë teori, duke menduar se ka shumë përjashtime për të pasur qëndrim se popujt e perëndimit kanë zhvil-luar një mentalitet të veçantë ushtarak. Sidomos ata që i mësojnë dhe dinë për sukseset japoneze të shek. XX, janë të bindur se kjo është një sh-embull pozitiv i kulturës lindore e cila ka arritur sukses ushtarak. Por, a kanë arritur japonezët një hap të tillë duke e përdorur dhe zbatuar mënyrën lindore të të luftuarit? Përgjigja është “jo”. Suke-set e Japonisë gjatë luftës ruso-japoneze në luftën e Parë Botërore si dhe gjatë ofenzivës së luftës së Dytë Botërore ka të bëjë me pranimin e tërësishëm të modelit perëndimor ushtarak. Në momentin që ushtria japoneze është riorga-nizuar, kah fundi i shek. XIX dhe e ka pranuar tak-tikën, teknologjinë dhe teknologjinë perëndimore në atë moment kanë hyrë në mesin e “fuqive të mëdha”. Për këtë shkak ShBA-ja përjashton japonezët nga ky “klub”, me pretekstin se pjesa e Pacifikut është e vogël për dy fuqi të mëdha, sidomos në qoftë se njëra anë është pjesë e anës lindore.lëshimi i vetëm në teorinë që tregon se ushtritë

44

sur në mënyrë vertikale në organizatën ush-tarake, janë të lidhura në mënyrë strukturore dhe marrëdhëniet e tyre janë të subordicionu-ara në strukturën kierarkike, bëjnë vendosjen e drejtimit të pjestarëve tjerë si dhe i koordi-nojnë aktivietet në organizatën ushtarake drejt realizimit të qëllimeve të përcaktuara, si janë të vendosur, si janë të lidhur dhe si janë marrëdhëniet e tyre në strukturën kierarkike. Secili strukturim i organeve udhëheqëse nga baza drejt pikës më të lartë të zonës organi-zative realizohet në bazë të ndarjes së punës. Strukturimi dhe funksionimi si fenomene janë tejet specifike dhe në to ndikojnë disa par-regullësi të caktuara. Ndjekja e fenomeneve si dhe zbulimi i rregullësive në sistemin e ko-mandimit dhe kontrollit paraqesin esencën e teorisë. Këtë nuk e thotë asnjë disciplinë tjetër shkencore. Teoria e komandimit dhe kontrollit ushtarak është disciplinë shkencore e organizatës së punës për forcat e armato-sura. Në procesin e krijimit të ushtrisë bash-këkohore, marrëdhëniet dhe komandimi kanë rol të veçantë edhe në teori edhe në praktikë. Në tepori ky problem duhet hulumtuar në mënyrë të gjithanshme, ndërsa konkluzionet dhe qëndrimet e dala nga kjo të zbatohen në mënyrë efikase në pjesën praktike. Në sistematizimin e pikëpamjeve, se komandimi dhe kontrolli ushtarak janë shkathtësi apo shkencë, teoria, para se të jep sqarim për karakterin shkencor të udhëheqjes ushtarake, duhet të ngadalësoj me shkathtësinë. Sipas kësaj teorie, shkathtësia është aftësi e real-izimit apo krijimit të marë nga përvoja, stu-dimi, hulumtimi apo shktathësia e cila është rezultat i njohurive apo praktikës. Por, koman-dimi dhe kontrolli ushtarak është një fushë e njohurive dhe dijes dhe kalon në shkencë, për shkak të inkuadrimit të marrëdhënieve të cila mund të sqarohen në mënyrë sistematike, ndërsa teoritë që paraqite të testohen dhe të avancohen me logjikën dhe faktet nga jeta dhe funksionimi i organizatës ushtarake. Si-pas kësaj, udhëheqja ushtarake merret njëko-hësisht edhe si shkencë edhe si shktathtësi. Karakterin shkencor, udhëheqja ushtarake e mer përmes principeve dhe ndryshimeve të medotave shkencore. Kur flitet për koman-dimin dhe kontrollin ushtarak si shkathtësi, kemi të bëjmë me aftësi personale me anë të zbatimit të medotës shkencore në punën e udhëheqësve ushtarak. Komandimi dhe kon-trolli ushtarak trajtohen si shkathtësi, kur kemi

omandimi është proces me përgjegjësi dhe tejet kompleks, për faktin se gjatë realzimit të detyrave ushtarake paraq-iten shumë rreziqe, kështu që nga

vendimet e komandantëve shpesh herë va-ret edhe jeta e njeriut. Është shumë e rëdnë-sishme që sa u përket detyrave komanduese të emërohen oficerë të cilët i plotësojnë nevojat psikofizike dhe kanë njohuri të duhu-ra intelektuale, profesionale të nevojshme për profesionin ushtarak. Për këtë shkak këta të fundit duhet të zhvillojnë marrëdhënie të mira profesionale dhe humane ndaj njerëzve të cilët janë nën komandën e tyre, si dhe të krijojnë kohezion në rradhët e njësive të tyre. Ngritja e kuadrove në sistemin e komandimit është njëra ndër detyrat e funksionit të ko-mandimit dhe udhëheqjes. Aftësimi i kuadrit për komandim dhe kontroll në kuadër të forcave të armatosura paraqet një hapsirë të madhe në territorin e udhëhequr. Koman-dimi dhe kontrolli gjithashtu nënkuptojnë një proces organizativ. Secila detyrë ka fillimin dhe fundin e saj. Në këtë mënyrë udhëhiqet me çdo aksion të organizatës si tërësi, apo me pjesë të saj, në qoftë se ato në kushte të caktuar e ralizojnë detyrën në mënyrë të pavarur. Çdo njësi që është më e lartë se çeta (bateria) apo cilado njësi komplekse në një veprim të caktuar të punës në strukturën e saj, ka trupin e saj të komandimit dhe të kontrollit (shtabin, komandën, etj.). Si çdo njësi në kuadër të organizatës, ashtu edhe trupi i komandimit dhe kontrollit përbëjnë njësinë organizative. Këta trupa në organiz-imin ushtarak janë formuar për kontrollin e veprimeve të organizimit të shtabit. Trupat kolegial të komandimit dhe kontrollit kur janë formuar dhe veprojnë për një kohë të caktuar në strukturën e tyre të brendshme, veprimin e tyre e mbështesin në bazë të veprimeve të organizatës së komitetit, gjegjësisht të pje-starëve të punës dhe përgjegjësisë kolektive. Në kuadër të organizimit ushtarak gjithnjë vë-mendje të veçantë i është kushtuar ngritjes së funksionit të komandimit dhe kontrollit, sidomos në kuadër të organizimit të shtabit. Përzgjedhja dhe udhëheqja e kuadrit kom-andues, gjithmonë ka qenë problem kryesor për përsosjen dhe aftësimin e organizimit ushtarak. udhëheqësit ushtarak, të cilët ishin të suksesshëm në kushte të luftës dhe të paqes, ndikuan në formimin e terorisë së udhëheqjes. Mënyra e tyre e komandimit dhe

kontrollit ishte temë hulumtimi për shumë teoriticientë të lëmisë së organizimit ushta-rak. Njohuritë në fushën e organizimit ushta-rak u dhanë si një lloj udhëzimi dhe rregulla të cilat u përdorën për ngritjen e nivelit të komandimit dhe kontrollit të njësive ushta-rake. Një numëri i madh i rregullave dhe ud-hëzimeve u bënë princip i punës në kushte të caktuara për arsye se praktika dhe hulumti-met e bëra vërtetuan se ekziston respektimi i ligjit gjatë zbatimit të tyre. Qasja themelore drejt të mësuarit dhe zbatimit të parimeve të komandimit dhe kotrollit u dhanë si të drejta dhe si autorizim, udhëheqësve ushtarak, qa-sje që nënkupton të drejtën e vendimarrjes,

të drejtën e autroizimit, fuqisë dh ndikimit, të drejtën e mësimit dhe shkëmbimit të përvo-jave. Megjithatë, kjo nuk mjaftëon për të sqa-ruar funksioni i komandimit dhe kontrollit në organizatën ushtarake. Me paraqitjen e struk-turave grupore në sistemin e komandimit dhe kontrollit është përsosur edhe mënyra e përzgjedhjes së njërëzve si dhe detyrat e dhëna në gjatë kohës së luftës dhe paqes. Të mësuarit e komandimit dhe kontrollit si funksion në organizatë, ka të bëjë me një qasje krejtësisht të re. Kjo do të thotë njo-huri e punës së njerëzve ku përfshihet edhe gjithëanshmëria gjatë qasjes. Megjithatë, edhe në këtë rast paraqiten devijime të cak-tuara, parimisht për arsye se komandimi dhe kotrolli merren si një aspekt i udhëheqjes së punës ku lihen anash marrëdhëniet njerëzore dhe marrëdhëniet tjera, sidomos në anën e edukimit dhe arsimimit të funksionit të ud-hëheqjes. udhëheqësit ushtarak, të vendo-

Rëndësia e teorisëKomandimi ushtarak dhe kontrolli

nin e organeve të komandimit dhe kontrollit. Secila organizatë dhe njësi organizative funk-sionon brenda zonës së saj e cila është e kufi-zuar në mënyrë vertikale dhe horizontale. Kjo paraqet një kornizë në të cilën ndodhin lëvizjet e brendshme gjegjësisht paraqet hapsirën në të cilën organizata ‘jeton’ me elementet e saj. Komandimi dhe kontrolli ushtarak si një ndër veprimtaritë e organizatës ushtrarake, është i kufizuar me zonën e vet organizative. Vep-rimtaritë e organizatës ushtarake drejtojnë udhëheqësinë ushtarake. Ky është një pro-ces i vazhdueshëm i grumbullimit të të dhë-nave dhe analizës, vendimarrjes, dhënies së detyrave dhe kontrollit ndaj rezultateve të arri-tura. Komandimine realizojnë individë (koman-dantë, shefa, ndihmës, referentë, etj), apo tru-pa udhëheqës me strukturë grupore kështu që ato gjenden në krye të zonës organizative ku edhe integrohen të gjitha funksionet. Sistemi i punës së organeve të komandimit dhe kon-trollit në organizatën ushtarake ka të bëjë me teorinë e komandimit dhe kontrollit ushtarak. Kjo paraqet teorinë organizative të strukturës, funksinimit dhe krijimit të sistemit udhëheqës në organizatën ushtarake. Detyra e saj nuk është që ajo të ofron zgjidhje të gatshme por ti ndjek, ti hulumtojë dhe ti sistematizojë fenomenet gjatë organizimit të funksionit të komandimit dhe kontrollit ushtarak, të zbu-lojë rregulla dhe të gejë metoda të punës dhe analizës. Teoria e komandimit dhe kontrollit ushtarak përveç metodave vetanake, përdor edhe metodat e përgjithshme shkencore si dhe metodat e shkencave tjera në hapësirën e zbatimit të saj. Kështu që, nëse flitet për marrëdhëniet mes njerëzve, kemi të bëjmë me sociologjinë, psikologjinë, antragogjinë,

etj. Në qoftë se flitet apo kemi të bëjmë me procese organizative, sipas metodave veta-nake, duke përdorur edhe metoda të caktuara matematikore teknologjike, ekonomike dhe mund të përdorim edhe metoda të fushave tjera shkencore.Në kushte të luftës së aramatosur përdoren të gjitha metodat e lartëpërmendura në një masë në të cilën kërkohet zgjidhje konkrete të problemve. Pa njohuri ndaj teorisë për luftën e armatosur ( taktikën, operativitetin dhe strategjinë), nuk është e mundur që të merret çfardo lloj vendimi, e me këtë edhe vendim për të përdorur njësitë nëpër operacione, gjegjë-sisht gjatë luftës së armatosur. Me njohjen e taktikës, operativitetit dhe strategjisë, nuk mjafton një komandim dhe kontroll të suk-sesshëm. Për këtë shkak, shefat, komandatët e njësive dhe komandave (shtabeve) në të gjitha nivelet e komandimit dhe kontrollit i për-dorin arritjet në shumë fusha shkencore.

Përmbajtja e njohurive Ekzistojnë pikpamje të ndryshme për për-katësinë e teorisë së komandimit dhe kontrol-lit në shkenca të ndryshme dhe në disciplina të ndryshme shkencore. Shumë ekspert ush-tarak janë të bindur se teoria e komandimit dhe kontrollit ushtarak është pjesë përbërëse e taktikës, operativitetit dhe strategjisë. Gjithashtu, shumë sociolog, psikolog dhe ata që meren me kibernetikë kanë bindjen se kjo teori është pjesë e shkencave të tyre. Megjithatë, teoriticientët ushtarak sa i përket komandimit dhe kontrollit thonë diçka tjetër, duke vënë në pah se për komandimin dhe kontrollin janë të nevojshme njohuritë nga të gjitha shkencat e lartëpërmendura, respektiv-isht janë të nevojshme të gjitha njohuritë, si njohuri komponente, ashtu edhe njohuri nga fusha e udhëheqjes. Komandimi dhe kon-trolli është punë e njerëzvve që u përkasin vendeve udhëheqëse, ndërsa teoria e ud-hëheqjes është disciplinë shkencore e cila na mëson me ligjet përmes së cilëve realizohet kjo punë. Teoria komandimi dhe kontrolli për-puthet apo ka anë të përbashkëta me teori tjera, ku mundësohet ndikim i caktuar i disci-plinave tjera shkencore dhe anasjelltas. Për këtë shkak themi se ekzistojnë aspektet juri-dike, ekonomike, psikologjike dhe politike të komandimit dhe kontrollit. Për funksionimin e një organizate ushtarake është e nevojshme të kemi njohuritë vijuese: filozofisë, politikës, dretësisë, arsimt, koncepcionit, strategjisë, or-ganizimit, ekonomisë, taktikës, tekonologjisë dhe teknikës. Komandimi dhe kontrolli si ve-primtari të organizimit ushtarak i absorbojnë të gjitha lëmitë e lartëpëmendura shkencore. Lëmia e komandimit dhe kontrollit është në lidhje të ngushtë me filozofinë, politikën, koncepcionin, udhëheqjen e strategjisë, orga-nizimit, ekonomisë dhe realizimin e taktikës, teknikës dhe teknologjisë. Në të gjitha for-macionet e forcave të armatosura vëmendje të veçantë i kushtohet sistemit të koman-dimit dhe kontrollit. Paralelisht me zhvillimin e shkencave teknike të cilat ndikojnë në mjetet dhe sistemet më të sofistikuara, me anë të organizimit të forcave të armatosura dhe me doktrinën e përdorimit të tyre, me shumë kujdes shqyrtohen çështjet e sistemit të ko-mandimit dhe kontrollit. Pothuaj se të gjitha armatat e botës në kuadër të tyre posedojnë shkolla të udhëhqjes dhe komandimit. Ud-hëheqja (kryesimi) dhe komandimi janë një dis-ciplinë speciale dhe e veçantë, ku përveç insti-tucioneve ushtarake regrutohen edhe shumë institucione tjera shkencore e shoqërore. Komandimi dhe udhëheqësia në kuadër të shkencave shoqërore dhe në kuadër të mbro-jtjes është lëmi e disciplinë speciale ushtarako shkencore në të cilën përveç institucioneve ushtarake angazhohen edhe shumë insti-tucione tjera shoqërore. Zgjidhje sa i përket udhëhqjes dhe komandimit kërkohen në disa drejtime: përmes vërtetimit të bazës dhe prin-cipeve teorike të komandimit dhe udhëheqjes (administrimit); gjatë përzgjedhjes së meto-dave më cilësore të strukturës së komandimit dhe kontrollit; në realizimin e metodave më efektive të punës së organeve të udhëheqë-sisë dhe komandimit; në zhvillimin e mjeteve teknike të komandimit dhe kontrollit; në kon-trollin e vazhdueshëm të bazave dhe princi-peve teorike të udhëheqësisë dha adaptimit të tyre në kushtet e posa krijuara.

Kemo Gjozo

45

të bëjmë me zbatimin praktik. Shkathtësia paraqet një përdorim kreativ si dhe zbatimin e principeve në një situatë të caktuar me qëllim që të arrihen rezultate të caktuara. Njohja e teorisë së komandimit dhe kontrollit ushtarak mundëson që në praktikë të zbatohen edhe metoda shkëncore, gjegjësisht udhëheqje shkencore të organeve, duke pasur parasysh se komandimi dhe kontrolli janë pjesë e vepri-meve të organizuara dhe kjo mundëson një ri-shikim të procesit në disa pjesë ku ka mundë-si të rikomponohen disa pjesë, metoda dhe mjete si dhe veprime shkencore edhe nga shkencat tjera. Te shkencat tjera janë të zh-villuara disa disciplina tjera të veçanta shken-core për mënyrën e udhëheqjes në kuadër të shkencës amë, si për shembull sociologjia e të udhëhequri, psikologjia e të udhëhequrit, aspektet juridike të të udhëhequrit, etj. Me anë të njohjes së këtyre degëve, pasurojmë teorinë e komandimit dhe kontrollit ushta-rak si veprim dhe punë organizative. Për të mësuar komandimin dhe kontrollin duhet të kemi njohuri paraprake nga lëmia në të cilën veprohet. Nuk është njejtë ajo se a do të kemi avancim dhe përsosje të kandidatëve të cilët në të ardhmen do të kryejnë funksionin e ko-mandimit dhe kontrollit, apo të atyre kandi-datëve të cilët e kanë kryer këtë funksion në nivele të caktuara paraprakisht.Përvojat nga njohjet e deritanishme të teor-isë së komandimit dhe kontrollit japin bazë në mënyrë që të mund të definohet përmbajtja e komandimit dhe kontrollit. Përmbajtja ba-zike e teorisë është: baza e teorisë; teoria e strukturës së sistemit të kontrollit dhe kom-andimit ushtarak; teoria e procesit të koman-dimit dhe kontrollit ushtarak. Për të kuptuar tërësisht fushat e lartëpërmendura janë të nevojshme: njohuri taktike, operative dhe strategjieke, njohuri matematikore, njohuri nga teoria e sistemeve, teorisë së njohurive informatike, njohuri nga analiza kuantitative, njohuri nga shkenca e kohës, psikologjisë së punës, grumbullimit të të dhënave, teorisë së strukturës, teorisë ekipore si dhe disciplinave tjera në organizimin shkencor të punës.

VEPRIMTARIA Komandimi dhe kontrolli ushtarak është ve-primtari e komandantëve dhe komandave me të cilat njësitë organizative apo individët gjatë procesit të realizimit të detyrave i real-izojnë qëllimet që i janë dhënë organizatës ushtarake. Komandimi dhe kontrolli ushtarak është njëra ndër funksionet e organziatës ushtarake, ndërsa e njejta shprehet me avan-cimin e ideve, njerëzve proceseve dhe punëve gjatë realizimit të detyrave, gjegjësisht në re-alizimin e qëllimeve të përcaktaura. Bazë për funksionimin e sistemit të udhëheqjes se qël-limeve të organizatës ushtarake. llojet e ve-primtarive përcaktohen në bazë të arritjes së qëllimeve. Veprimtarië integrohen në grupe të caktuara në bazë të së cilëve realizohen disa detyra në kuadër të një detyre më të madhe dhe përcaktohen apo emërohen si funksion. Me grupimin e funksioneve në një zonë të caktuar meren disa struktura të fun-sioneve. Komandimi dhe kontrolli është punë e individëve dhe e trupave organizativ. Kjo punë është e përcaktuar në mënyrë organiza-tive, e ndarë, e strukturuar dhe ka drejtimin e saj të duhur. Vendi dhe roli i organeve të kom-andimit dhe kontrollit janë të përcatkuara në bazë të ndarjes së punës. Kjo ka të bëjë me grupimin e bartësve të funksioneve në organi-zatë, gjegjësisht me strukturën dhe formacio-

46

MBËSHTETJE PËR SISTEMIN E SIGURISË SË REPUBLIKËS SË MAQEDONISË

allafaqimi i çdo shoqërie moderne me një numër të madh të rreziqeve, të cilët në një masë më të vogël apo më të madhe sfidojnë dhe kër-

cënojnë sigurinë e shtetit, ka ndikim në funksionimin normal, si të individit ashtu edhe të institucioneve dhe organeve shtetërore. Reflektimi i gjendjes së këtillë është organizimi i një sistemi të sigurisë i cili ka një qëllim të vetëm, të mundësojë realizimin e vazhdueshëm të funksioneve të shtetit. Natyra esenciale e sistemit të sigurisë predikon në vetvete atë se atij nuk i duhet të jetë një krijesë apo prodhim që lind sipas dëshirës së disa individëve, grupeve apo subjekteve politike. Nevoja për ekzistencën e shtetit është absolute, ndërsa sistemi i sigurisë duhet të jetë në funksion dhe në plan të parë, me qëllim të mbrojtjes dhe sigurisë së shoqërisë nga çfarëdo lloj kërcënimi apo rreziku. Specific-iteti i organizimit të funksionit të sigurisë ëshë shprehur përmes rolit të shumë sub-jekteve në shoqëri. Kjo nënkupton se edhe struktura e sistemit të sigurisë përbëhet nga përgjithësia e subjekteve të shoqërisë të cilët paraqiten si elemete të po këtij sistemi. Funksionet e tyre të caktuara në siguri janë të drejtuara kah siguria dhe ruajtja e sigurisë së shoqërisë në përgjithësi, gjë që vjen si rezultat i specificitetit të individualitetit të shtetit. Siguria e kushtëzon zhvillimin shoqëror, ndërsa kjo marrëdhënie e ndërveprimit vë në pah lidhjen e vazhdueshmë dhe të ndërsjellë. Kjo lidh-shmëri pa dyshim se në agjendën e shtetit çështjet e sigurisë i vë në rend të parë.

PËRBËRJA REZERVE E ARM-së

në bashkësitë ku mungon ndjenja e iden-titetit dhe kohezionit social. Vendi dhe roli i përbërjes rezerve në sistemin e sigurisë shihet në marrëdhënien e ndërsjellë të ndërveprimit, ku definohet dhe vërtetohet roli i kësaj marrëdhënie, e cila e vë dhe e përcakton vendin e saj. Përbërja rezerve me të gjitha karakteristikat dhe specifi-kat e saj ka rolin e një zinxhiri lidhës, i cili i përmabn të gjitha segmented e një shoqë-rie bashkëkohore. Duke i parë me vëmend-je ato të cilët janë të përfshirë në mbrojtje me funksion, e determinojmë kohezionin e sistemit të sigurisë, që del nga sinteza e marrëdhënieve të ndërsjella. Përbërja rezerve, e shqyrtuar në shumë aspekte të sigurisë, pasqyron vendin e saj në funksion të mbështetjes të sistemit të sigurisë. Në raport me organizimin shken-cor të sigurisë, në literaturë hasim në disa aspekte të shqyrtimit të këtij fenomeni edhe atë nga aspekti: funksional, struc-tural dhe institucional.Aspekti funksional në raport me termin organizim i sigurisë, ka të bëjë me nëj pro-ces të caktuar në të cilën renditen pjesët e sistemit për funksion të vetë sistemit si një tërësi. Kjo do të thotë se detyrat themelore dhe veprimi i organizimit janë

të paramednuara mirë dhe se për realiz-imin e të njejtave, vihen në funksion të gjitha resurset e nevojshme materiale dhe njerëzore të sistemit të sigurisë.Nga kjo del se në korelacion të ngush-të me aspektin funksional është edhe modeli i përbërjes rezerve nga mar-

rëdhëniet shkak pasojë të procesit të mo-bilizimit, proces përmes të cilit bëhet ren-

Efikastiteti i çdo sistemi të sigurisë varet nga sfera: politike, ekonomike, sociale, kulturore si dhe nga shumë sfera të tjera të jetës shoqërore. Mbrojtja nga rreziqet e jashtme mbetet problemi qëndror dhe kyç i sigurisë kombëtare. Por, praktika pa hamendje ka vërtetuar se shteti mund të rrezikohet dhe të jetë i kërcënuar nga ç’rregullime të brendshme, prishje të sta-bilitetit ekonomik dhe shoqëror, sidomos

Fotografia 1. PËRbËRJA REZERVE SIPAS ASPEKTEVE TË SISTEMIT TË SIGURISË

47

ditja e strukturës modulare të përbërjes rezerve. Formimi i strukturës funksionale nga subjektet e mbrojtes, siguron funk-sionim të sistemit të përgjithshëm si një tërësi organizative. Aspekti struktural ka të bëjë me element-et strukturale të organizimit, me marrëd-hëniet të cilat paraqiten mes elementeve, varësia e ndërsjellë, mënyra e realizimit të bashkëpunimit të nevojshëm dhe real-izimit të qëllimeve, renditja dhe mbiren-ditja e elementeve, etj. Kjo do të thotë se organizimi i çdo institucioni të sigurisë e pasqyron realitetin e saj përmes prezan-timit të renditjes së caktuar në brendinë e elementeve të atij institucioni, mbiren-ditjes së tyre, kohezionit të elementeve si dhe menyrën përmes së cilës realizohet vetë sistemi i sigurisë. Postulati themelor i funksionalitetit rrjedh nga rradhitja strukturale e përbërjes rezerve. Varësia e ndërsjellë e moduleve e njëkohësisht edhe pavarësia e tyre dhe e elementeve të tyre është e ndërtuar dhe e krijuar në një lidhje kohezioni në kuadër të rregullimit kierarkik me një gjendje të qartë dhe të caktuar të elementeve, gjegjësisht moduleve të bashërenditura. Aspekti institucional i organizimit të sig-urisë paraqet një sistem në të cilin realizo-hen marrëdhënie dhe ndikime të ndryshme të elementeve të ndara në strukturën or-ganizative, me qëllim që përmes sigurimit të përmbushjes së qëllimeve të caktuara të realizohen edhe qëllimet e veçanta të organizatës.Përbërja rezerve në mbështetje të siste-mit të sigurisë sipas nevojës realizon mar-rëdhënie të ndryshme në shoqëri, ndikon dhe është nën ndikim të ndryshimeve të përgjithshme shoqërore. Ndikimi i ndryshi-meve shoqërore të strukturës organizative reflektohet edhe në drejtimin e kundërt, ku krijohet një marrëdhënie e ndërsjellë obli-gative. Në përputhje me Strategjinë për Mbrojtje, në mbrojte dhe sigurin e integritetit territo-rial dhe pavarësisë, Republika e Maqedo-nisë do ti angazhojë të gjitha kapacitetet e sistemit të mbrojtjes dhe të sigurisë, ku del që mision primar i ARM-së është mbro-jta e pavarësisë, suverenitetit dhe integ-ritetit territorial, karakterit unitar të shtetit si dhe mbrojtja e popullatës nga rreziqet dhe kërcënimet e jashtme. Përcaktimi strategjik bukvalishte përcakton vendin dhe rolin e përbërjes rezerve të Armatës së Republikës së Maqedonisë përmes mis-ionit primar. Inkuadrimi në mbrojte të të gjitha subjekteve në mënyrën më percep-tive e reflekton homogjeninë e shoqërisë, të pasqyruar përmes përbërjes rezerve. Elementet e integruara kompatibile të forcave rezereve, pa dyshim se japin përgjigje nevojës së patjetërsueshme dhe rëndësisë së madhe që ka për momentin përbërja rezerve në kuadër të sistemit të mbrojtjes, por njëkohësisht krijojnë edhe proeksion të forcës ushtarake për bal-lafaqim me sfidat e së ardhmes. Marrëd-hënia e ndërveprimit e ndikimit shoqëror mbi subjektet e mbrojtes, pa dyshim se imponon një nevojë të pashmangshme për një zgjidhje kompatibile të sistemit e cila siguron dhe definon rolin dhe rëndësinë e përbërjes rezerve. Definimi i njëkohshëm i modelit të forcave rezerve me elemetet

të sektorit shtetëror të sigurisë (subjekte dhe institucione që i formon shteti) si dhe sektori i sigurisë antishtetërore( subjkete dhe institucione të aktorëve antishtetëror). Përbërja rezerve e konstituuar në forca të ndryshme me organizim dhe dimenzione të njohura në fakt i bashkon sektorët e sig-urisë në një forcë të mbrojtes e cila shpie drejt precizimit të detyrave të subjekteve pjesmarëse individuale në mbrojtjen e me këtë edhe në sigurinë e shtetit. Funksioni i bashkimit të shoqërisë në për-bërjen rezerve të Armatës së Republikës së Maqedonisë paraqet forcë kyçe në zhvillimin e kapaciteteve të mbrojtjes si dhe bazë të aftësive të nevojshme për përgjigje ndaj tendencave ndaj kërcënimit dhe rrezikut të paqes dhe stabilitetit të

Republikës së Maqedonisë. Përcaktimi strategjik i Republikës së Maqedonisë në përgjithësi i definon rolin dhe vendin e përbërjes rezerve të ARM-së në sistemin e sigurisë së Republikës së Maqedonisë: Mbrojtja e Republikës së Maqedonisë or-ganizohet si sistem për mbrotje dhe sig-uri të integritetit territorial dhe pavarësisë së Republikës. Sistemi i mbrojtjes është instrument kyç për mbrojtjen dhe pro-movimin e interesave afatgjate dhe vitale të Republikës së Maqedonisë. Mbrojtjen e përbëjnë qytetarët dhe organet qe-verisëse të vendit – Kryetari, Kuvendi dhe Qeveria e Republikës së Maqedonisë, MM dhe ARM.Shoqatat tregtare, ndërmarjet publike, institucionet, shërbimet dhe njësitë e vetëqeverisjes lokale mund të kryejnë detyra nga sfera e mbrojtjes. Mbrojtja mund të realziohet edhe përmes bash-këpunimit me sistemet kolektive së mbrojtjes dhe sigurisë në të cilat është e përfshirë Republika e Maqedonisë. Është e thënë qartë në nevojën e bashkimit të definuar, të institucionalizuar dhe bashkim e unitet të proceduar në mënyrë të plani-fikuar të kapaciteteve për mbrojtjes dhe promovimit të vlerave afatgjate, intere-save kyçe dhe vitale, duke përfshirë këtu të gjitha subjektet relevante të shoqërisë. Kjo tregon se forma e vetme e unifikimit të këtyre nevojave del nga përbërja rezerve.

Dr. Metodija DojçinovskiMr. Ivica Danevski

e veta konstituive kontribon për definim të qartë dhe të vazhdueshëm në vendin dhe rolin e merituar të përbërjes rezerve në sistemin e sigurisë së Republikës së Maqedonisë. “Kapitali” i çmuar i resurseve njerëzore i sublimuar në përvojë, shkathtësi dhe af-tësi krijon dhe vë një kornizë të vlerave me funskon parametri. Përgjithshmëria dhe bashkimi i kapitalit të tillë, në përbër-jen rezerve krijon një potencial enorm të vlerave të strukturuara në një organizatë të definuar kierarkike, gjë kjo që paraqet një burim të pashterrshëm të vlerave dhe aftësive. Ndryshimet globale në të gjitha sferat shoqërore nxitën një qasje ndry-she gjatë perceptimit të sigurisë si një faktor kyç për ekzistencën e shtetit. Të

dhënat se sulmet e armatosura nga jashtë nuk janë rreziqet dhe kërcënimet më të mëdha për sigurinë kombëtare, por se kjo ka të bëjë me problemet ekonomike, sociale, ekologjike, arsimore dhe shënde-tësore, hapi horizonte të reja të kuptimit të përgjithshëm ndaj sigurisë, e me këtë edhe horizonte dhe kuptime të reja ndaj aftësive dhe nevojave të sistemit të sig-urisë. Në këtë kuptim, siguria kombëtare nuk meret më edhe shumë me të a.q siguri të jashtme të vendit. Në kontekst me të lartëpërmendurën është edhe fakti që përderisa shumë vende bënin gara në armatim dhe përgaditeshin të bëjnë një luftë për mbrojte nga jashtë, të njejtët dështuan brenda. Konkluza e kësaj është se kërcënimet dhe rreziqet më të mëdha ndaj sigurisë kombëtare në fakt janë nacionalizmi etnik dhe fetar, kthesat dhe mosmarrëveshjet politike, krimi i or-ganizuar, rreziqet tekniko-teknologjike, fat-keqësitë natyrore, mos uniteti dhe konflik-tet e grupeve të caktuara dhe krizat dhe kundërthëniet ekonomike dhe sociale të cilat shpesh shëndërrohen në konflikte te armatosra. Si rezultat i kësaj janë luftrat qytetare, revolucionet qytetare, ndryshi-met e dhunshme të pushtetit politik dhe shbërbërja e shteteve. Si dëshmi e kësaj janë ngjarjet e zhvilluara në ish Bashkimin Sovjetik, në Çekosllovakim në Shqipëri, në Rumani, në ish Jugosllavinë “e dytë dhe të tretë”, në Serbi dhe në shumë vende tjera. Nevoja e të kuptuarit ndryshe të sigurisë solli deri tek ndarja në mënyra të ndryshme

48

AGJENTI QË DRIDHI RAJHUN E TRETËhpesh herë për të arritur deri te fitorja mjafton shkatërrimi i një ure nga ana e një komandanti më tepër se sa vras-ja e mijërave ushtarëve kundërshtar!

Duke u nisur nga kjo maksimë, udhëheqësit dhe planifikuesit e ABER-it (shërbimi sekret gjerman) dhe shërbimi SS për intelegjencë të jashtme AuSlAND-SD, kah mesi i vitit 1943 e zhvilluan planin sekret “kërcimi i largët” Ky plan ka pasur një qëllim – të vriten Stalini, Çerçili dhe Ruzvelti në një ditë, në një vend. Gusht, viti 1943. Tele-grami shifruar në tavolinën e drurit masiv të presidentit të BRSS-së, Josif Stalin. Tele-grami është i nënshkruar nga uinston Çer-çil, kryeministrit të Britanisë së Madhe, dhe në të qartësohen koha dhe vendi i mbled-hjes së liderëve të ShBA-së, Britanisë së Madhe dhe BRSS-së. Mbledhja në të cilën duhej të shqyrtohen dhe të meren vendime strategjike për mbarëvajtjen e mëtejshme të luftës së Dytë Botërore, ka qenë e njohur edhe si Konferenca e Teheranit e treshes së madhe. Për shkak të sigurisë së intelegjencës qyteti i Teheranit (në Iran) ka qenë i shirfuar si “Kairo-tre”, ndërsa kon-ferenca si “Eureka”. literatura historike jep interpretime të ndryshme se si bashkësia e intelegjencës gjermane ka arritur deri te informata në lidhje me vendin dhe kohën e mbajtjes së kësaj konference. Por, sido-qoftë nuk është çudi që shërbimi sekret gjerman ka arritur deri te këto të dhëna, për shkak se kjo konferencë ka zënë përmasa të mëdha të përgaditjeve të cilat nuk kanë mundur të mbeten sekrete në tërësi nga ana e rrjetit të patentuar të shërbimit sekret të Gjermanisë naziste, sidomos nëpërmjet

„Kush do të qëllojë mbi treshen e madhe ?“

agjente sovjetike e NKVD-së) ka prenotuar një takim me Kuznjecovin, me majorin e BS, Paul fon Ortel, majorin njëzet e tetë vjeçar i cili sipas vlerësimit të Kuznjecovit ka qenë një “lojtar kyç” në lojën e shërbimit sekret. Ky oficer i ri menjëherë i është ofruar kaped-anit Paul zibert duke mos ditur se ai çdo natë pi shampanjë dhe liker me njërin ndër agjentët më të mëdhenj sovjetik. Dijenia, elokuentiviteti, dëshira, për të ndarë idealet dhe besimin e fitores, por edhe komoditeti financiar i kapedanit zibert kanë qenë aryse të mjaftueshme që Paul fon Ortel të ofrohet shumë me Paul zibertin. Nga tregimet e Kuznjecovit të përmbledhuar në memoaret e shefit të tij, kolonelit Dmitrij Medevedev, veçohen dy takime të rëndësishme i dy ak-torëve kryesor të kësaj storie. Në fakt, pas disa takimeve informale dhe ahengjeve ku të reja Maja dhe lidija pas disa gotave të pira, e kanë nxehur atmosferën dhe këtë rast e ka shfrytëzuar Orteli që në mënyrë të drejpërdrejtë të pyes Kuznjecovin (i fshe-

pozitave të saj në Turqi, Iran, dhe londër. Por, që kjo storie të jetë edhe më intere-sante, do të kthehemi disa javë më pas, në qytetin Rovno në ukraninën perëndimore. Aty ka jetuar kapetani Paul zibert një oficer i graduar gjerman dhe njeri me ndikim në rrethin nazist në kryeqytetin e atëhershëm të ukrainës së okupuar. Por pas kapetanit zibert, fshihet anëtari i shërbimit sekret rus, Nikollaj Kuznjecov, njeriu që dëshmoi se me shumë siguri i ka zbuluar sekretet më të mëdha gjermane në mënyrë siste-matike. Në spiun me talent të rradhë për tu përshtatur rrethit dhe për të arritur deri te informata shumë të vlefshme për luftën. Gjatë mbrëmje gala të mbajtur në kryeqyte-tin Rovno, Kuznjecov ka qenë i rrethuar nga dy bukuroshe, lidika liskoska dhe Maja Mikota, të dyja këto punonjëse të shërbimit sekret sovjetik. Ato, përmes bukurisë dhe sharmit të tyre kanë qenë cak i pashman-gshëm i oficerëve gjerman dhe gjithashtu kanë shërbyer si dekor i ‘lojtarëve të mëd-henj’ në shërbimin sekret nazist. Gjatë atyre ditëve në qytet ka mbëritur një grup i përbërë nga pjesëtarët e SS, të cilët janë vendosur në qytet. Pas një kohe të shkurtër grupi është kthyer, ndërsa ka ngelur vetëm një shturmbanfirer (major) i cili u ka rënë në sy agjentëve sovjetik. Në fakt, ky major ka pasur roje të dyfishtë para zyrës së tij, nuk ka marë pjesë në mbeldhjet e zakon-shme apo në familjen e BS dhe Gestapos. Shpesh herë ka marë disa të burgosur nga burgjet dhe i ka dërguar në drejtim të pan-johur dhe më pas është kthyer vetë. Maja Mikota, e cila në fakt ka punuar si agjente e dyfishtë i Gestapos, ndërsa në fakt ka qenë

49

hur nën nofkën Paul zibert) rreth disfatës së ushtrisë gjermane në Kursk. Kjo temë në atë kohë ka qenë mjaft e ndishme dhe nuk ka qenë e pëlqyeshme të elaborohet gjërë e gjatë, por agjenti Kuznjecov e ka pranuar këtë lojë dhe e ka detyruar ushtarin naiv gjerman i cili ka besuar kot në gjenialitetin e idesë gjermane për të qeverisur e pushtuar botën, e duke u nisur nga kjo Kuznjecov ka filluar të elaborojë me një logjikë tejet interesante. Ja një pjesë nga polemika e tyre: “Çfarë është qëndrimi yt ndaj rastit të Kurskut e aspak nuk bën llogari se sa dhe si rusët kanë përparuar në këtë front? Në këtë moment me këto fjalë ka ardhur në shprehje talenti i pagabueshëm i agjentit sovjetik si dhe aftësia e tij deductive për të zbuluar se si ti pëlqejë dhe ti lë përshtypje bashkëbieduesit, duke mos ja thënë atë që ai do ta dëgjojë. Shiko, ndoshta është qesharake, ka vazhduar Kuznjecov, por unë atë disfatë e shoh nga një këndvështrim tjetër. Për mua shpesh herë, disfatat janë më të dobishme dhe më të rëndësishme se sa fitoret. Gjatë fitoreve, ka vazhduar Kuzn-jecov, njeriu e humb ndjenjën e realitetit, bëhet arrogant dhe nuk mendon, ndërsa gjatë disfatave dhe dështimeve njeriun e bën që ai të mendojë, të vlerësojë dhe përsëri të niset drejt një zgjidhje të proble-mit”.Sipas mendimit të Kuznjecovit, këto fjalë do të jenë vendimtre edhe për takimin vi-jues mes tyre, ku i inkurajuar nga mendimi filozofik dhe logjik i kapetanit Paul zibert, alias Nikollaj Kuznjecov, agjenti gjerman Fon Ortel në të do të sheh një personalitet të rëndësishëm për një mision të rëndë-

sishëm. Por, Paul fon Ortel aspak nuk ka qenë naiv. Ai ka gjenë një agjent i trajnuar dhe i dijshëm i cili i ka ditur veprat ushtarake të Shlifenit, Moltes dhe Klauzevicit, ndërsa ka pasur njohuri të detajizuara edhe për kryengritjet e Xhingis Kanit, Napoleonit dhe të udhëheqësve tjerë ushtarak. Një agjent i tillë, i shkolluar dhe i trajnuar nuk është gjendur rastësisht në Rovno. Kjo është vërtetuar edhe në takimin e tij të fundit me Kuznjecovin. Përafërsisht në këtë mënyrë ka rrjedhur biseda e fundit mes kapetanit Pau zibert dhe Fon Ortelit: A je i gatshëm

24 nëntor, në aeroportin e Sofjes vonë në mesnatë, para bombarduest “Junker” pa targa regjistrimi është vendosur një grup parashutistësh. Ata kanë qenë në pritje të shefit të tyre i cili i ka raportuar njeriut me gradën e firerit të brigadës (general major i SS). Pas bisedës së shkurtër, parashutistët hyjnë në avion dhe i drejtohen qytetit Shiraz në Iran. Përderisa “mercedesi i zi” me shpe-jtësi të madhe është lraguar nga aeroporti i Sofjes, general-majori Ualter Shelenberg, shefi i AUSLAND-SS duke qëndruar shumë komod në ulësen e lëkurës së makinës filloj të thurrë fjalë në telegramë “Deri tek rajs-fireri Hajnrih Himler, rruga “Princ Albert” nr. 8, infomatë konfidenciale. Operacioni “Kër-cimi në distancë” filloi. Dhe kështu, duke mos e ditur se rusët kanë njohuri për op-eracionin në fjalë, diverzantët gjerman nga aeroportet e Sofjes dhe Beogradit, aty ku edhe kanë qenë pikat fillestare të opera-cionit, janë nisur për në Iran. Për tre netë në Iranë kanë arritur pesë grupe diverzantësh të gjithë këto pjestarë të shërbimit sekret SS. Plani ka qenë që të përdoren të gjitha shtëpitë dhe banesat e marrura me qera që kanë gjenë në afërsi të vendit ku do të kalojnë makinat zyrtare të Stlinit dhe Çer-çilit, objekte këto të vendsura për të shër-byer si pozicione të volitshme për likuidimin e liderëve. Sipas planit ka qenë e paraparë që Ruzlvelti të kidnapohet ku më pas do të shërbente për negociata me SHBA. Beso-hej se me këtë akt do të mund të ndryshojë kahja e luftës në dobi të Gjermanisë. Por, gjermanët nuk e kanë ditur se qysh më 21 nëntor në Teheran ka zbritur një brigadë e tërë për operacione speciale të Ministrisë së Punëve të Brendshme të BRSS-së, ndërsa me ekipet e sulmit ka udhëhequr majori Vladimir Grigorijev. Më 26 nëntor brigada speciale i ka befasuar gjermanët. Vetëm për një natë aksione simultane kanë qenë të asgjësuara nëntë prita përgjatë es-kortës të lëvizjes së VIP personave, ndërsa një ditë më parë kanë qenë të arrestuar dhe të likuiduar disa njerëz të logjistikës dhe të shërbimit serket gjerman që kanë qenë të lidhur me operacionin në Teheran. Nga vik-timat është bërë një fotodokumentacion i cili është dërguar në Moskë. Në njërën nga fotografitë Nikollaj Kuznjecov e ka njohur kufomën e majorit Paul Fon Ortelit, i cili ka qenë i avancuar me gradën e kolonelit pak para se të niset nga Sofja. Është inte-resante se burimet historike ruse dhe ato perëndimore japin të dhëna diametralisht të kundërta në lidhje me këtë rast. Në fakt, disa nga lojtarët kryesor të shërbimit sekret nazist siç ka qenë Oto Skorcini, gjatë gjykimit pas ngjarjes ka thënë se as që ka ekzistuar ndonjëherë tentativë për likui-dimin e treshes së madhe. Për hirë të së vërtetës, literature nuk jep shumë të dhëna rreth asaj se kush ka qenë shtrunbanfireri Paul Fon Ortel dhe për të nuk dihet asgjë. Por kjo nuk do të thotë se ai ska ekzistuar. Nga ana tjetër, rusët kanë publikuar shumë të dhëna ku shpesh përmendet ky emër lidhur me operacionin “Kërcim në distancë”. Pa marë parasysh qëndrimeve dhe të dhë-nave kundërthënëse, me këtë përfundon edhe një odise e agjentit të madh sovjetik Nikollaj Kuznjecov, një njëri me logjikë tejet precizie dhe zbatues i egër i së drejtës ndaj nazistëve, njeriu i cili dridhi deri në themel Rajhun e Tretë.

Vlladimir Jovanovski

që edhe pas plagosjes tënde përsëri të nisesh në fornt dhe atë ta shohësh në sy, ka pyetur Fon Orteli. Kuptohet se jam, është përgjigjur zibert, unë nuk i vlersëoj së tepërmi njerëzit e vegjël, unë jam njeri i aksioneve, është përgjigjur zibert. Por në front ju premtojnë kryqe të argjenta (deko-rata gjermane), por më shpesh meren edhe kryqe varresh prej druri, i nderuari zibert, i tha duke buzëqeshur Fon Orteli. Kuznjecovi e pranoi këtë lojë dhe vazhdoi të shtirret si naiv dhe falës. unë jam një kalë që mund të lavrojë arrën major i nderuar e jo të mer pjesë dhe të shtyhet me brirrë. Fon Orteli me dramaticitet të tonit iu përgjigj: Tigri që ka dhëmbë të mprehur, nuk i nevojiten brir-rët, ziberti qeshi dhe ia ktheu: Por unë nuk jam tigër, i nderuari zbert! Më pas Fon Orteli vazhdoi: Por unë do të bëjë që të jesh tigër i nderuari zibert! A je i gatshëm të shkosh në vendin ku vendoset fati i betejës?ziberti i drejtuar dhe me një zë serioz th: Po! Do të jem në çdo front! Në atë moment Fon Orteli filloi të qesh pa u ndalur. E kush të tha se lufta vendoset në front, miku im?! Kuznjecovi e dinte se fjalia e rradhës do të jetë një informatë shumë e rëndësishme dhe vendimtare, dhe vazhdoj të luaj rolin e një ushtari naiv. Ku nëse jo në front, pyeti ai i habitur. Dhe në atë moment Fon Orteli e tha sekretin. Atje miku im, nuk shkohet në uniformë dhe me tankse por me makinë dhe i veshur si civil me shumë para. Ajo nuk është front, aty është Teheran! Teheran?! Pyeti me naivitet ziberti, si mos të kishte kuptuar asgjë. Po, Teheran. Aty do të mba-het mbledhja e treshes së madhe, ndërsa ne do t’ua prishim planet. Plani është që ti likuidojmë të tre në një ditë. Grupi i opera-tivistëve do të jetë një grup i vogël dhe unë do të bëj përzgjedhjen e personelit. Mendo-hu, nëse don eja edhe ti, je i mirëseardhur. Këto janë fjalët e fundit lidhur me këtë op-eracion të cilat majori Fon Ortel ia ka thënë kapetanit zibert, në përpjekje që ta regru-tojë për të marrë pjesë në operacionin për likuidimin e Stalinit, Çerçilit dhe Ruzveltit në Teheran. Të nesërmen Kuznjecovi e ka in-formuar Moskën përmes radiostacionit në malin Cuman në lidhje me këto informata. Njëkohësisht njëri ndër agjentët më të mirë sovjetik në Teheran, nëntëmbëdhjetvjeçari Gevork Vartanian, me ekipin e tij të përbërë nga shtatë spiunë, kanë arritur të zbulojnë një rrjet nga rreth 400 agjentë gjermanë në Teheran dhe në Iran, dhe e kanë asgjë-suar atë, ku është hapur rruga që rusët të planifikojnë një operacion të ri në Irak. Kuzn-jecovi ka kërkuar leje nga Moska që men-jëherë ta likuidoi Fon Ortelin por nga Moska i është thënë që të njejtin ta lë të gjallë dhe të vazhdojë të “bashkëpunojë” me të. Nuk ka të dhëna të sakta se si përnjëherë Fon Orteli është zhdukur nga Rovno. Më 20 nëntor është dhënë lajmi se majori Fon Ortel është vetëvrarë në zyrën e tij. Kupto-het që Kuznjecovi e ka ditur se kjo është gënjeshtër e rradhës nga ana e shërbimit gjerman me qëllim që ta fsheh majorin Fon Ortel, para se ai të niset në mision. Mbetet të shihet se a i është qartësuar fakti ma-jorit Fon Ortel për qëndrimin e tij tejet të hapur gjatë komunikimit me një kapetan relativisht të panjohur si ziberti dhe kështu është zhdukur, apo në fakt ai nuk ka gjetur kohë të për procesin e gjatë të regurtimit dhe e ka mënjanuar idenë e regrutimit të zibertit për misionin sekret. Sidoqoftë më

jatë dekadës së pestë të shekullit të kaluar kompania amerikane “Bell Air-craft Corporation” prodhoi helikopterin revolucionar “Bell Model 204” i cili i njo-

hur ndryshe edhe si “Huey” i dha fund domin-imit të motorit kliptik në dizajnin e helikopter-ëve dhe në mënyrë madhështore hapi erën e re të helikopterëve me turbo motorë. Njëko-hësisht, në anën tjetër të botës, Bashkimi Sovjetik me urdhërin shtetëror ajror 329. (GAZ 329) inxhinjerët e vyeshëm sovjetik filluan të punojnë në prodhimin e helikopterit të parë të tyre të shoqruar me grupin e turbo motorëve – kolosin, helikopterin e rëndë dymotorësh “Mi-6”. Në atë kohë, te pioneri helikopteristik si dhe njëherit te konstruktori kryesor i “GAZ 329”, brilanti Mihaill Leontijeviç Mill, lindi idea për një helikopter të ri, helikopter i cili do ta zëvendësonte krenarinë e deri atëhershme, helikopterin klipik sovjetik “Mi-4”.Në kushte të kontrollit ndaj ekonomisë në kuadër të së cilës kompanitë shtetërore të cilat prodhonin komponentat për “Mi-4” ngelën të kënqur me porositë e njëpasn-jëshme të garantuara nga ana e shtetit edhe pse promovimi i hapur për fluturaken e re e cila do të “rrezikonte” të ardhmen e “Mi-4” nuk ishte një ide e mirë. Për këtë shkak Mill, në qarqet e larta politike sovjetike idenë e tij e prezantoi si një modifikim të “Mi-4” e cila do të rezultojë me një fluturake më të mirë njëmo-torike e cila do të shoqërohej nga variant i një lloji ekzistues të motorit të rrafshët dhe i cili do të përdorte komponente dinamike nga “Mi-4”. Gjatë procesit të lobimit, Mil mes tjerash insistoi të jep sqarime edhe rreth komoditetit të cilin fluturakja do të ja mundësonte presi-dentit të SHBA-së, gjatë vizitës së parë të tij BRSS-së. Kjo rezultoi me përkrahje nga ana e Ministrisë së Aviacionit Qytetar e cila ndikoi që Këshilli i Ministrave i BRSS-së më 20 shkurt të

50

Historiku i gjeneratës së parë dhe të dytë të helikopterëve „Мi-8“

vitit 1958 të miratojë prodhimin e helikopterit të ri me shenjë “B-8”.Nën mbikqyrjen dhe kontrollin e zëvendës kontstruktorit kryesor të “GAZ 329”, Vjaçesl-lav A. Kuznjecov, me projektin “B-8”, së pari udhëhoqi G.V Remezov e më pas edhe V.A Nikiforov. Dizajni i fluturakes u definua në vitin 1959 dhe parashihte që helikopterin ta vë në lëvizje turbo variant i motorit “ivçenko” AI-24. Por performacat e dobëta të cilat edhe në letër e demonstruan këtë zgjidhje jo të mirë, procesin e orientuan drejt “GAZ 329” në një alternativë në formë të grupit dymotorësh. Kjo aleternativë u prezantua para Këshillit të Ministrave i cili u ballfaqua edhe me dëshirën e liderit Nikita Hrushçov për një helikopter komfor dhe të sigurtë, i njejtë si helikopteri i presidentit Duajt Ajzenhauer në të cilin Hrush-çovi pati rastin të fluturoi dhe të përdorë gjatë vizitës së tij në SHBA në shtator të vitit 1959. Në një atmosferë të tillë Këshilli i Ministrave e aprovoi propozimin e “GAZ 329” dhe në këtë mënyrë e autorizoi byronë e 117 të konstruk-torëve eksperimental (OKB-117) për të formuar një grup për prodhimin e një pajisjeje dymoto-rike dhe prodhimin e një reduktori kryesor për të njejtën. Në atë kohë në krye të “OKB-17” ishte Sergej Petroviç Izotov ku me ekipin e vet inxhinerit për një kohë të shkurtër i prodhoi komponentat e duhura të cilat ndikuan shumë pozitivisht në zhvillimin e mëtejshëm të indus-trisë helikopteristike sovjetike.Në këtë mënyrë Izotovi vazhdoi me shumë sukses hapërimin e paraardhësit të tij dhe njëherit nismëtarin e “OKB-117”, konstruktorin kryesor të motorëve për helikopterë, Vladimir Jakimoviç Klimov.Më 30 maj të vitit 1960 Këshilli i Ministrave autorizoi prodhimin e dy prototipëve njëmo-torësh “B-8” dhe prodhimin e pandaneve dymotorike “B-8A” ku u krijuan kushtet për ballafaqimin me dizajnin e definuar original

LEGJENDA E „VOSJEMERKËS“ SOVJETIKE

MË 28 QERSHOR TË VITIT 2014 MbUSHEN 20 VJET NGA MbËRRITJA E DY HELIKOPTERËVE TË PARË “MI-8” TË PARASHIKUARA PËR TI SHËRbYER ARM-SË, NË AEROPORTIN E PETROVECIT. HELIKOPTERI “MI-17” DO TË NGELË NË HISTORI SI HELIKOPTERI I PARË I POROSITUR NGA ANA E ARM-SË PËR SHËRbIMET E SAJ, POR EDHE SI HELIKOPTERI I PARË I FORCAVE AJRORE TË MAQEDONISË

51

së bashku me modifikimin e tij dymo-torësh. Prototipi i parë “B-8” lëvizte me anë të turbo motorit AI-24B i cili gjithashtu lëvizte motor bartës katërkëndor rotor “i huazuar” nga “Mi-4”. Fluturakja e konfiguruar në këtë mënyrë, me ngjyrat e avio kompanisë kombëtare “Aeroflot” i drejtuar nga test-piloti Boris V. Zemskov e realizoi fluturimin e saj të parë më 24 qershor të vitit 1961. Pas vetëm dy javë më 9 korrik 1961, kjo fluturake ju prezantua opinionit ndërkombëtar në shfaqen e madhe ajrore e cila u mbajt në aeropor-tin “Tushino” në veri të Moskës. Proto-tipi i dytë “B-8” përfundoi me konstruk-tim në vjeshtën e vitit 1961 dhe i njejti u përdor për prova dhe hulumtim në tokë. Aleanca e NATO-s fluturakeve “B-8” u ndau shenjën koduese raportuese “hip-A” (NATO reporting name: Hip-А).Mangësitë e vërejtura te “B-8” u për-mirsuan te prototipi i dytë dymotorësh “B-8A” i cili i drejtuar nga test piloti Nikollaj V. Leshin fluturoi më 2 gusht të vitit 1962, ndërsa fluturimin e tij komplet e realizoi më 17 shtator të vitit 1962. Për dallim nga “B-8” prodhimi i të cilit u ndërpre, “B-8A” mori formë lëvizës përmes dy motorëve të rinj “klimov” TV2-117 ( me kompresor ak-sial 10 gradësh, komorë për djegje me tetë mbledhës të karburantit dhe dy ndezëse, turbinë dyshkallëse të kom-presorit, turbinë dyshkallëshe të lirë dhe starter-gjenerator i integruar GS-18), komponenta këto të cilat përmes reduktorit kryesorë “VP-8” në mënyrë iniciale lëviznin rotor bartës nga flutur-akja “Mi-4” e cila më 9 tetor të vitit 1963 përfundimisht u zëvendësua me rotor të ri peskëndësh i cili mundësoi përdorim më të mirë të motorëve në raport me performacat fluturuese të fluturakes. Prototipi i dytë “B-8A” për-fundimin e tij e rrumbullaksoi me VIP konfiguracion dhe mori shenjën “V-8AP” (P për fluturake civile) përderisa i treti mori konfiguracion transportues i shënjuar si “V-8AT” (T për transport). Tre fluturaket “B-8A” morën shenjën e NATO-s „hip-B“ (Hip-B).

Gjenerata e parë e „Mi-8“Hulumtimet shtetërore të „B-8A“ fil-luan në marsin e vitit 1963 dhe zgjatën deri në nëntor të vitit 1964 ku pasoi vendim qeveritar për fillimin e prodhi-mit serik dhe itnegrimin e fluturakes

8TA” e emëruan “hip-C”.Në ndërkohë në vitin 1967 “GAZ 329” u riemërua në “Ent Helikopteristik i Moskës” (EHM) ku në vitin 1970 do ti shtohet edhe emri Mihail Leontijeviç Mill, për nder të konstruktorit të njohur, i cili ndërroi jetë më 31 janar të vitit 1970 në Moskë në moshën 60 vjeçare. Po atë vit, “Mi-8” filloi të prodhohet edhe në 99 ente aviacioni në Ulan-Ude të BRSS-së. Do të cekja se helikopterët “Mi-8” të prodhuar në Ulan-Ude që nga koha e BRSS-së merren si makina të prodhuara në mënyrë më cilësore, për dallim nga ato që u prodhuan në Kazan, ku gjatë kohës së Luftës së Ftohtë u prodhuan dhe u eksportuan të gjitha monstrat e “Mi-8”. Për nevo-jat e Armatës Popullore të Jugosllavisë (APJ) në Kazan u prodhuan 93 flutur-ake “Mi-8”, fluturake këto të cilat Jugo-sllavisë iu dhanë mes viteve 1968 dhe 1981. Këto helikopterë arritën në Jugo-sllavi përmes bartësve të armatimit dhe lansuesve UB-16-57 që i bën të përshtatshëm për verzionin “Mi-8TA”. Megjithatë edhe fluturaket jugosllave të kohës ishin të shenjuara me “Mi-8T” dhe shenjën zyrtare lokale “HT-40” (HT për helikopter transportues) Këto he-likopterë gjatë kohë i drejtuan dhe i për-dorën edhe shumë oficerë, nënoficerë dhe ushtarë nga Maqedonia, përvoja e pasur e të cilëve në vetën e vitit 1994 kontriboi për një operacionalizim të shpejtë të katër helikopterëve “Mi-17” të porositura për ARM-në.Me modifikimin e “Mi-8TA” në vitin 1973 u prodhua fluturakja luftarake trans-portuese “Mi-8TB” e cila ishte e pajisur me gjashtë bartës të ngarkesës as-gjësuese, me mitraloz “Afansajev” me kalibër 12,7 mm, të montuar në mënyrë fleksibile dhe një komplet luftarak të përbërë nga 700 plumba me kalibër prej 12,7 mm me gjashtë lansues “UB-32-57” dhe me katër raketa antiblin-duese 9M17 “falanga” të vendosura mbi secilin bartës të brendshëm dhe të jashtëm dhe qëndror të ngarkesës asgjësuese. Helikopteri bashkëkohor “Mi-8TB” nga ana e Pentagonit ameri-kan u përshkrua si helikopteri më i armatosur në botë, ndërsa NATO e emëroi me emrin raportues “hip-E”. Për Republikën Demokratike të Gjermanisë u prodhua verzioni eksportues i “Mi-8 TBK” i cili ishte i armatosur me gjashtë raketa antiblinduese 9M14P ”maljutka P” ndërsa në aleancën e NATO-s ishte i njohur si “hip-F” (Hip-F).Rëndësia e “Mi-8” për zhvillimin e përgjithshëm të industrisë helikopter-istike sovjetike del në pah ndaj faktit se motorët “TB2-117”, reduktori krye-sor „ВР-8“ si dhe modifikimi i trupit të “Mi-8T” në vitin 1967 kur u krijua proto-tipi i helikopterit luftarak amfib “Mi-14” ndërsa dy vite më vonë me vendosjen e motorëve të rinj “klimov” TB3-117 si dhe me vendosjen e reduktorit të ri kryesor „ВР-14“ në trup të prodhuar me anë të modifikimit të konstruksionit të “Mi-8T”, u prodhua edhe prototipi i parë i helikopterit luftarak legjendar sovjetik „Mi-24“.

Igor Bozhinovski

në rradhët e aviacionit civil dhe ush-tarak sovjetik nën shenjën oficiale “Mi-8”. Prodhimi serik filloi në mars të vitit 1965 në entin e 387 sovjetik të Kazanit, në Republikën Autonome Tatare Socialiste Sovjetike (RATSS). helikopteri i parë serik kishte konfigu-racion civil dhe ishte i shenjuar si “Mi-8P” dhe e lëshoi vendin e prodhimit më 16 tetor të vitit 1965. Gjatë këtij viti me “Mi-8T” (Т për tarnsport) filloi pajisja e forcave të armatosura sovje-tike. Seritë iniciale “Mi-8P” dhe “Mi-8T” përdornin motorë TB2-117 me forcën e derës dalëse nga 1.500 kuaj fuqi (KS) të cilat së shpejti u zëvendësuan nga më të mira me resurs më të madh të remontit të motorëve “TB2-117A”, e më pas edhe “TB2-117AG”. Pa marë parasysh a bëhej fjalë për “Mi-8P”apo për “Mi-8T”, NATO verzioneve të para të këtyre fluturakeve u ndau vetëm një shenjë “hip-C” (hip-C). Vlen të ceket se njëlloj si “B-8” edhe “B-8A” ashtu edhe të gjitha verzionet civile dhe verzionet salone të “Mi-8” që nga fillimi e deri sot prodhohen me dritare të mëdha drejtkëndore në kabinën transpor-tuese. Fluturaket e përshtatura ushta-rake dhe për transport të llojit “Mi-8” indentifikohen lehtë nëpërmjet drita-reve të vogla rrethore të cilat siguro-jnë fuqi më të madhe strukturore të konstruksionit.Armata sovjetike në mënyrë iniciale përdorte “Mi-8T” për transport të ushtrisë dhe pajisjeve ushtarake. Por në momentin që u rishqyrtuan per-formancat dhe mundësitë reale të fluturakes, e sidomos kur dolën në pah përvojat amerikane me helikop-terët ushtarak “huëi” në Vietnam, gjeneralët sovjetik shpejtuan dhe ju drejtuan “GAz 329” me propozim për ti shqyrtuar dhe mësuar mundësitë e armatimit të “Mi-8T”. Në këtë mënyrë në vitin 1968 u prodhua verzioni i parë i armatosur i “Mi-8TA” (T transport dhe A armatim) e cila e paraqet “Mi-8T” të pajisur me instalime të nevojshme dhe shënjestër në kabinën e pilotit, si dhe me katër bartës të ngarkesës as-gjësuese (nga dy në secilën anë të he-likopterit) të varrura mbi konstruksionin gypor e fiksuar në murret e jashtme të kabinës transroptuese. Ngarkesën as-gjësuese te “Mi-8TA” më së shpeshti e përbënin katër elemente lansuese uB-16-57 (16 grimca rraketore C-5 të kalibrit 57 mm), ndërsa më vonë edhe “uB-32-57”, si dhe kombinime nga lan-sues dhe bomba deri në 250 kg. Duke pasur parasysh se bëhet fjalë për një modifikim jo shumë të nevojshëm të “Mi-8T” analistët e NATO-s për “Mi-

LEGJENDA E FOTOGRAFIVE:„MI-8Т“ TRANspORTuEsI I FORcAVE Të ARMATOsuRA sOVJETIkE (foto: Rajner Myler)

Foto 1: Të GJIThA pROTOTIpET E „MI-8“ IshIN Të pAJIsuRA ME DyER Të kOkpITIT AshTu sI MuND Të VëREhET EDhE Në këTë FOTOGRAFI NGA pAJIsJA E pARë NJëMOTORIkE В-8

Foto 2: pROTOTIpI I DyTë DyMOTORIk „В-8А“ I pARë GJATë kOhës së FLuTuRIMIT Të TIJ Të pARë kuR IshTE I pAJIsuR ME ROTORI bARTës Të „MI-4“

Foto 3: TRE VLERësIME Të hELIkOpTERIT LuFTARAk TRAspORTuEs „MI-8ТВ“ ME pROEksION ANësOR shTEsë Në FuNDIN E TIJ „MI-8p“

Foto 4: “sALONI“ VIp E kONFIGuRuAR çEkE E „MI-8s“ E pAJIsuR ME AbsORbuEs Të VIbRAcIONEVE Të ROTERIT bARTës (foto: Tomash soushek)

hvillimi i shpejtë i ngjarjeve në Maqedoni në gjysmën e dytë të vitit 1944 solli deri te ajo që luftimet dhe kryengritjet të marrin një karak-

ter më masiv, ku nën udhëheqjen e SHP të Maqedonisë gjendeshin 25 brigada nacionalçlirimtare, 4 brigada artilerike, 3 brigada inxhinerike, 1 brigadë e mo-torizuar dhe 15 aradha partizane. Këto njësi të Maqedonisë në mënyrë opera-tive ishin të vendosura në kuadër të 7 divizioneve që vepronin në territor prej 4 zonave operative, nga të cilat më vonë do të formoheshin 3 korpuse të Ush-trisë Nacionalçirimtare të Maqedonisë. Gjatë periudhës nga muaji shtator deri në nëtor të vitit 1944 janë zhvilluar lufti-met përfundimtare për çlirimin e vendit tonë. Gjatë luftimeve shpesh herë ka ndodhur që një qytet për një kohë të shkurtër të kaloj nga një anë në anën tjetër, në atë bullgare apo gjermane na-ziste dhe në anën e partizanëve.Duke filluar nga gjysma e dytë e mua-jit tetor, deri në 19 nëntor të vitit 1944, njësitë e LNÇ-së dhe APM-së i filluan operacionet për çlirimin përfundimtar të Maqedonisë. Caku i operacioneve ishte shkatërrimi i lidhjeve të komunikacionit kun ë këtë periudhë lëviznin drejt veri-ut edhe njësitë e fundit të grupit ush-tarak gjerman “E”, si dhe luftë kundër formacioneve kuislinge në Maqedoninë perëndimore. Komandanti sovjetik i kra-hut jugor të armatës sovjetike, gjenerali Birjuzov ishte i mendimit se të gjitha forcat e LNÇ-së dhe APM-së duhet të koncentrohen në luftë kundër lidhjeve të

52

OPERACIONET E VITIT 1944

komunikimit në mënyrë që të mos lejo-het lëvizja e lirë e njësive gjermane drejt veriut.Gjatë fazës së parë është çliruar pjesa lindore e Maqedonisë, Povardaja Jugo-re dhe Pellagonia, ndërsa gjatë fazës së dytë u zhvilluan luftime kundër for-cave balliste në pjesën perëndimore të Maqedonisë. Në pjesën e Kriva Rekës në Maqedoninë lindore, vepronte aram-ta e 1. bullgare, e cila në bashkëveprim me divizionin e Kumanovës, zhvillonin luftime kundër forcave gjermane në vendin e quajtur Çifte Han, në Stracin dhe në Kumanovë. Pas manovrave dhe rrethimeve të gjata nga data 3 deri në 8 tetor të vitit 1944, çlirimtarët e çliruan Kriva Pallankën, ndërsa pas luftimeve të gjata dhe të përgjakshme me 25 tetor ranë edhe rojet e Stracincit. Gjermanët u tërhoqën dhe u përgaditën për mbro-jten e Kumanovës, e cila në luftimet e

ÇLIRIMI PËRFUNDIMTAR I MAQEDONISË

OPERACIONET PËRFUNDIMTARE TË USHTRISË SË MAQEDONISË TREGUAN DHE PRAKTIKISHT DËSHMUAN SE LUFTA ANTIFASHISTE E MAQEDONSIË ËSHTË SHPREHJE E AFTËSISË SË POPULLIT TË MAQEDONISË QË NË MËNYRË TË PAVARUR TË FITOJË LIRINË, NË KUADËR TË KOALICIONIT INTERNACIONAL SOLIDAR ANTIFASHIST. SPECIFIKA E LUFTËS ANTIFASHISTE TË MAQEDONISË KISHTE TË bËNTE ME FAKTIN SE LUFTA NUK ISHTE VETËM LUFTË KUNDËR OKUPATORIT GJERMAN, POR NJË LUFTË EDHE KUNDËR TË GJITHË OKUPATORËVE TJERË DHE NDIHMËSVE TË TYRE, KU U KRIJUAN RRETHANA LEHTËSUESE EDHE PËR LËVIZJET NË VENDET FQINJE SI: NË bULLGARI, NË SHQIPËRI DHE NË SERbI. NË HAPËSIRAT E MAQEDONISË U THYE PALCA KRYESORE E OKUPATORIT GJERMAN SË bASHKU ME ALEATËT E TIJ NË KËTË PJESË TË EUROPËS. DUKE HEDHUR NJË VËSHTRIM MË TË THELLË, OPERACIONET NË MAQEDONI KRIJUAN KUSHTE LEHTËSUESE PËR ZHVILLIMIN E LUFTIMEVE EDHE NË PJESËT TJERA TË FRONTIT TË EUROPËS JUGLINDORE

53

përbashkëta të njësive të LNÇ-së dhe APM-së së bashku me njësitë bullgare nga përbërja e 5. e armatës bullgare, çliruan Kumanovën më 11 nëntor të vitit 1944.Luftime të ashpra janë zhvilluar edhe nëpër vende tjera në pjesën lindore të Maqedonisë, ku edhe Koçani është çliruar më 22 tetor, ndërsa qyteti i Shtipit më 8 nëntor të vitit 1944.Me këtë është ndërprerë komunikimi Dojran-Strumicë-Shtip-Shkup, komuni-kim i cili ishte tejet i rëndësishëm për forcat gjermane për shkak të mbrotjes së pjesës lindore të njësive gjermane ku të njejtën e mbronte grupi luftarak gjer-man „Katner”. Kundër saj gjendeshin njësitë e divizionit të 51. të Strumicës e cila nga 27 tetori 1944 bashkëveproi me njësitë e armatës bullgare në lufti-met te vendi i quajtur Kosturino nga 23-27 tetor, në rajonin e Radovishit nga 22 tetori deri në 4 nëntor, si dhe lufti-met në rajonin e Strumicës për çlirimin përfundimtar të saj, të zhvilluara nga 31 tetori deri në 1 nëntor të vitit 1944. Njëkohësisht në hapësirat e Maqe-donisë së mesme dhe perëndimore gjegjësisht komunikimet dhe komuni-kacioni i cili dërgon përmes Pellagonisë drejt veriut si dhe komunikimet të cilat lidhin Strugën dhe Ohrin me Shqipërinë, gjithashtu u zhvilluan luftime të ashpra mes njësisë së korpusit të 15. i cili ve-

pronte në qytetet e Prilepit, Prespës, Ohrit, Negotinës, Kivollakut dhe Grads-kos. Si më karaterstik do të përmëndin sulmin e qytetit të Prilepit më 5 brigada të LNÇ-së dhe APM-së si dhe luftimet për këtë qytet nga 29 tetoeri deri në 2-3 nëntor të vitit 1944. Pas luftimeve disa ditore më 2 nëntor Prilepi u çlirua nga njësitë e korpusit të 15. Njësitë nga përbërja e 49. dhe e korpu-sit të 15. pa ndonjë pengesë ju drejtuan Manastirit, ndërsa divizioni i 49. shër-bente si forcë rezerve e SHP të LNÇ-së dhe APM-së. Më 4 nëntor 1944 u çlirua

Botërore ishin të mëdha: mbi 10.000 shtëpi dhe mbi 4.000 objekte të shkatërruara dhe të djegura; 83.000 raste të vjedhjeve dhe plaçkitjeve; mbi 300.000 bagëti të asgjësuara dhe të therrura, rrugë të shatërruara, 170 ura të shkatërruara, të shkatërruara mbi 500 km shina hekurudhore, apo 80% i rrjetit hekurudhor, duke përfshirë këtu të gjitha lokomotivat dhe 97% të vagonëve. Gjatë kohës së okupimit në mënyrë të pakontrolluar eksplato-heshin bukuritë natyrore – pyjet dhe xehet, U shkatërruan kapacitetet in-durstriale, ndërsa ndaj fuqisë punëtore zhvillohej esksploatim i paparë. U morr dhe u asgjësua gjithçka që ishte e mun-dur edhe nga kultura bujqësore.Por, gjithashtu, padyshim se Lufta Na-cionalçlirimtare dhe ajo antifashiste e Maqedonisë, si pjesë e luftës së nivelit botëror të progresivitetit njerëzor kishte karakter nacionalçlirimtar dhe antifashist, ku njëherit erdhi edhe deri te afirmimi i popullit të Maqedonisë. E gjithë kjo i obligon këto dhe gjeneratat e ardhshme në edukimin e traditave luftarake të popullit të Maqedonisë që nga luftërat e kaluara deri te lufta kundër fashizmit, në mënyrë që të vler-sojnë dhe respektojnë atë për të cilën kanë luftuar gjeneratat para tyre. Në këtë gjë i obligojnë dëshmorët e rënë të luftrërave çlirimtare, të cilët dhanë jetën e tyre në altarin e lirisë kombëtare e sociale të vendit të tyre. Operacionet përfundimtare të ushtrisë së Maqedonisë treguan dhe praktikisht dëshmuan se lufta antifashiste e Maqe-donsië është shprehje e aftësisë së po-pullit të Maqedonisë që në mënyrë të pavarur të fitojë lirinë, në kuadër të ko-alicionit internacional solidar antifash-ist. Specifika e luftës antifashiste të Maqedonisë kishte të bënte me faktin se lufta nuk ishte vetëm luftë kundër okupatorit gjerman, por një luftë edhe kundër të gjithë okupatorëve tjerë dhe ndihmësve të tyre, ku u krijuan rrethana lehtësuese edhe për lëvizjet në vendet fqinje si: në Bullgari, në Shqipëri dhe në Serbi. Në hapësirat e Maqedonisë u thye palca kryesore e okupatorit gjerman së bashku me aleatët e tij në këtë pjesë të Europës. Duke hedhur një vështrim më të thellë, operacionet në Maqedoni krijuan kushte lehtësuese për zhvillimin e luftimeve edhe në pjesët tjera të frontit të Europës Jug-lindore. Si akt koincidencial dhe aspak i rastë-sishëm dhe i denjë për historinë dhe për të ardhmen, që realizua pikërisht më 2 gusht të vitit 1944 në ditëne Il-indenit, ishte edhe mbledhja e parë e ASNOM-it. Me këtë akt u sigurua një vazhdimësi e veprës liridashëse të popullit të Maqedonisë, ku më vonë populli i Maqedonisë do ta kurrorzojë me shpalljen e shtetit – Republikën e Maqedonisë.

Prof. d-r Marjan DimitrijevskiGjeneral Boris Stojanoski

Manastiri, ndërsa një ditë më vonë edhe Prespa. Për çlirimin e Ohrit u desh ndihma e përforcimeve shtesë me zh-vendosjen e divizionit të 49., kështu që më 7 nëntor të vitit 1944 u çlirua edhe Ohri, ndërsa më 8 nëntor edhe qyteti i Strugës. Në rajonin e Velesit më 9 nëntor të vitit 1944, njësitë e divizionit të 50. e çliruan Velesin, ku edhe praktikisht u realziua koncentrimi i njësive partizane në atë zonë dhe me këtë u hap rrugë për çliri-min përfundimtar të Shkupit. luftimet për çlirimin e Shkupit filluan me sulmin e njësive të divizionit të 42. dhe të brigadës së 16 nga përbërja e divizionit të Kumanovës. luftimet disa-ditore të cilat filluan nga data 11 nën-tor të vitit 1944, mundësuan çlirimin e pjesës më të madhe të Shkupit nga ana e djathtë e lumit Vardar. Forcat gjer-mane të vendosura në pjesën veriore, verilindore dhe në pjesën perëndimore të qytetit, vazhdimisht ishin në kontakt dhe në afërsi me njësitë e lNÇ-së dhe APM-së, ndërsa më vonë të njejtët ia dalin që të tërhiqen drejt grykës së Kaçnikut në natën ndërmejt 13 dhe 14 nëntorit të vitit 1944, duke lënë kështu një sasi të konsiderueshme të materi-alit dhe teknikës ushtarake. Gjatë lufti-meve njësitë partizane dhe vullnetarët e qytetit, penguin minimin e objekteve të rëndësishme të qytetit. Me këtë rast, ShP e lNÇ-së dhe APM-së dha urdhërin vijues: „Pas luftimeve të ashpra tre ditore më 12, 13 dhe 14 nëntor njësitë e LNÇ-së së Maqedo-nisë çliruan kryeqytetin e Maqedonisë federale. Shkupi, qyteti i heronjëve të popullit si: Ordan Nikollovi, Cvetan Dimov, është i lirë. Qyteti në të cilin ranë heroikisht për lirinë e Maqedo-nisë edhe trimat e po këtij vendi si: Mirçe Acev, Strasho Pinxhur, Kuzman Josifovski, etj. Gjatë luftimeve tre di-tore të cilat zhvilloheshin nëpër rrugët e qytetit, veçnërisht dhanë kontribut dhe u dalluan këto njësi: brigade e 3 dhe e 12 e divizionit të 42 dhe brigade e 16 e divizionit të Kumanovës. Gjatë luftimeve të ashpra të njësive nën ko-mandën e Shtabit të Korpusit të Shk-upit të LNÇ-se dhe APJ-së ushtarëve gjerman iu ndalua që të hedhin në erë urat e lumit Vardar dhe godinat krye-sore të qytetit të Shkupit. U shprehim falenderime dhe mirënjohje njësive për guximin e treguar gjatë luftimeve për çlirimin e Shkupit “. Sipas instruksioneve të Shtabit su-preme të uNÇJ-së më 18 nëntor të vitit 1944 urgjentisht u hap mundësia dhe nevoja për likuidimin e formacioneve balliste në pejsën perëndimore të Maqedonisë. Gjatë luftimeve tejet të ashpra, qyteti i Kërçovës u çlirua më 15 nëntor të vitit 1944, më pas më 18 nën-tor u çliruan Gostivari dhe më 19 nëntor u çlirua edhe Tetova. Vlerësimi i dëmeve materiale në nivel ekonomik dhe kulturor përfshinte shi-fra të larta. Dëmet materiale që pë-soi Maqedonia gjatë luftës së Dytë

54

„Kultura e një kombi krijohet me vite, e njejta mund të shkatërrohet për disa

sekonda“

e ngushtimin e rrethit dhe mosërrug-daljen nga qorr sokaku i ushtrive na-ziste dhe shpierjes së tyre në drejtim të dështimit dhe humbjes definitive, Hitleri ndihet i rrezikuar dhe shpall

dekret ku jepet urdhëri për shkatërrimin e gjithë asaj që ka potencial të konfiskohet dhe të përdoret nga ana e sovjetikëve. Mes tyre është edhe përmbledhja e tij artistike e vjedhur nga vendet e teritorret e okupuara, një kolekcion me vlerë jashzakonisht të madhe, koleksion i cili është dashur të shër-bejë si pjesë e një muzeu të madh nazist, i planifikuar të ndërtohet në periudhën e pasluftës në Mynih. Duke i kuptuar qëllimet e tij, forcat aleate në vitin 1943 formojnë njësinë speciale të përbërë nga 350 vetë

(në film janë të reduktuar në shtatë karak-tere), njerëz të cilët kanë më shumë njohuri për Mikelanxhelon, Sezanin, Rembrantin, se sa për pushkët automatike, plumbat dhe bombat, njerëz të njohur si “rojtarë të trashëgimisë”. Detyra e tyre nuk është e lehtë, duhet ti gjejnë veprat e vlefshme artisitike të cilat Hitleri i ka vjedhur dhe i ka fshehur në vend të panjohur dhe t’ua kthe-jnë pronarëve të tyre.

Heronjë të HarruarProfesorë të artiti, kuratorë dhe arkitektë janë njerëzit të cilët e përbëjnë grupin disa anëtarësh pa të cilën shumë reprezente të rëndësishme dhe të vlefshme sot nuk do të ekzistonin. Këta njerëz, të cilat kanë zënë një vend të rëndësishëm në historinë eu-ropiane, nuk janë shumë të njohur në peri-udhën e Luftës së Dytë Botërore, thjeshtë

Vjedhja më e madhe e veprave artistike gjatë historisë

Rojtarët e trashëgimisë

janë lënë nën hijen e ngjarjeve nga frontet dhe betejat e mëdha. Ballafaqimi tyre me armën, është përvoja e parë e këtij lloji për ta, por në asnjë moment ata nuk janë treguar më ndryshe se sa ushtarët e vër-tetë të njësive tjera. Ata janë të gatshëm të japin jetën e tyre dhe të viktimizohen për të shpëtuar ndonjë vepër artistike dhe janë të bindur se kjo është një vendim shumë i dre-jtë. Ata jetën e tyrë e barazojnë me vepër të Mikelanxhelos apo Rembrantit. Regji-mentin e posa formuar e komandon Frenk Stouks (Xhorxh Klluni) i cili rreth vetes for-mon një skuadër e cila intenzivisht dhe me shumë përkushtim do të punojë në gjetjen

e vendit sekret. Rezultati final do të jetë gjetja dhe shpëtimi i mijëra veprave artis-tike nga kthetrat naziste. Përveç skuadrës së tij të regrutuar, shumë e rëndësishme për suksesin e misonit është edhe fracezja Kler Simon (Kejt Bllanshet), një njohëse e mirë e artit dhe pikturës dhe sekretareshë në Rajhun e Tretë, pa ndihmën e së cilës, si dëgjuese, artefaktet nuk do të gjindeshin në kohë. Kler është edhe roli i vetëm femëror i këtij filmi. “Rojatrët e trashëgi-misë” janë në garë me kohën – patjetër duhet që ti gjejnë pikturat dhe skulpturat më të rëndësishme që gjenden në teritorrin e armikut, pas vijës së frontit dhe ti kthejnë

aty ku e kanë vendin. Por, edhe ky operacion, ashtu si shumë të tjerë, është shumë i rrezikshëm dhe bart në vete shumë viktima.

Arti si medium i rezistencësPse arti dhe kultura janë pikë e shkatërrimit dhe asgjësimit gjatë konflikteve të luftës? Përgjigja është e qartë – pikërisht ato janë zëri i ideve të mëdha dhe progresive. Arti ka fuqinë që të ndajë ide, të prek deri te masa e popullit, të ndikojë, të inspirojë, të bëjë thirrje dhe të pro-vokojë. Secila vepër artisitike inkor-poron në vete shpirtin e kohës dhe vetitë bashkëkohore, ndërsa vet vepra është larg kohës reale. Veprat artistike shpesh herë angazhohen në gjetjen e përgjigjes ndaj lëvizjeve politiko-sociale duke i shprehur qën-

drimet ndaj tyre. Të rikujtojnë “Ge-ranikën “ e njohur të Pikasos e cila duke e përshkruar bombardimin në Baski si dhe tragjedinë e cila veça-nërisht implikon individë, para se gjithash, individë të pafajshëm dhe civil, u bë një simbol anti ushtarak.Çdo luftë bart në vete një ç’përqëndrim të mendësive pro-gresive, të profesorëve, artistëve, shkencëtarëve, degradim dhe as-gjësim të veprave të tyre si me-kanizëm për mbrojtjen e sistemit të ri nga ndikimi i tyre. Pa dyshim se këta individ dhe autoriteti i tyre paraqesin rrezik për rendin i cili im-ponohet. Teatrot, mediat, industria e filmit në kohë lufte, ngjajshëm si nën regjimet diktatoriale, janë poth-uajse gjithmonë rreptësisht të kon-trolluara dhe të cenzuruara, ndërsa

jepnin një dinamikë të gjithë kësaj. Filmi nuk pretendon të paraqesë një qasje dokumentaristike dhe as që ka nevojë për ndonjë gjë të tillë, gjë që lë mundësi të kapen momentet e Luftës së Dytë Botërore si bazë që në mënyrë praktike të mund të përpunohen faktet e shkruara. Për fat të keq, edhe në këtë rast kjo mundësi ngelet ende nën hije.Loja e aktorëve është pothuaj se monotone, ndërsa përpunimi dhe zhvillimi i roleve ëstë jo e plotë duke lënë përshtypje të një pasigurie. Xhorxh Klluni, ku me këtë film na paraqitet për të gjashtën herë gjatë karierës së tij si regjisor, duket se gjindet më mirë para kamerave se sa prapa tyre. As ekipi i aktorëve i përzgjedhur nga lista e parë holivu-diane nuk ia del që të neutralizojë dhe të fsheh lëshimet gjatë filmit.

Megjithatë, ky ekranizim i rallë i kësaj njësie aleate jo shumë të njohur edhe të një aspekti tjetër të Luftës së Dytë Botërore, dhe në mungesë të një përpunimi më solid dhe më të strukturuar, ne do të ngelim në pritje të një “rimejku” (remake) të ri ku në të ardhmen e afërt do të ketë më tepër elemente imagjinuese, përpunim dhe zhvillim më të detaji-zuar dhe do të ofrojë një nivel më të lartë të interesit dhe zbavitjes. Nëse ende nuk keni pasur rastin të shihni këtë film, i cili është transmetuar në kino sallat e Shkupit, me siguri që do të keni mundësi ta ndiqni gjatë përsëritjeve verore të filmave, që vi-jojnë gjatë ditëve të nxehta të stinës së verës.

Elena Gjorgjieva

55

veprat letrare të djetura. Qëllimi përfundimtar i këtyre aktve më së miri transmetohet dhe tregohet përmes fjalëve të Frenk Stouksit i cili e potencon rëndësinë e detyrës: “Dikush do të thotë se përskaj të gjithë këtyre njerëzve që po vdesin rreth nesh, kujt i intereson për ar-tin? Por, ai që thotë kështu, gabon, për shkak se kjo është ajo për të cilën po luftojmë, për kulturën, për mënyrën e jetës tonë. Ato mund të zhdukin gjenerata, të shkatërro-jnë shtëpitë e tyre, por ato përsëri do të kthehen. Por nëse zhduken e asgjësohen arritjet e njerëzve dhe historinë e tyre, kjo do të thotë se ata as që kanë ekzistuar dhe kanë jetuar ndonjëherë. Këtë gjë nuk mund ta lejojmë.”

Aktori si regjisor Duke pasur parasysh faktin që arti i shtatë jep mundësi të pakufizuara të të shprehurt, mund lirisht të themi se zhvillimi i tregimit në këtë film si dhe realizimi estetik janë në një nivel të lartë, për vet faktin që kemi të bëjmë me një prdoduksion tejet profesional të Holivudit. Ng-jarjet zhvillohen pa ndonjë drama-tizim të theksuar, kështu që filmi stagnon nga fillimi e deri në fund rreth një pike konstante, duke mos pasur shumë momente të veçanta, skena, dialogje apo elemente tjera filmike të cilat do të bënin dallim si-pas përshtypjes së tyre dhe do të

Regjia: George Clooney

Skenari: George Clooney, Grant Heslov, Robert M. Edsel, Bret Witter

Rolet: George Clooney, Matt Damon, Bill Murray, Kate Blanchett, John Goodman, Hugh Bonneville, Bob Balaban, Dimitri Leonidas

Montazhi: Stephen Mirrione

Kinematografija: Phedon Papamichael

Muzika: Alexandre Desplat

Kohëzgjatja: 118 minuta

Vendi: SHBA / Gjermani

Viti: 2014

Si matet rëndësia e një lufte? Kuptohet se ajo që ëshë në plan të parë, në llog-arinë e fundit është numri i viktimave njerëzore. Por, lufta jep edhe një goditje indirekte ndaj njerëzimit, duke lënë gjithçka të shkretë gjithandej, e nuk kursen as kulturën dhe artin të krijuara vite me rradhë. Filmi “Rojtarët e trashëgimisë” (origj. Monuments men) na rrëfen një tregim të vërtetë për një grup guxim-tarësh, të bashkuar në një rresht, detyrë e të cilëve është që ti mbrojnë arte-faktet kulturore, të lëna nën kërcënimin e dorës së luftës.

56

Vizitë pirografit – Vllatko Ançov

ARTI

NË

MBË

SHTE

TJE

TË

PROFE

SIONIT

oçani gjendet në pjesën lindore të Maqedonisë, një qytet me një kej të rregulluar bukur i cili përmes lumit të vogël bën historinë. Rrethinë e

cila lind artisë. Qytet liridashës, pika më e rëndësishme tregtare në lidje të vendi, oazë e orizit dhe e shtëpisë tradicinale maqe-donase. Njerëz të urtë dhe të devotshëm, ndërsa niansa artistike e Koçanit, këtij qyteti i jep indivitë të shkëlqyer që talentët e tyre i afirmojnë në shumë fusha.„Mburoja“ është revistë ushtarake dhe gjithmonë si redaksi do të kuptojmë se në rradhët e ARM-së kemi individ të cilët edhe jashtë orarit të punës krijojnë, dhe meren me art, gjithnjë jemi në kohën dhe vendin e duhur për të mbuluar faqet e revistës sonë.Sipas kësaj logjike rruga na shpiu drejt shtëpisë së rreshterit Vllatko Ançov. Koça-nasi I urtë në shërbim të ARM-së pranë Bataljonit të logjistikës në Shtip me gradën e rreshterit, hapi portat e shtëpisë së tij me qëllim që të zhvillojmë një bisedë rreth rrugëtimit të tij jetësor, me theks të veçantë rreth hobit të tij të rrallë - pirografisë.Koincidenca e rastësishme e datës së lindjes së tij 18 gusht, sikur ka demantuar angazhimin e tij profesional. Pasi ka kryer shkollën e mesme dhe pas përfundimit të shërbimit ushtarak, konkuron për një vend në APJ-jë e dikurshme më vonë punësohet me kontratë ku fiton edhe gradën e nënofi-cerit. Ka shërbyer në disa njësi si pjestarë i logjistikës VES intendant, ku më pas form-

imin e ARM-së e pret në Kumanovë. Në vitin 1997 është në pozitën e oficerit aktiv dhe më pas kthehet në Shtip përsëri si rreshter në çetën e logjistikës. Ka punuar edhe në komandën e brigarës së parë në njësitin “Akrepët”, në Petrovec, në KBO si nënoficer për bashkëpunim ndërkombëtar. Së fundmi përsëri kthehet në Shtip dhe punon në Bataljonin e logjistikës.Ky njeri, një rreshter i disciplinuar dhe entu-ziast, kohën e tij të lirë e plotëson me hobi, që në fakt paraqet edhe një formë të artit, e njohur profesionalisht si pirografi.Vllatko Ançov në fillim është marë vetëm me grafikë, përderisa interesi i ka mundë-suar të njihet me faktin se në Serbi dhe Sllo-veni ekzistojnë priografë të kalibrit profe-sional. Me ndihmën e bllogjeve të ndryshme ka arritur të mësojë përbërjen dhe punën e procesit të pirografisë dhe dalngadalë të zbulojë sekretet e saj.„ Kryesisht punoj për vete. Kur filloj së kri-juari, mendoj se koha është ndalur dhe nuk kalon“.Vllatko Ançov më shpesh punon në kushte shtëpiake. Vetë procesi ka disa faza të cilat në mënyrë të detajzuar na i sqaroi Vllatko Ançovi.„Drutë i vendos në garazhë, e sharroj në disa pjesë, aq sa është e nevojshme për të përshtatur me madhësinë e fotografisë. E rrafshoj nga të gjitha anët për të fitur sipër-faqe të rrafshët. Më pas vizatoj, apo indigo vizatimin e vendos në dru. Ajo që vizatohet

tribuan që nga një kënd tjetër më diskret, të hyjmë në këtë problematikë, për të cilën objektivisht para se të njihemi me rreshterin Ançov, kishim njohuri simbolike, apo për të mos thënë, nuk kishim pothuajse fare njo-huri. Ai tregoi interes për të na sqaruar dhe për të na bërë pjesë të kësaj teknike. I lum-tur për shkak të mundësisë që ia dhamë për ta prezantuar në revistën e vetme ushta-rake, ai ishte shumë i hapur në bisedë dhe bashëpunim. Nuk e kurseu as makinën e tij për të bërë një gjiro dhe për të parë një pan-oramë të bukur të qytetit të tij, të vizitojmë Shtëpinë e Kulturës, të shohim dhe të foto-grafojmë një pjesë nga ekspozita e tij. Në një bisedë të shkurtër me drejtorin e institu-cionit të lartëpërmendur, u tha publikisht se të gjitha veprat do ti qëndrojnë në disponim këtij të fundit edhe në të ardhmen dhe se kjo është vetëm fillimi.Rreshteri Ançov është një njeri shumë i qetë dhe modest. Pikërisht këto karakteristika e bëjnë atë që të ketë në vete dozën e duhur të qetësisë në momentet kur punon në ve-prat e tij të bukura të drurit dhe të teknikës së pirografisë. Duke qenë i tillë, na ofroi që të jemi mysafirë të tij. Refuzuam për faktin se na prisnin edhe detyra tjera. Sidoqoftë, atë e lamë që të kënqet me rrezet e diellit pranver-or dhe të shfrytëzojë sa më mirë ditën e lirë.Me përshëndetje të ngrohta u larguam. Ai u falenderua përzemërsisht për kohën e ndarë, ndërsa ne iu falenderuam atij për mikëpritjen. I falenderuam që na tregoi dhe zbuloi një botë të re të artit bashkëkohor.Revista „Mburoja” është gjithmonë në dis-ponim që ti ndajë me lexuesit,krijimtaritë dhe talentet e të gjithë të punësuarve tanë në ARM dhe MM. Njëra ndër rubrikat e revistës, ju kushtohet pikërisht atyre.

Mitko Vasilevski

të vizatuara një mësuese me dy nxënësit e saj. Vllatkoja si një artist i pavarur, vajzën e tij e vlerëson me notën më të lartë në stilin në të cilin ajo punon. Duket se ajo i ka pers-pektivat e hapura, vetëm duhet vazhduar në këtë rrugë.„Dua të lavdërohem edhe me një arritje të pazakontë të vajzës time. Kohë më parë si lojtare e klubit futbollistik për femra nga Koçani, fitoi kampionatin e Maqedonisë“.Duke pasur mundësinë si në angazhimin pro-fesional ashtu edhe në aspektin ekspeditiv të bindemi në kapacitetin artistik të rreshterit të ARM-së – Vllatko Ançov, u bindëm në një gjë. Ai posedon një burim të pashterrshëm të energjisë, të pasururar me një imagjinatë të pakufijshme si dhe me një shkathtësi pothuajse të përkyer gjatë punës, gjëra që këtë njeri e bëjnë kampion të vërtetë në piro-grafinë e Maqedonisë dhe e veçojnë si art-ist i cili thotë se krijon diçka që nuk është e lehtë, diçka të pazakontë.Përgjedhja e portreteve dhe konceptuimi stil-istik në shpirtin e kësaj krijimtarie i bën Toshe Proevskin, Rej Çarllsin, Ernesto Çe Gevarën edhe shumë e shumë fyryra të njohura dhe të panjohura një adut shumë të fortë të ekspozitës që mban nënshkrimin e pirografit Vllatko Ançov.Ky njeri me të vërtetë është i përskushtuar ndaj artit të pazakontë. Investon në mate-riale, në teknikë, në organizim, me qëllim të popullarizimit të këtij pirografisë. Rreshteri në mënyrë objektive pohon se mjetet dhe efektet financiare janë të kufizuara. E si do të kishin qenë më të mëdha dhe më të shum-ta, kur njerëzit ende nuk janë të njohur me shkathtësinë e këtij njeriu në mënyrë që kenë mundësi që vlerësojnë punën e tij në mënyrë relevante dhe të blejnë ndonjë nga punimet. Por, nuk prish punë. Si që thotë vetë rreshteri “mundi i deritanishëm është një platformë e fuqishme pas së cilës mbështetet i tërë po-tenciali i krijimtarisë së tij dhe është një kura-jo e fuqishme për afirmimin e mëtejshëm të veprave të tij. Kur fjala do të shkojë larg, kur do të shihet puna, kur do të ketë porosi të motiveve në të ardhmen, Vllatkoja është i bindur se do ti kthehet i tërë ky investim dhe do të mund të llogarisë në një bazë solide fi-nanciare, që në të ardhmen edhe më shumë të përkushtohet ndaj kësaj pune serioze.Ai aspak nuk ndjehet i lodhur, përkundrazi. lapsi, druri, letkumi dhe të gjithë artikujt e mbetur të cilat janë të nevojshme për hobin dhe përditshmërinë e tij në të cilën punon me shumë përkushtim, shpirtë dhe dëshirë. Kur në këtë mënyrë ushqen shpirtin, athëherë ngel që vetëm ti mbledhësh frytet e punës së përsosur. Në këtë hobi, Vllatkoja gjen qetësinë e vet, në të cilën distance kohore është irelevante.Biseda jonë, duke filluar nga vetë takimi dhe organizimi, e deri te shënimi i të gjitha vëretjeve, u zhvillua në Koçani.Mu në atë ditë rrezet e ngrohta të diellit shëndritnin edhe në oborrin e shtëpisë së Vllatko Ançovit, në këtë periudhë jostabile kohore gjatë stinës së pranverës, ku hapëm bisedë e cila besojmë se do të terheq vë-mendjen dhe interesin e lexuesve të revistës sonë.Në mënyrë tejet mikëpritëse, ashtu siç i ka hije, ai na priti duke na shërbyer me ëmbël-sirë dhe me një gotë ujë. Kujdesi i zotit të shtëpisë dhe afërsia gjatë komunikimit kon-

57

në dru pas vendosjes, digjet me pirograf. Pirografi ka të bëjë me një materie të qua-jtur lektum, i modifikuar dhe i përshtatur për vizatim. Ka veti djegëse dhe niansore të intenzitetit më të larë apo më të ulët, varësisht nevojës. Me të përfunduar të viza-timit, e lyej në mënyrë që ta mbrojë nga nga rreziqet e jashtme si për shembull, insektet apo gjësende të tjera me ndikim nga jashtë. Në fund e lë që të thahet, e me këtë për-fundon edhe faza përfundimtare, ku më pas e fitojmë edhe prodhimin e duhur” – sqaron rreshteri Ançov.Si motive më të shpeshta për tu inspiruar i shërbejnë ikonat, portetet, fotografitë e personave të njohur, njerëz të famshëm të përmasave rajonale e botërore.Asnjë element artisitik nuk mund që vetve-tiu të ketë kulminacionin e tij vizuel nëse nuk ka mundësinë e prezantimit dhe ekspozimit. Momentalisht Vllatko Ançov mban edhe ekspozitën e tij në Qendrën e Kulturës në Koçanë. Kjo është ekspozita e tij e parë, ndërsa paralajmëron edhe ekspozita të tjera edhe në qytetet e Kratovës, Probishtipit dhe Kumanovës.Pirografia ende nuk ka gjetur zhvillimin e saj të mjaftueshëm në R. e Maqedonisë. Ajo është në hapat e para të saj, faktikisht këto janë fillimet e para të saj këtu. Por pas ekspozitës së Vllatkos, vizitorët me siguri se do të ngelin të kënaqur nga oferta dhe kjo tregon se kjo rrugë e nisur nga ai, duhet të vazhdohet. “Ka moment kur nganjëherë di-kush ndalet dhe fillon të mendohet, nuk ju besohet se mund të ketë krijimtari të tillë”, - thotë rreshteri Ançov në shaka.Më shpeshë porositë i vinë nga njerëzit që janë të interesuar për ikona. Ata i thonë se pasi që i marrin, të njejtat i dërgojnë në kishë, i shënjtërojnë apo i ruajnë nëpër shtëpitë e tyre.Kjo teknikë është një inspirim i fuqishëm e cila ngjall kreativitetin dhe kapacitetin kri-jues të këtij nënoficeri të ARM-së.. „Me këtë do të merrem sa të jem gjallë. Do të kem ekspozita edhe në të ardhmen. Kam dëshirë që të mbajë ekspozitë edhe në Shtëpinë e Armatës në mënyrë me krijimitarinë time të njihen edhe kolegët e mi“.Në 22 vite martesë të lumtur, rreshteri Vl-latko Ançev, ka dy vajza që janë krenaria e tij. Njëra është student, ndërsa tjetra nxë-nëse e shkollës së mesme. Se gjenet janë një punë e çuditshme e serioze, këtë më së miri e vërteton edhe vajza e madhe e rresht-erit Ançov. Ajo e ka trashëguar dhuntinë për pirografi nga i ati dhe tregon një nivel të lartë në shkthtësinë e gjithë kësaj punë. Ajo ka kri-juar një vepër të shkëlqyer në të cilën shihen

jevgjelia është qytet i cili gjendet në pjesën juglindore të Maqedo-nisë, i shtrirë në fushgropën mes Gjevgjelisë dhe Vallandovës, në

3 kilometra nga kufiri me Greqinë.Sipas një legjende lidhur me emrin e Gjevgjelisë, thuhet se dikur një dervish ka mbërritur dhe nuk ka dashur që ta lë Gjevgjelinë për arsye se ky vend i ka lënë shumë mbresa. Banorët nuk kanë dashur ta pranojnë dervishin dhe kanë vendosur që ta përzënë. I irrituar nga kjo situatë, dervishi ka filluar ti mallkojë banorët, që dikur janë frikësuar dhe e kanë ftuar që të kthehet prap me fjalët „gel-geri“, që do të thotë „kthehu prapë“. Edhe pse kjo është legjendë, gjevgjeliasit këtë e marin si mallkim nga paraardhësit dhe që atëherë gjithmonë janë të mirëseardhur në këtë qytet, të gjithë ata që vendosin të banojnë dhe të mbesin këtu.Gjevgjelia si qytet ka filluar të zhvillo-het kah mesi i shek. XIX kur popullata e këtyre anëve e ka ndjerë nevojën të formojë një lagje bashkëkohore me shumë shtëpi në mënyrë që t’ju dilet në ndihmë kalimtarëve tregtarë kështu që, të jetë nikoqire e rrugëtimeve të tyre drejt Lindjes së Afërt.Ky mjedis mesdhetar gjithmonë ka qenë një udhëkryq i rëndësishëm për udhëtarët dhe për mallin të cilët kanë udhëtuar nga Europa në Lindjen e Afërt dhe anasjelltas. Me ndërtimin e heku-rudhës Shkup-Gjevgjeli-Selanik në vitin 1873 dhe me ndërtimin e autostradës Shkup-Gjevgjeli, ky qytet u bë qendër dhe corridor i rëndësishëm tranzitor. Gjevgjelia gjendet vetëm 70 kilometra larg Selanikut dhe 165 kilometra larg Shkupit. Pikërisht për shkak të rrugëve të rëndësishme që kryqëzohen nga veriu në jug, Gjevgjelia paraqet “portën europiane” për të gjithë ata që shkojnë në drejtim të veriut.Gjevgjelia gjendet në 64 metra lartësi mbitedare dhe është nën ndikimin e klimës mesdhetare, para se gjithash, nën ndikimin e klimës mesdhetare nga Deti Egje. Mali i Kozhivit, me majën e më të lartë, Zelen Beg i cili gjendet në

Gjevgjelia – Las Vegasi i Maqedonisë

2.167 metra lartësi mbidetare, paraqët kufi natyror mes klimës mesdhetare dhe asaj kontinentale. Gjevgjelia ka 240 ditë me diell në vit, gjegjësisht 2.392 orë. Temperatura mesatare vjetore arrit deri në 14,3ºС, temperature mesatare minimale vjetore arrin deri në 8,6ºС, ndërsa ajo maksimale deri në 20,6ºС. Temperatuar më e lartë maksimale e matur në korrik të vitit 2004 ka arritur deri në 44,6ºС, ndërsa temperatuar më e ulët nën zero ka qenë -16ºС e matur në dhjetor të vitit 1999. Këto kushte klimatike mundësojnë që në këtë nënqiell mesdhetar të kultivo-hen edhe shumë fruta siç janë: fiqi, shega, ullinjtë, mandarinet dhe limonat. Në fushën e Lumit Konska, në perën-dim të Gjevgjelisë, rritet druri gjethëm-bajtës i rrallë në hapësirat e Ballkanit, i njohur si “njeriu lakriq” apom„Arbutus andrachnе“, trupi it ë cilit është i mbu-luar me korre të kuqëremtë.Në vitin 1890 në Gjevgjeli kanë banuar mbi 4.000 banorë, nga të cilët 3.600 kanë qenë maqedonas, ndërsa të tjerët, turq çerkezë dhe romë. Sipas regjistrimit të popullsisë nga viti 2002, Gjevgjelia numëron 15.685 banorë.Manastiri „Shën Spas” është manastiri më i vjetër në rajon, i ndërtuar në fillim të shek. XIX, ku për panairin në nder të shënjtorit-padron kanë ardhur njërëz edhe nga Selaniku. Në vitin 1873 me mjete të përbashkëta, gjevgjeliasit e kanë ndërtuar kishën “Shën Trojca”, ndërsa në vendin ku është ngritur para-kliosi , në vitin 1895 është ndërtuar edhe kisha “Shën Qirili dhe Metodi”. Në vitin 1888 në oborrin e kishës “Shën Trojca” është ndërtuar ndërtesa njëkatëshe ku ka qenë e vendosur shkolla ku deri në atë kohë ka qenë në shtëpiza përdhese. Në vitin 1909, në oborrin e kishës “Shën Qirili dhe Metodi” është ndërtuar një ndërtesë e re njëkatëshe që ka shërbyer si shkollë fillore. Shkolla e parë progjimanziale është hapur më vitin 1902 në ndërtesën dykatëshe afër stacionit hekurudhor.Fillimet e veprimtarisë biblotekiste datojnë që nga viti 1910, kur në qytet

është hapur leximorja e parë e quajtur „Prosveta“. Leximorja ka qenë e hapur për nevojat e sekcionit artisitik dhe ka poseduar një fond modest dhe simbolik librash i sjellur nga biblotekat private. Konaku i Vladit është i ndërtuar në vitin 1906, e nga vitit 1992 është shëndrruar në muze kombëtar. Në të gjenden disa njësi nga koha parahistorike, nga peri-udha antike dhe gjithashtu përbën edhe një përmbledhje etnologjike e historike.Uji i qelbur është vend turistik që gjendet në malin e Kozhuvit i cili ar-rinë lartësi nga 850 m dhe është 24 kilometra larg qytetit të Gjevgjelisë. Ky vend është i njohur sipas ujit mineral dhe efektit të tij shërues ndaj sëmund-jeve të barkut dhe ndaj sëmundjeve të lukthit dhe veshkëve. Rrëzë malit janë ndërtuar rreth 400 vila dhe një hotel për akomodimin e turistëve.Banjat e Negorit gjenden 4 kilome-tra larg dhe janë një qendër turistiko-rekreative për faktin se këto banja posedojnë ujë mineral shërues. Hulum-timet e deritanishme kanë vërtetuar se uji mineral i banjave të Negorit është i dobishëm dhe shërben për shërimin e semundjeve të reumatizmit, sterlitite-tin, sëmundjet gastrointestinale, për shërimin e sëmundjeve të sistemit kar-diovaskular, ndezjeve dhe sëmundjeve tjera të sistemit perifer, si dhe të gjtha llojet e sëmundjeve të lëkurës. Banjat nga të gjitha anët janë të rrethuar me pyje, kështu që edhe skuadrave sport-ive nga vendi dhe nga jashtë u jepet mundësia që përgaditjet dhe stërvit-jet e tyre ti zhvillojë në këto anë, sido-mos gjatë stinës së dimrit për shkak të klimës shumë të përshtatshme. Ky kompleks posedon 300 shtretër në tre hotele, me pishinë dhe me njësi për terapi fizikale, si dhe posedon ujë të pi-jëshëm shërues.Ski-qendra „Kozhuv“ është ski qendër që mban të njejtin emër me malin në të cilën gjendet, shumë afër Gjevgjelisë. Terenet e kësaj ski qendre shtrihën në dy amfiteatro natyrorë në Liqenin e Markut dhe Porta. Secili amfiteatër ka nga 600 hektarë tokë, ndërsa sipër-B

uk

ur

itë e M

aq

ed

on

isë

faqja e përgjithshme tejkalon 1200 hektarë. Të dy amfitetrot shtrihen në drejtim të veriut, gjë që mundëson jetëgjatësi më të madhe të rreshjeve të borës. Te Liqeni i Markut gjenden 3 ski terene të ndara për lloje të ndryshme të disciplinave: Tabela, K-92 dhe Bregu i Gjelbërt. Gjevgjelia ndryshe njihet edhe si Las Vegasi i Maqedonisë për faktin se në rrethinën e saj gjenden një numër të madh të kazinove, mes të cilëve edhe njëra ndër kazinotë më të mirë në Ball-kan – Hotel Casino “Flamingo”. Para disa vitesh është ndërtuar edhe një ob-jekt tjetër grandioz, Hotel Casino “Sher-aton Princess”, i cili është disa herë më i madh se sa “Flaming”.Gjevgjelia – destinacioni i qytetarëve grek Gjevgjelia gjithmonë ka qenë një ‘shop-ing’ qendër e banorëve të zonës ku-fitare dhe vendeve afër kufirit nga Greqia fqinje, ndërsa ka pasur edhe shoping turistë edhe nga Selaniku. Ata kryesisht kanë ardhur për shkak të mal-lit cilësor dhe për shkak çmimeve të ulëta. Gjatë viteve të fundit, për shkak të krizës ekonomike në Greqi dhe për shkak të çmimeve më të ulta të prod-himeve dhe shërbimeve të ndryshme në Maqedoni, numri i tyre është rritur jashtëzakonisht.Grekët në Gjevgjeli janë mysafir të shpeshtë gjatë gjithë javës, sidomos gjatë uikendeve, kur vijnë për të blerë dhe për kryer shërbime nga më të ndry-shmet duke filluar nga parukeria e deri te shërbimet stomatologjike. Për shkak të çmimeve të larta të banesave në Greqi, shumë qytatar të këtij vendi, e sidomos penzionistët, kërkojnë banesa me qera në Gjevgjeli gjatë tërë vitit.Zyrtarët nga komuna e Gjevgjelisë, si dhe kryetari i komunës Ivan Frangovski, viteve të fundit punuan dhe e zbukuru-an shumë Gjevgjelinë, sidomos pjesën e vjetër të qytetit, me qëllim që qytetin e Gjevgjelisë ta bëjnë sa më tërheqës edhe për turistët e huaj por edhe pë rata vendas.

Antonella Dimitrievska

59