MANUAL DE BIODIREITO - BDJur - Página...

9
MARIA DE FÁTIMA FREIRE DE D outora em Direit() pela l l h\IG e Mestre em Direit-o pela P UC: Minas. Prof esso ra no Progr;ll11a de T\'ls-gr;lc!L1;lçà() (Mcst rad() c D ()utora do) el11 Dir e ito ela PUC Pc sl llli sado ra do Centro de Estudos e l11 Biodi rci to -- ClmlD. Advogada. BRUNO TORQUATO DE OLIVEIRA NAVES Dout o r e Mestre em Direit () Pri vad() pela P llC Minas. Profe s so r n os cur sos de graduação el11 Direito da PL ;Ci\lin :ls e ele g radu açà() elll Direito c rvlestrado e l11 Direit o Ambiental e D cse nv()h·illlc nto Sustent:l\'C\ da J Superior Dom I /clder Clma ra_ Pesquisa dor do Ce ntro de I ', sI L1d() s em Himlireito - CEHl D. Advog ado. MANUAL DE BIODIREITO 3 a Edição Belo lIori%otltc 2015 STJ00101425

Transcript of MANUAL DE BIODIREITO - BDJur - Página...

MARIA DE FAacuteTIMA FREIRE DE SAacute D outora em Direit() pel a l lhIG e Mestre em Direit-o pela P UC Minas Professo ra

no Progrll11a de Tls-grlcL1lccedilagrave() (Mcst rad() c D ()utorado) el11 Direito ela PUC ~tinas

Pcslllli sadora do Centro de

Estudos e l11 Biodi rc ito -- ClmlD Advogada

BRUNO TORQUATO DE OLIVEIRA NAVES Douto r e Mestre em Direit () Pri vad() pela PllC Minas Professor nos cursos

d e graduaccedilatildeo el11 Direito d a PL Cilin ls e ele g radu accedilagrave() e lll Direito c rvlestrado e l11

Direito Ambiental e D cse nv()hmiddotilll cnto SustentlC da J~sc(lh Superior

Dom I clder Clmara_

Pesqui sador do Ce ntro de I sI L1d() s em Himlireito - CEHl D Advogado

MANUAL DE BIODIREITO

3a Ediccedilatildeo

Belo lIoriotltc 2015

STJ00101425

iacutei ~~Igt~ ~~)(~ 10Il10 LA 1lCl ~n 1 ~

Iacute(I~ (l l jjlUlll

Copyright (Ccedil) 20 15 Edito ro De l Rey lido

Nenllumo porte deste livro poderaacute ser reproduzido sejClm quais fo rem os meios empregodos se rH (J perrn issatildeo por- escrito cCJ Editom Impresso no Brasil I Prinltd in 3w zi

m ll OR DEL I[Y LTOA wwwlivor iu l lelr eacuteylol1 br

Editor Amuldo O live ira Conselho Editorial

IC de SUU cI B hol Editor Adjunto Riordo A Mulleiros Fi uZCJ

An loacuteIlIU i ultJus1 o CUllccediloduacute T II IJ(ld0

Editora Assistente W Ullesku Dll l iL fl nluIII - AU(Ju slo Junho AIIlI sles lu

A llloacute o ft rellu G uio Juacutenio r Coordenaccedilatildeo Editorial Wenuell Campos Borges

Arold) llilllo COll ccedileilvE s

Cu 1 11 10 P 1rt R d CO lvu lho

Cd 50 d MU(J ulhnes f lu Diagramaccedilatildeo DiI x Ed il o lueotildeo LIdo

Revisatildeo RESPO NSABILIDADE DOS AUTO RtS fln lll lCII flIl elllu

EdelherlOAU9 uslo Guine S l irnoCapa CYB COll)ulli l uccediloacuteuacute [ dc gtJo Felll(ll1(les

Editora MG Flt ll plt Muilll lS

RULI dos Guacuteilol UZeacuteS 1 Sul 709 middotC middot Celi lro rl~ J LJlldo GOfllOgO J(jyl lll~ nlc 110 Iiu ~C (tr 0190 middot0 1)

r j I) Y il middot I S r3 middotI~ I lel fll) Vkhez CuerI t ro

iacute ~ I of ~ I middotmiddot d middot I middotPonir(gt ( k-r_ O I e ilc ~)(j[tJCI(Uacute

~ middot Itl l nrlo A r l~ 1 111 Pertl fU

LIJ ~ (~Ld ~ IlIe du C gtu Nugner JurllOI

Mubd breu Mor Iccigt uuml e

Pliacutelliu Solgudo

Ilt eacutellun KlulI Lopes

l(oJllyo Jc CUllho Pe reiro

Se(Jlo l ells Sonliugo

Soacute MOIio de Faacutetimo Freil e cl e S111 Munuol de l3iodireilo MCHio de Foacutelinw Freire de Saacute Bruno

TorlluCltu de Oliveira Noves (uutores) l3elo Horizonte Del Rey 3 ed2015

376 p

ISB N 98middotB53B IJ middot0399 middot9

1 l3iodi re ito I liacutetu lo

CDD 3 44 04197 CDU 3406 1

Liibliotc cOacute Iio rr ponsoacutevcl Morio cio COll cei ccedilecirciacute o Arouacute jo

CRI3 6middot 1236

STJ00101425

SUMAacuteRIO

Nota dos Autores 1 Terceira rdiccedilatildeo xvii

Nota dos Autores agrave Segunda Ediccedilatildeo xix

Nota dos Autores agrave Primeira L~diccedilatildeo xxi

1DA BIOEacuteTICA AO BIODIREITO ]

1 Int[()(luccedilatildeo 1

2 Histoacuterico da Bioeacutetica 4

3 Da Zeteacutetica agrave Dogmuacutetica Juriacutedica 8

4 Dogm~ltica Juriacutedica e Justiccedila 13

5 Un1 tJllimo Confronto Biodircito c Bioeacutetica ll

G O Biodireito como licrossiq( 11U J 1 r-ic1ico 1 ()

2 PRINCIacutePIOS E INTERPRETACcedilAtildeO NA BIOUacuteTICA

E NO BIODIREITO 23

1 Introcluccedilagrave() 23

2 A Tensatildeo entre Axiologia e Normatividade no Direito no Biodireito c na Bioeacutetica 25

3 Princiacutepios da Bioeacutetica Beneficecircncia Natildeo Malcf=jcecircncia Autonomia

Justiccedila e Responsabilidade 35

4 Princiacutepios do Bioclircito Precauccedil~lo Autonomia Privada Responsabilidade c Dignidade 39

5 A Teoria Discursiva Aplicada ao Biodircito 43

ix

STJ00101425

3 DIREITOS DA PERSONALIDADE E PERSONALIDADE DO NASCITURO 53

1 Introduccedilatildeo e Conceitos Iniciais 53

2 Consideraccedilocirces Histoacutericas 56

3 Dignidade da Pessoa Humana e a Consoacutetuiccedilatildeo Federal de 1988 61

t J Teoria Geral dos Direitos ela Personalidade e a Teoria do Direito

Geral de Personalidade 62

5 Caracteriacutesticas dos Direitos da Personalidade 66

6 O Problelna do Nascituro Personalidade e ()ntologia 69

61 A personalidade juriacutedica ( a personalidade do nascituro na fundamentaccedilatildeo claacutessica 70

62 A personalidade como centro de imputaccedilatildeo normativa 74

63 Consideraccedilocirces finais sobre o nascituro 80

7 Sobrevida dos Direitos eb Personalidade A Questatildeo do 11orto 81

71 Direitos da personalidade apoacutes a morte e sua funclatnentaccedilatildeo

claacutessica 83

72 A desnecessidade do sujeito nas situaccedilc)es juriacutedicas 85

4 ABORTO E ANECEFALIA 87

1 Aborto Conceito e Siacutentese I listoacuterica 87

2 Classi fi caccedilatildeo e Legislaccedilatildeo Brasileira A tua 90

3 Accedilatildeo de Arguiccedilatildeo ele Descurnprimento de Preceito Fundamental n 54 - Anencefalia 92

4 Resoluccedilatildeo CFNI n 19892012 e Anencefalia 98

5 Slippery Slope Extensatildeo dos r~feitos da l)ecisagraveo da AOPP 54 para ()utras Siacutendromes 98

5 RELACcedilAtildeO MEacuteDICO-PACIENTE E RESPONSABILIDADE CIVIl DO MEacuteDICO 101

1 Relaccedilatildeo Meacutedico-Paciente C)ntem e I loje 101

x

STJ00101425

DADE E PERSONALIDADE

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 53

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 53

56

Il stituiccedilJO Federal de 1988 61

lidade e a Teoria do Direito

middot middot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 62

alidaclc 66

ade c Ontologia 69

ui idade do nascituro

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middot 70

nputaccedilatildeo normativa 74

ruro RO

e A Questatildeo do l1orto 81

Imiddotte e sua fundamentaccedilatildeo

middot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddot 83

uaccediliacutees juriacutedicas 85

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddot 87

middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddot 87

lalmiddotmiddotmiddot middot 90

no de Preceito Fundamental

middot middotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot 92

efalia 98

)ecisatildeo da ADPP 54 para

middot middotmiddot middot middotmiddotmiddot middot middot 98

~ E RESPONSABILIDADE 1 () 1

~ 101

2 Autonolnia Privada e Consentimento Informado 105

I)SDA )fI 1 ) 21 - falzenf J((r0 ((1l111lrlUJ7 (cf 106

22 Requisitos de validade da autonomia privada 108

23 Direitos e deveres 110

24 A confic1encialidade na relaccedilatildeo 111eacutedico-paciente J 14

3 Aspectos Cerais da Responsabilidade Civil1leacutedica 115

31 Conceito e pressupostos da responsabilidade civil 115

32 Responsabilidade contratual e extracontratual 117

33 Obrigaccedilatildeo de 111eio e obrigaccedilatildeo de resultado 118

4 Responsabilidade Civil dos Hospitais e Sin1ilares 123

5 Responsabilidade Meacutedica e ()bjeccedilatildeo de Consciecircncia a Trat-amento

Meacuteclic() 126

51 Objeccedilatildeo de consciecircncia de pessoas capazes 127

52 Objeccedilatildeo de consciecircncia de incapazes 131 6 Consideraccedilc)es Finais 131

6 REPRODUCcedilAtildeO HUMANA ASSISTIDA 137

1 Introduccedilatilde() 138

2 O Panorama Legislativo Brasileiro 140

21 O Coacutedigo Civil de 1916 e o Coacutedigo Civil de 2002 140

22 Projetos de J-e i do Senado n 90 de 1999 c n 1184 de 200) 144

221 Projeto Original 144

222 Su bstitutivo ao Projeto 148

223 Projeto clcLei n 11842003 149

23 Resoluccedilatildeo n 20132013 elo CF~r 151

231 ] -imitaccedilatildeo de Idade da Gcstantc 153

232 Sigilo do Doador cle G amctas 1l)

233 Doaccedilatildeo Compartilhada de Ooacutecitos 156

234 Descarte de I middot~l11briacuteotildees 159

235 l)oaccedilatildeo Temporaacuteria de lJ tero 1Ocirc1

xi

STJ00101425

xii

236 Reproduccedilatildeo Assistida Post klortellJ 162

237 Notas conclusivas sobre a Resoluccedilatildeo CFM n 20132013 163

3 rstudo de Caso Reconstruccedilatildeo Judicial da Vontade e Utilizaccedilatildeo de

Secircn1en Ap)s a Ivlorte 164

4 () Embriatildeo eacute Pessoa em Sentido Juriacutedico 167

5 Iv[onoparentalidade 168

5lA Desconstruccedilatildeo e a Reconstrwatildeo de Paradiglnas 170

52 Jfonoparentalidade e os Projetos de Lei n 9099 e n 11 H42003 173

Liberdade e Responsabilidade 178

7 CEacuteLULAS-TRONCO E ASPECTOS GERAIS DA LEI

DE BIOSSEGURANCcedilA 183

1 I ntr()duccedilatilde() 183

2 Ivlitologias Juriacutedicas da rvfodernidade 185

3 Aspectos Gerais da Lei de Biosseguranccedila 187

31 A questatildeo da inconstitucionalidade do artigo medicalizaccedilatildeo d() l)ireito 188

12 Experin1entaccedilatildeo com ceacuteluLlsrronco ernbrionaacuterias 190

4 Anaacutelise do jrtigo da Lei de Biosseguranccedila e os Primeiros

Votos na 11)I n 3510 193

41 As vozes dos demais 111inistros na ADI n 3510 195

5 A Problenlaacutetica da Fertilizaccedilagraveo In litro no Brasil e a Inconstitucionalidade Parcial do Artigo 5deg da Lei n 111052005 203

6 Da Responsabilidade Penal 206

7 Consideraccedilotildees Finais 208

8 ORGANISMOS GENETICAMENTE MODIFICADOS 211

1 Organismos GeneticamcnteJIodiiacute1cados 211

2 i Lei de Biossqllanccedila c a CTN Bio Teacutecnica Nacional de Bic)sseguranccedila 213

STJ00101425

Hortem 162

soluccedilatildeo Cl7M n 20132013 163

da Vontade e Utilizaccedilatildeo de

middot middot middotmiddotmiddotmiddot middot middot middotmiddot middotmiddotmiddot 164

dico 167

middotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 168

lO de Paradigmas 170

de Lei n 9099 e

middotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot 1 middot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 178

OS GERAIS DA LEI

middotmiddotmiddot middot middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddot 183

middot middotmiddot middot middotmiddot 183

middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddot 185

Iccedila 187

u artigo 5deg medicalizaccedilatildeo

middotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot middot 188

J embrionuacuterias 190

seguranccedila e os Primeiros

middot middot middot middotmiddot middot middotmiddot 193

~Dl n 3510 195

no Brasi1 e a

[) da Lei n 111052005 203

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 206

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddot 208

f E MODIFICADOS 211

)S 211

nisltlo Ticnica Nacional

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot 213

3 Diversidade Bioloacutegica e OG M214

4 Processo de Aprovaccedilatildeo de um OGJ1 no Brasil 219

5 Biosseguranccedila Princiacutepio da Transparecircncia e Rotulagenl de Alimentos

Geneticamente Jl()(iilcacos 222

6 Responsabilidade na J jbenlccedilatildeo de PeSt1uisas e Comeacutercio de ()(~jvl

e seus l)erivadc)s 225

9 DADOS GENEacuteTICOS HUMANOS 231

1 Intfc)duccedilatildeo 232

2 Projeto Gcnoma HUlnan() 234

3 Legislaccedilatildeo sobrc Dados Gcneacuteticos IIumanos 238

31 Dcclaraccedilatildeo Universal sobre () GenOl11a HU111anO e os Direitos

I lUll1an()S 239

32 IJeclaraccedilagraveo Intcrnacional sobre os Dados Geneacuteticos 241

4 Dados Geneacuteticos Humanos e l)ircitos da Pcrsonalidade 242

5 ldentidade Geneacutetica 245

6 Intimidade (~eneacutetica 247

7 Direito a Natildeo-Discrjnlinaccedil~lo Geneacutetica 254

8 Consideraccedilotildees Finais 25)

10 INVESTIGACcedilAtildeO E MANIPULACcedilAtildeO GENEacuteTICAS 263

1 Il1tloduccedilatildeo

2 Investigaccedilatildeo JIanipulaccedilatildeo e Diagnc)stico Geneacuteticos 268

3 Investigaccedilatildeo Geneacutetica e Jjherclacle de Pesquisa 273

4 Diagnoacutestico Geneacutetico Embrionaacuterio Casos de U7r01vjul Billb e

IVro~fjlfl ffi 276

5 Responsabilidade Civil nos de Fr01~gt1 Bilth e WIacuteOIliacutejtt Lfe 282

6 ferapia Gecircnica 285

xiii

STJ00101425

xiv

11 CLONAGEM HUMANA 291

1 Intrc)(luccedilJ() 291

2 Panorarna Juriacutedico da Clunagem no Brasil 292

3 Clonagem Reprodutia 293

4 Clonagem Terapecircutica c iJanipllhccedillo de Tronco 297

5 Consideraccedilotildees Pinais 301

12 PATENTEAMENTO DE MATERIAL GENEacuteTICO

E DE ORGANISMOS VIVOS 303

1 Introduccedilatilde() 303

2 Patentes Biotecnoloacutegicas 304

3 () Caso da Linha Celular dos Hagahai 313

13 TRANSEXUALIDADE 315

1 A Independecircncia do 1Ionlem 315

2 Da Noccedilatildeo de Transexualidade 317

3 Da Possibilidade Juriacutedica da Cirurgia e sellsReflexos no Direito 321

31 Registre) civil 326

32 Casametlt() 329

33 Filiaccedilatilde() 330

4 l)ecisotildees Judiciais no Brasil 332

41 Alteraccedilatildeo nome e de gecircnero sem a cirurgia de lTIudanccedila de sexo 339

5 As Resoluccedilocirces do lho ~kdicina 341

6 Projetos de r~ei 343

61 () Projeto de Lei n 70 de 1995 343

62 () Projeto de Lei n 658 de 2011 344

7 Consideraccedilocirces Finais 346

STJ00101425

291

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 291

Brasil 292

middot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 293

) ele Ceacutelulas-Tronco 297

middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 301

ATERIAL GENEacuteTICO

middot middotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddot middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot 303

middotmiddot middot middot middotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middot 303

middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddotmiddot 304

middotmiddotmiddotmiddot middot middot middot 313

middot middotmiddot middot 315

middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot 315

middot middotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot 317

us Reflexos no Direito 321

middot middot middotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot 326

middotmiddot middot middotmiddotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddot 329

330

middotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot 332

1 a cirurgia de lTIudanccedila

middotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddot middot 339

~rcdicina 341

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 343

middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 343

middot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middot middot 344

middotmiddot middot middot middotmiddot middot 346

14 DOACcedilAtildeO DE OacuteRGAtildeOS E TECIDOS 349

1 As lendas 349

2 Breves Relatos lUst)ricos ~52

3 Lei n 9434 de 4 de h~ crci rn de 1()c)7 3S3

31 Disposiccedilocirces gcrlis 354

32 Da disposiccedilatildeo f()JIl()r(1Il de 1ecidos oacutergtos e partes do

corpo humano para fIns de rnmsplantc 355

321 Morte encefaacutelica 356

33 Outras consideraccedilocirces 358

34 Disposiccedilatildeo de tecidos oacutergatildeos e partes do corpo humano

vivo para fins de transplante ou tratamento 362

35 Disp()sIacuteccedilocirces complementares 367

36 Sanccedilocirces penais e administrativas - Disposiccedilocirces finais 371

15 EUTANAacuteSIA E SUICIacuteDIO ASSISTIDO 3n

1 Introduccedilatildeo 373

2 Eutanaacutesia Distanaacutesia JJistanaacutesia e Suiciacutedio Assistido 375

21 l---lolanda 379

22 As Regras do C()digo Penal Brasileiro 38H

23 Ortotanaacutesia no Brasil a Resoluccedilatildeo CFrvl n 18052006 395

24 A Resolu ccedilatildeo CFl1 n 1C)312009 - Coacutedigo de (~tica

Meacutedica 396

3 O Caso Terei Schiacuteavo 397

4 Diretivasintccipactas A Soluccedilatildeo 400

REFEREcircNCIAS BIBLIOGRAacuteFICAS 403

xv

STJ00101425

iacutei ~~Igt~ ~~)(~ 10Il10 LA 1lCl ~n 1 ~

Iacute(I~ (l l jjlUlll

Copyright (Ccedil) 20 15 Edito ro De l Rey lido

Nenllumo porte deste livro poderaacute ser reproduzido sejClm quais fo rem os meios empregodos se rH (J perrn issatildeo por- escrito cCJ Editom Impresso no Brasil I Prinltd in 3w zi

m ll OR DEL I[Y LTOA wwwlivor iu l lelr eacuteylol1 br

Editor Amuldo O live ira Conselho Editorial

IC de SUU cI B hol Editor Adjunto Riordo A Mulleiros Fi uZCJ

An loacuteIlIU i ultJus1 o CUllccediloduacute T II IJ(ld0

Editora Assistente W Ullesku Dll l iL fl nluIII - AU(Ju slo Junho AIIlI sles lu

A llloacute o ft rellu G uio Juacutenio r Coordenaccedilatildeo Editorial Wenuell Campos Borges

Arold) llilllo COll ccedileilvE s

Cu 1 11 10 P 1rt R d CO lvu lho

Cd 50 d MU(J ulhnes f lu Diagramaccedilatildeo DiI x Ed il o lueotildeo LIdo

Revisatildeo RESPO NSABILIDADE DOS AUTO RtS fln lll lCII flIl elllu

EdelherlOAU9 uslo Guine S l irnoCapa CYB COll)ulli l uccediloacuteuacute [ dc gtJo Felll(ll1(les

Editora MG Flt ll plt Muilll lS

RULI dos Guacuteilol UZeacuteS 1 Sul 709 middotC middot Celi lro rl~ J LJlldo GOfllOgO J(jyl lll~ nlc 110 Iiu ~C (tr 0190 middot0 1)

r j I) Y il middot I S r3 middotI~ I lel fll) Vkhez CuerI t ro

iacute ~ I of ~ I middotmiddot d middot I middotPonir(gt ( k-r_ O I e ilc ~)(j[tJCI(Uacute

~ middot Itl l nrlo A r l~ 1 111 Pertl fU

LIJ ~ (~Ld ~ IlIe du C gtu Nugner JurllOI

Mubd breu Mor Iccigt uuml e

Pliacutelliu Solgudo

Ilt eacutellun KlulI Lopes

l(oJllyo Jc CUllho Pe reiro

Se(Jlo l ells Sonliugo

Soacute MOIio de Faacutetimo Freil e cl e S111 Munuol de l3iodireilo MCHio de Foacutelinw Freire de Saacute Bruno

TorlluCltu de Oliveira Noves (uutores) l3elo Horizonte Del Rey 3 ed2015

376 p

ISB N 98middotB53B IJ middot0399 middot9

1 l3iodi re ito I liacutetu lo

CDD 3 44 04197 CDU 3406 1

Liibliotc cOacute Iio rr ponsoacutevcl Morio cio COll cei ccedilecirciacute o Arouacute jo

CRI3 6middot 1236

STJ00101425

SUMAacuteRIO

Nota dos Autores 1 Terceira rdiccedilatildeo xvii

Nota dos Autores agrave Segunda Ediccedilatildeo xix

Nota dos Autores agrave Primeira L~diccedilatildeo xxi

1DA BIOEacuteTICA AO BIODIREITO ]

1 Int[()(luccedilatildeo 1

2 Histoacuterico da Bioeacutetica 4

3 Da Zeteacutetica agrave Dogmuacutetica Juriacutedica 8

4 Dogm~ltica Juriacutedica e Justiccedila 13

5 Un1 tJllimo Confronto Biodircito c Bioeacutetica ll

G O Biodireito como licrossiq( 11U J 1 r-ic1ico 1 ()

2 PRINCIacutePIOS E INTERPRETACcedilAtildeO NA BIOUacuteTICA

E NO BIODIREITO 23

1 Introcluccedilagrave() 23

2 A Tensatildeo entre Axiologia e Normatividade no Direito no Biodireito c na Bioeacutetica 25

3 Princiacutepios da Bioeacutetica Beneficecircncia Natildeo Malcf=jcecircncia Autonomia

Justiccedila e Responsabilidade 35

4 Princiacutepios do Bioclircito Precauccedil~lo Autonomia Privada Responsabilidade c Dignidade 39

5 A Teoria Discursiva Aplicada ao Biodircito 43

ix

STJ00101425

3 DIREITOS DA PERSONALIDADE E PERSONALIDADE DO NASCITURO 53

1 Introduccedilatildeo e Conceitos Iniciais 53

2 Consideraccedilocirces Histoacutericas 56

3 Dignidade da Pessoa Humana e a Consoacutetuiccedilatildeo Federal de 1988 61

t J Teoria Geral dos Direitos ela Personalidade e a Teoria do Direito

Geral de Personalidade 62

5 Caracteriacutesticas dos Direitos da Personalidade 66

6 O Problelna do Nascituro Personalidade e ()ntologia 69

61 A personalidade juriacutedica ( a personalidade do nascituro na fundamentaccedilatildeo claacutessica 70

62 A personalidade como centro de imputaccedilatildeo normativa 74

63 Consideraccedilocirces finais sobre o nascituro 80

7 Sobrevida dos Direitos eb Personalidade A Questatildeo do 11orto 81

71 Direitos da personalidade apoacutes a morte e sua funclatnentaccedilatildeo

claacutessica 83

72 A desnecessidade do sujeito nas situaccedilc)es juriacutedicas 85

4 ABORTO E ANECEFALIA 87

1 Aborto Conceito e Siacutentese I listoacuterica 87

2 Classi fi caccedilatildeo e Legislaccedilatildeo Brasileira A tua 90

3 Accedilatildeo de Arguiccedilatildeo ele Descurnprimento de Preceito Fundamental n 54 - Anencefalia 92

4 Resoluccedilatildeo CFNI n 19892012 e Anencefalia 98

5 Slippery Slope Extensatildeo dos r~feitos da l)ecisagraveo da AOPP 54 para ()utras Siacutendromes 98

5 RELACcedilAtildeO MEacuteDICO-PACIENTE E RESPONSABILIDADE CIVIl DO MEacuteDICO 101

1 Relaccedilatildeo Meacutedico-Paciente C)ntem e I loje 101

x

STJ00101425

DADE E PERSONALIDADE

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 53

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 53

56

Il stituiccedilJO Federal de 1988 61

lidade e a Teoria do Direito

middot middot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 62

alidaclc 66

ade c Ontologia 69

ui idade do nascituro

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middot 70

nputaccedilatildeo normativa 74

ruro RO

e A Questatildeo do l1orto 81

Imiddotte e sua fundamentaccedilatildeo

middot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddot 83

uaccediliacutees juriacutedicas 85

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddot 87

middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddot 87

lalmiddotmiddotmiddot middot 90

no de Preceito Fundamental

middot middotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot 92

efalia 98

)ecisatildeo da ADPP 54 para

middot middotmiddot middot middotmiddotmiddot middot middot 98

~ E RESPONSABILIDADE 1 () 1

~ 101

2 Autonolnia Privada e Consentimento Informado 105

I)SDA )fI 1 ) 21 - falzenf J((r0 ((1l111lrlUJ7 (cf 106

22 Requisitos de validade da autonomia privada 108

23 Direitos e deveres 110

24 A confic1encialidade na relaccedilatildeo 111eacutedico-paciente J 14

3 Aspectos Cerais da Responsabilidade Civil1leacutedica 115

31 Conceito e pressupostos da responsabilidade civil 115

32 Responsabilidade contratual e extracontratual 117

33 Obrigaccedilatildeo de 111eio e obrigaccedilatildeo de resultado 118

4 Responsabilidade Civil dos Hospitais e Sin1ilares 123

5 Responsabilidade Meacutedica e ()bjeccedilatildeo de Consciecircncia a Trat-amento

Meacuteclic() 126

51 Objeccedilatildeo de consciecircncia de pessoas capazes 127

52 Objeccedilatildeo de consciecircncia de incapazes 131 6 Consideraccedilc)es Finais 131

6 REPRODUCcedilAtildeO HUMANA ASSISTIDA 137

1 Introduccedilatilde() 138

2 O Panorama Legislativo Brasileiro 140

21 O Coacutedigo Civil de 1916 e o Coacutedigo Civil de 2002 140

22 Projetos de J-e i do Senado n 90 de 1999 c n 1184 de 200) 144

221 Projeto Original 144

222 Su bstitutivo ao Projeto 148

223 Projeto clcLei n 11842003 149

23 Resoluccedilatildeo n 20132013 elo CF~r 151

231 ] -imitaccedilatildeo de Idade da Gcstantc 153

232 Sigilo do Doador cle G amctas 1l)

233 Doaccedilatildeo Compartilhada de Ooacutecitos 156

234 Descarte de I middot~l11briacuteotildees 159

235 l)oaccedilatildeo Temporaacuteria de lJ tero 1Ocirc1

xi

STJ00101425

xii

236 Reproduccedilatildeo Assistida Post klortellJ 162

237 Notas conclusivas sobre a Resoluccedilatildeo CFM n 20132013 163

3 rstudo de Caso Reconstruccedilatildeo Judicial da Vontade e Utilizaccedilatildeo de

Secircn1en Ap)s a Ivlorte 164

4 () Embriatildeo eacute Pessoa em Sentido Juriacutedico 167

5 Iv[onoparentalidade 168

5lA Desconstruccedilatildeo e a Reconstrwatildeo de Paradiglnas 170

52 Jfonoparentalidade e os Projetos de Lei n 9099 e n 11 H42003 173

Liberdade e Responsabilidade 178

7 CEacuteLULAS-TRONCO E ASPECTOS GERAIS DA LEI

DE BIOSSEGURANCcedilA 183

1 I ntr()duccedilatilde() 183

2 Ivlitologias Juriacutedicas da rvfodernidade 185

3 Aspectos Gerais da Lei de Biosseguranccedila 187

31 A questatildeo da inconstitucionalidade do artigo medicalizaccedilatildeo d() l)ireito 188

12 Experin1entaccedilatildeo com ceacuteluLlsrronco ernbrionaacuterias 190

4 Anaacutelise do jrtigo da Lei de Biosseguranccedila e os Primeiros

Votos na 11)I n 3510 193

41 As vozes dos demais 111inistros na ADI n 3510 195

5 A Problenlaacutetica da Fertilizaccedilagraveo In litro no Brasil e a Inconstitucionalidade Parcial do Artigo 5deg da Lei n 111052005 203

6 Da Responsabilidade Penal 206

7 Consideraccedilotildees Finais 208

8 ORGANISMOS GENETICAMENTE MODIFICADOS 211

1 Organismos GeneticamcnteJIodiiacute1cados 211

2 i Lei de Biossqllanccedila c a CTN Bio Teacutecnica Nacional de Bic)sseguranccedila 213

STJ00101425

Hortem 162

soluccedilatildeo Cl7M n 20132013 163

da Vontade e Utilizaccedilatildeo de

middot middot middotmiddotmiddotmiddot middot middot middotmiddot middotmiddotmiddot 164

dico 167

middotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 168

lO de Paradigmas 170

de Lei n 9099 e

middotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot 1 middot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 178

OS GERAIS DA LEI

middotmiddotmiddot middot middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddot 183

middot middotmiddot middot middotmiddot 183

middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddot 185

Iccedila 187

u artigo 5deg medicalizaccedilatildeo

middotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot middot 188

J embrionuacuterias 190

seguranccedila e os Primeiros

middot middot middot middotmiddot middot middotmiddot 193

~Dl n 3510 195

no Brasi1 e a

[) da Lei n 111052005 203

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 206

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddot 208

f E MODIFICADOS 211

)S 211

nisltlo Ticnica Nacional

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot 213

3 Diversidade Bioloacutegica e OG M214

4 Processo de Aprovaccedilatildeo de um OGJ1 no Brasil 219

5 Biosseguranccedila Princiacutepio da Transparecircncia e Rotulagenl de Alimentos

Geneticamente Jl()(iilcacos 222

6 Responsabilidade na J jbenlccedilatildeo de PeSt1uisas e Comeacutercio de ()(~jvl

e seus l)erivadc)s 225

9 DADOS GENEacuteTICOS HUMANOS 231

1 Intfc)duccedilatildeo 232

2 Projeto Gcnoma HUlnan() 234

3 Legislaccedilatildeo sobrc Dados Gcneacuteticos IIumanos 238

31 Dcclaraccedilatildeo Universal sobre () GenOl11a HU111anO e os Direitos

I lUll1an()S 239

32 IJeclaraccedilagraveo Intcrnacional sobre os Dados Geneacuteticos 241

4 Dados Geneacuteticos Humanos e l)ircitos da Pcrsonalidade 242

5 ldentidade Geneacutetica 245

6 Intimidade (~eneacutetica 247

7 Direito a Natildeo-Discrjnlinaccedil~lo Geneacutetica 254

8 Consideraccedilotildees Finais 25)

10 INVESTIGACcedilAtildeO E MANIPULACcedilAtildeO GENEacuteTICAS 263

1 Il1tloduccedilatildeo

2 Investigaccedilatildeo JIanipulaccedilatildeo e Diagnc)stico Geneacuteticos 268

3 Investigaccedilatildeo Geneacutetica e Jjherclacle de Pesquisa 273

4 Diagnoacutestico Geneacutetico Embrionaacuterio Casos de U7r01vjul Billb e

IVro~fjlfl ffi 276

5 Responsabilidade Civil nos de Fr01~gt1 Bilth e WIacuteOIliacutejtt Lfe 282

6 ferapia Gecircnica 285

xiii

STJ00101425

xiv

11 CLONAGEM HUMANA 291

1 Intrc)(luccedilJ() 291

2 Panorarna Juriacutedico da Clunagem no Brasil 292

3 Clonagem Reprodutia 293

4 Clonagem Terapecircutica c iJanipllhccedillo de Tronco 297

5 Consideraccedilotildees Pinais 301

12 PATENTEAMENTO DE MATERIAL GENEacuteTICO

E DE ORGANISMOS VIVOS 303

1 Introduccedilatilde() 303

2 Patentes Biotecnoloacutegicas 304

3 () Caso da Linha Celular dos Hagahai 313

13 TRANSEXUALIDADE 315

1 A Independecircncia do 1Ionlem 315

2 Da Noccedilatildeo de Transexualidade 317

3 Da Possibilidade Juriacutedica da Cirurgia e sellsReflexos no Direito 321

31 Registre) civil 326

32 Casametlt() 329

33 Filiaccedilatilde() 330

4 l)ecisotildees Judiciais no Brasil 332

41 Alteraccedilatildeo nome e de gecircnero sem a cirurgia de lTIudanccedila de sexo 339

5 As Resoluccedilocirces do lho ~kdicina 341

6 Projetos de r~ei 343

61 () Projeto de Lei n 70 de 1995 343

62 () Projeto de Lei n 658 de 2011 344

7 Consideraccedilocirces Finais 346

STJ00101425

291

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 291

Brasil 292

middot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 293

) ele Ceacutelulas-Tronco 297

middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 301

ATERIAL GENEacuteTICO

middot middotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddot middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot 303

middotmiddot middot middot middotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middot 303

middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddotmiddot 304

middotmiddotmiddotmiddot middot middot middot 313

middot middotmiddot middot 315

middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot 315

middot middotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot 317

us Reflexos no Direito 321

middot middot middotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot 326

middotmiddot middot middotmiddotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddot 329

330

middotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot 332

1 a cirurgia de lTIudanccedila

middotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddot middot 339

~rcdicina 341

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 343

middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 343

middot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middot middot 344

middotmiddot middot middot middotmiddot middot 346

14 DOACcedilAtildeO DE OacuteRGAtildeOS E TECIDOS 349

1 As lendas 349

2 Breves Relatos lUst)ricos ~52

3 Lei n 9434 de 4 de h~ crci rn de 1()c)7 3S3

31 Disposiccedilocirces gcrlis 354

32 Da disposiccedilatildeo f()JIl()r(1Il de 1ecidos oacutergtos e partes do

corpo humano para fIns de rnmsplantc 355

321 Morte encefaacutelica 356

33 Outras consideraccedilocirces 358

34 Disposiccedilatildeo de tecidos oacutergatildeos e partes do corpo humano

vivo para fins de transplante ou tratamento 362

35 Disp()sIacuteccedilocirces complementares 367

36 Sanccedilocirces penais e administrativas - Disposiccedilocirces finais 371

15 EUTANAacuteSIA E SUICIacuteDIO ASSISTIDO 3n

1 Introduccedilatildeo 373

2 Eutanaacutesia Distanaacutesia JJistanaacutesia e Suiciacutedio Assistido 375

21 l---lolanda 379

22 As Regras do C()digo Penal Brasileiro 38H

23 Ortotanaacutesia no Brasil a Resoluccedilatildeo CFrvl n 18052006 395

24 A Resolu ccedilatildeo CFl1 n 1C)312009 - Coacutedigo de (~tica

Meacutedica 396

3 O Caso Terei Schiacuteavo 397

4 Diretivasintccipactas A Soluccedilatildeo 400

REFEREcircNCIAS BIBLIOGRAacuteFICAS 403

xv

STJ00101425

SUMAacuteRIO

Nota dos Autores 1 Terceira rdiccedilatildeo xvii

Nota dos Autores agrave Segunda Ediccedilatildeo xix

Nota dos Autores agrave Primeira L~diccedilatildeo xxi

1DA BIOEacuteTICA AO BIODIREITO ]

1 Int[()(luccedilatildeo 1

2 Histoacuterico da Bioeacutetica 4

3 Da Zeteacutetica agrave Dogmuacutetica Juriacutedica 8

4 Dogm~ltica Juriacutedica e Justiccedila 13

5 Un1 tJllimo Confronto Biodircito c Bioeacutetica ll

G O Biodireito como licrossiq( 11U J 1 r-ic1ico 1 ()

2 PRINCIacutePIOS E INTERPRETACcedilAtildeO NA BIOUacuteTICA

E NO BIODIREITO 23

1 Introcluccedilagrave() 23

2 A Tensatildeo entre Axiologia e Normatividade no Direito no Biodireito c na Bioeacutetica 25

3 Princiacutepios da Bioeacutetica Beneficecircncia Natildeo Malcf=jcecircncia Autonomia

Justiccedila e Responsabilidade 35

4 Princiacutepios do Bioclircito Precauccedil~lo Autonomia Privada Responsabilidade c Dignidade 39

5 A Teoria Discursiva Aplicada ao Biodircito 43

ix

STJ00101425

3 DIREITOS DA PERSONALIDADE E PERSONALIDADE DO NASCITURO 53

1 Introduccedilatildeo e Conceitos Iniciais 53

2 Consideraccedilocirces Histoacutericas 56

3 Dignidade da Pessoa Humana e a Consoacutetuiccedilatildeo Federal de 1988 61

t J Teoria Geral dos Direitos ela Personalidade e a Teoria do Direito

Geral de Personalidade 62

5 Caracteriacutesticas dos Direitos da Personalidade 66

6 O Problelna do Nascituro Personalidade e ()ntologia 69

61 A personalidade juriacutedica ( a personalidade do nascituro na fundamentaccedilatildeo claacutessica 70

62 A personalidade como centro de imputaccedilatildeo normativa 74

63 Consideraccedilocirces finais sobre o nascituro 80

7 Sobrevida dos Direitos eb Personalidade A Questatildeo do 11orto 81

71 Direitos da personalidade apoacutes a morte e sua funclatnentaccedilatildeo

claacutessica 83

72 A desnecessidade do sujeito nas situaccedilc)es juriacutedicas 85

4 ABORTO E ANECEFALIA 87

1 Aborto Conceito e Siacutentese I listoacuterica 87

2 Classi fi caccedilatildeo e Legislaccedilatildeo Brasileira A tua 90

3 Accedilatildeo de Arguiccedilatildeo ele Descurnprimento de Preceito Fundamental n 54 - Anencefalia 92

4 Resoluccedilatildeo CFNI n 19892012 e Anencefalia 98

5 Slippery Slope Extensatildeo dos r~feitos da l)ecisagraveo da AOPP 54 para ()utras Siacutendromes 98

5 RELACcedilAtildeO MEacuteDICO-PACIENTE E RESPONSABILIDADE CIVIl DO MEacuteDICO 101

1 Relaccedilatildeo Meacutedico-Paciente C)ntem e I loje 101

x

STJ00101425

DADE E PERSONALIDADE

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 53

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 53

56

Il stituiccedilJO Federal de 1988 61

lidade e a Teoria do Direito

middot middot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 62

alidaclc 66

ade c Ontologia 69

ui idade do nascituro

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middot 70

nputaccedilatildeo normativa 74

ruro RO

e A Questatildeo do l1orto 81

Imiddotte e sua fundamentaccedilatildeo

middot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddot 83

uaccediliacutees juriacutedicas 85

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddot 87

middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddot 87

lalmiddotmiddotmiddot middot 90

no de Preceito Fundamental

middot middotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot 92

efalia 98

)ecisatildeo da ADPP 54 para

middot middotmiddot middot middotmiddotmiddot middot middot 98

~ E RESPONSABILIDADE 1 () 1

~ 101

2 Autonolnia Privada e Consentimento Informado 105

I)SDA )fI 1 ) 21 - falzenf J((r0 ((1l111lrlUJ7 (cf 106

22 Requisitos de validade da autonomia privada 108

23 Direitos e deveres 110

24 A confic1encialidade na relaccedilatildeo 111eacutedico-paciente J 14

3 Aspectos Cerais da Responsabilidade Civil1leacutedica 115

31 Conceito e pressupostos da responsabilidade civil 115

32 Responsabilidade contratual e extracontratual 117

33 Obrigaccedilatildeo de 111eio e obrigaccedilatildeo de resultado 118

4 Responsabilidade Civil dos Hospitais e Sin1ilares 123

5 Responsabilidade Meacutedica e ()bjeccedilatildeo de Consciecircncia a Trat-amento

Meacuteclic() 126

51 Objeccedilatildeo de consciecircncia de pessoas capazes 127

52 Objeccedilatildeo de consciecircncia de incapazes 131 6 Consideraccedilc)es Finais 131

6 REPRODUCcedilAtildeO HUMANA ASSISTIDA 137

1 Introduccedilatilde() 138

2 O Panorama Legislativo Brasileiro 140

21 O Coacutedigo Civil de 1916 e o Coacutedigo Civil de 2002 140

22 Projetos de J-e i do Senado n 90 de 1999 c n 1184 de 200) 144

221 Projeto Original 144

222 Su bstitutivo ao Projeto 148

223 Projeto clcLei n 11842003 149

23 Resoluccedilatildeo n 20132013 elo CF~r 151

231 ] -imitaccedilatildeo de Idade da Gcstantc 153

232 Sigilo do Doador cle G amctas 1l)

233 Doaccedilatildeo Compartilhada de Ooacutecitos 156

234 Descarte de I middot~l11briacuteotildees 159

235 l)oaccedilatildeo Temporaacuteria de lJ tero 1Ocirc1

xi

STJ00101425

xii

236 Reproduccedilatildeo Assistida Post klortellJ 162

237 Notas conclusivas sobre a Resoluccedilatildeo CFM n 20132013 163

3 rstudo de Caso Reconstruccedilatildeo Judicial da Vontade e Utilizaccedilatildeo de

Secircn1en Ap)s a Ivlorte 164

4 () Embriatildeo eacute Pessoa em Sentido Juriacutedico 167

5 Iv[onoparentalidade 168

5lA Desconstruccedilatildeo e a Reconstrwatildeo de Paradiglnas 170

52 Jfonoparentalidade e os Projetos de Lei n 9099 e n 11 H42003 173

Liberdade e Responsabilidade 178

7 CEacuteLULAS-TRONCO E ASPECTOS GERAIS DA LEI

DE BIOSSEGURANCcedilA 183

1 I ntr()duccedilatilde() 183

2 Ivlitologias Juriacutedicas da rvfodernidade 185

3 Aspectos Gerais da Lei de Biosseguranccedila 187

31 A questatildeo da inconstitucionalidade do artigo medicalizaccedilatildeo d() l)ireito 188

12 Experin1entaccedilatildeo com ceacuteluLlsrronco ernbrionaacuterias 190

4 Anaacutelise do jrtigo da Lei de Biosseguranccedila e os Primeiros

Votos na 11)I n 3510 193

41 As vozes dos demais 111inistros na ADI n 3510 195

5 A Problenlaacutetica da Fertilizaccedilagraveo In litro no Brasil e a Inconstitucionalidade Parcial do Artigo 5deg da Lei n 111052005 203

6 Da Responsabilidade Penal 206

7 Consideraccedilotildees Finais 208

8 ORGANISMOS GENETICAMENTE MODIFICADOS 211

1 Organismos GeneticamcnteJIodiiacute1cados 211

2 i Lei de Biossqllanccedila c a CTN Bio Teacutecnica Nacional de Bic)sseguranccedila 213

STJ00101425

Hortem 162

soluccedilatildeo Cl7M n 20132013 163

da Vontade e Utilizaccedilatildeo de

middot middot middotmiddotmiddotmiddot middot middot middotmiddot middotmiddotmiddot 164

dico 167

middotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 168

lO de Paradigmas 170

de Lei n 9099 e

middotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot 1 middot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 178

OS GERAIS DA LEI

middotmiddotmiddot middot middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddot 183

middot middotmiddot middot middotmiddot 183

middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddot 185

Iccedila 187

u artigo 5deg medicalizaccedilatildeo

middotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot middot 188

J embrionuacuterias 190

seguranccedila e os Primeiros

middot middot middot middotmiddot middot middotmiddot 193

~Dl n 3510 195

no Brasi1 e a

[) da Lei n 111052005 203

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 206

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddot 208

f E MODIFICADOS 211

)S 211

nisltlo Ticnica Nacional

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot 213

3 Diversidade Bioloacutegica e OG M214

4 Processo de Aprovaccedilatildeo de um OGJ1 no Brasil 219

5 Biosseguranccedila Princiacutepio da Transparecircncia e Rotulagenl de Alimentos

Geneticamente Jl()(iilcacos 222

6 Responsabilidade na J jbenlccedilatildeo de PeSt1uisas e Comeacutercio de ()(~jvl

e seus l)erivadc)s 225

9 DADOS GENEacuteTICOS HUMANOS 231

1 Intfc)duccedilatildeo 232

2 Projeto Gcnoma HUlnan() 234

3 Legislaccedilatildeo sobrc Dados Gcneacuteticos IIumanos 238

31 Dcclaraccedilatildeo Universal sobre () GenOl11a HU111anO e os Direitos

I lUll1an()S 239

32 IJeclaraccedilagraveo Intcrnacional sobre os Dados Geneacuteticos 241

4 Dados Geneacuteticos Humanos e l)ircitos da Pcrsonalidade 242

5 ldentidade Geneacutetica 245

6 Intimidade (~eneacutetica 247

7 Direito a Natildeo-Discrjnlinaccedil~lo Geneacutetica 254

8 Consideraccedilotildees Finais 25)

10 INVESTIGACcedilAtildeO E MANIPULACcedilAtildeO GENEacuteTICAS 263

1 Il1tloduccedilatildeo

2 Investigaccedilatildeo JIanipulaccedilatildeo e Diagnc)stico Geneacuteticos 268

3 Investigaccedilatildeo Geneacutetica e Jjherclacle de Pesquisa 273

4 Diagnoacutestico Geneacutetico Embrionaacuterio Casos de U7r01vjul Billb e

IVro~fjlfl ffi 276

5 Responsabilidade Civil nos de Fr01~gt1 Bilth e WIacuteOIliacutejtt Lfe 282

6 ferapia Gecircnica 285

xiii

STJ00101425

xiv

11 CLONAGEM HUMANA 291

1 Intrc)(luccedilJ() 291

2 Panorarna Juriacutedico da Clunagem no Brasil 292

3 Clonagem Reprodutia 293

4 Clonagem Terapecircutica c iJanipllhccedillo de Tronco 297

5 Consideraccedilotildees Pinais 301

12 PATENTEAMENTO DE MATERIAL GENEacuteTICO

E DE ORGANISMOS VIVOS 303

1 Introduccedilatilde() 303

2 Patentes Biotecnoloacutegicas 304

3 () Caso da Linha Celular dos Hagahai 313

13 TRANSEXUALIDADE 315

1 A Independecircncia do 1Ionlem 315

2 Da Noccedilatildeo de Transexualidade 317

3 Da Possibilidade Juriacutedica da Cirurgia e sellsReflexos no Direito 321

31 Registre) civil 326

32 Casametlt() 329

33 Filiaccedilatilde() 330

4 l)ecisotildees Judiciais no Brasil 332

41 Alteraccedilatildeo nome e de gecircnero sem a cirurgia de lTIudanccedila de sexo 339

5 As Resoluccedilocirces do lho ~kdicina 341

6 Projetos de r~ei 343

61 () Projeto de Lei n 70 de 1995 343

62 () Projeto de Lei n 658 de 2011 344

7 Consideraccedilocirces Finais 346

STJ00101425

291

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 291

Brasil 292

middot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 293

) ele Ceacutelulas-Tronco 297

middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 301

ATERIAL GENEacuteTICO

middot middotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddot middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot 303

middotmiddot middot middot middotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middot 303

middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddotmiddot 304

middotmiddotmiddotmiddot middot middot middot 313

middot middotmiddot middot 315

middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot 315

middot middotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot 317

us Reflexos no Direito 321

middot middot middotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot 326

middotmiddot middot middotmiddotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddot 329

330

middotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot 332

1 a cirurgia de lTIudanccedila

middotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddot middot 339

~rcdicina 341

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 343

middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 343

middot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middot middot 344

middotmiddot middot middot middotmiddot middot 346

14 DOACcedilAtildeO DE OacuteRGAtildeOS E TECIDOS 349

1 As lendas 349

2 Breves Relatos lUst)ricos ~52

3 Lei n 9434 de 4 de h~ crci rn de 1()c)7 3S3

31 Disposiccedilocirces gcrlis 354

32 Da disposiccedilatildeo f()JIl()r(1Il de 1ecidos oacutergtos e partes do

corpo humano para fIns de rnmsplantc 355

321 Morte encefaacutelica 356

33 Outras consideraccedilocirces 358

34 Disposiccedilatildeo de tecidos oacutergatildeos e partes do corpo humano

vivo para fins de transplante ou tratamento 362

35 Disp()sIacuteccedilocirces complementares 367

36 Sanccedilocirces penais e administrativas - Disposiccedilocirces finais 371

15 EUTANAacuteSIA E SUICIacuteDIO ASSISTIDO 3n

1 Introduccedilatildeo 373

2 Eutanaacutesia Distanaacutesia JJistanaacutesia e Suiciacutedio Assistido 375

21 l---lolanda 379

22 As Regras do C()digo Penal Brasileiro 38H

23 Ortotanaacutesia no Brasil a Resoluccedilatildeo CFrvl n 18052006 395

24 A Resolu ccedilatildeo CFl1 n 1C)312009 - Coacutedigo de (~tica

Meacutedica 396

3 O Caso Terei Schiacuteavo 397

4 Diretivasintccipactas A Soluccedilatildeo 400

REFEREcircNCIAS BIBLIOGRAacuteFICAS 403

xv

STJ00101425

3 DIREITOS DA PERSONALIDADE E PERSONALIDADE DO NASCITURO 53

1 Introduccedilatildeo e Conceitos Iniciais 53

2 Consideraccedilocirces Histoacutericas 56

3 Dignidade da Pessoa Humana e a Consoacutetuiccedilatildeo Federal de 1988 61

t J Teoria Geral dos Direitos ela Personalidade e a Teoria do Direito

Geral de Personalidade 62

5 Caracteriacutesticas dos Direitos da Personalidade 66

6 O Problelna do Nascituro Personalidade e ()ntologia 69

61 A personalidade juriacutedica ( a personalidade do nascituro na fundamentaccedilatildeo claacutessica 70

62 A personalidade como centro de imputaccedilatildeo normativa 74

63 Consideraccedilocirces finais sobre o nascituro 80

7 Sobrevida dos Direitos eb Personalidade A Questatildeo do 11orto 81

71 Direitos da personalidade apoacutes a morte e sua funclatnentaccedilatildeo

claacutessica 83

72 A desnecessidade do sujeito nas situaccedilc)es juriacutedicas 85

4 ABORTO E ANECEFALIA 87

1 Aborto Conceito e Siacutentese I listoacuterica 87

2 Classi fi caccedilatildeo e Legislaccedilatildeo Brasileira A tua 90

3 Accedilatildeo de Arguiccedilatildeo ele Descurnprimento de Preceito Fundamental n 54 - Anencefalia 92

4 Resoluccedilatildeo CFNI n 19892012 e Anencefalia 98

5 Slippery Slope Extensatildeo dos r~feitos da l)ecisagraveo da AOPP 54 para ()utras Siacutendromes 98

5 RELACcedilAtildeO MEacuteDICO-PACIENTE E RESPONSABILIDADE CIVIl DO MEacuteDICO 101

1 Relaccedilatildeo Meacutedico-Paciente C)ntem e I loje 101

x

STJ00101425

DADE E PERSONALIDADE

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 53

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 53

56

Il stituiccedilJO Federal de 1988 61

lidade e a Teoria do Direito

middot middot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 62

alidaclc 66

ade c Ontologia 69

ui idade do nascituro

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middot 70

nputaccedilatildeo normativa 74

ruro RO

e A Questatildeo do l1orto 81

Imiddotte e sua fundamentaccedilatildeo

middot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddot 83

uaccediliacutees juriacutedicas 85

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddot 87

middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddot 87

lalmiddotmiddotmiddot middot 90

no de Preceito Fundamental

middot middotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot 92

efalia 98

)ecisatildeo da ADPP 54 para

middot middotmiddot middot middotmiddotmiddot middot middot 98

~ E RESPONSABILIDADE 1 () 1

~ 101

2 Autonolnia Privada e Consentimento Informado 105

I)SDA )fI 1 ) 21 - falzenf J((r0 ((1l111lrlUJ7 (cf 106

22 Requisitos de validade da autonomia privada 108

23 Direitos e deveres 110

24 A confic1encialidade na relaccedilatildeo 111eacutedico-paciente J 14

3 Aspectos Cerais da Responsabilidade Civil1leacutedica 115

31 Conceito e pressupostos da responsabilidade civil 115

32 Responsabilidade contratual e extracontratual 117

33 Obrigaccedilatildeo de 111eio e obrigaccedilatildeo de resultado 118

4 Responsabilidade Civil dos Hospitais e Sin1ilares 123

5 Responsabilidade Meacutedica e ()bjeccedilatildeo de Consciecircncia a Trat-amento

Meacuteclic() 126

51 Objeccedilatildeo de consciecircncia de pessoas capazes 127

52 Objeccedilatildeo de consciecircncia de incapazes 131 6 Consideraccedilc)es Finais 131

6 REPRODUCcedilAtildeO HUMANA ASSISTIDA 137

1 Introduccedilatilde() 138

2 O Panorama Legislativo Brasileiro 140

21 O Coacutedigo Civil de 1916 e o Coacutedigo Civil de 2002 140

22 Projetos de J-e i do Senado n 90 de 1999 c n 1184 de 200) 144

221 Projeto Original 144

222 Su bstitutivo ao Projeto 148

223 Projeto clcLei n 11842003 149

23 Resoluccedilatildeo n 20132013 elo CF~r 151

231 ] -imitaccedilatildeo de Idade da Gcstantc 153

232 Sigilo do Doador cle G amctas 1l)

233 Doaccedilatildeo Compartilhada de Ooacutecitos 156

234 Descarte de I middot~l11briacuteotildees 159

235 l)oaccedilatildeo Temporaacuteria de lJ tero 1Ocirc1

xi

STJ00101425

xii

236 Reproduccedilatildeo Assistida Post klortellJ 162

237 Notas conclusivas sobre a Resoluccedilatildeo CFM n 20132013 163

3 rstudo de Caso Reconstruccedilatildeo Judicial da Vontade e Utilizaccedilatildeo de

Secircn1en Ap)s a Ivlorte 164

4 () Embriatildeo eacute Pessoa em Sentido Juriacutedico 167

5 Iv[onoparentalidade 168

5lA Desconstruccedilatildeo e a Reconstrwatildeo de Paradiglnas 170

52 Jfonoparentalidade e os Projetos de Lei n 9099 e n 11 H42003 173

Liberdade e Responsabilidade 178

7 CEacuteLULAS-TRONCO E ASPECTOS GERAIS DA LEI

DE BIOSSEGURANCcedilA 183

1 I ntr()duccedilatilde() 183

2 Ivlitologias Juriacutedicas da rvfodernidade 185

3 Aspectos Gerais da Lei de Biosseguranccedila 187

31 A questatildeo da inconstitucionalidade do artigo medicalizaccedilatildeo d() l)ireito 188

12 Experin1entaccedilatildeo com ceacuteluLlsrronco ernbrionaacuterias 190

4 Anaacutelise do jrtigo da Lei de Biosseguranccedila e os Primeiros

Votos na 11)I n 3510 193

41 As vozes dos demais 111inistros na ADI n 3510 195

5 A Problenlaacutetica da Fertilizaccedilagraveo In litro no Brasil e a Inconstitucionalidade Parcial do Artigo 5deg da Lei n 111052005 203

6 Da Responsabilidade Penal 206

7 Consideraccedilotildees Finais 208

8 ORGANISMOS GENETICAMENTE MODIFICADOS 211

1 Organismos GeneticamcnteJIodiiacute1cados 211

2 i Lei de Biossqllanccedila c a CTN Bio Teacutecnica Nacional de Bic)sseguranccedila 213

STJ00101425

Hortem 162

soluccedilatildeo Cl7M n 20132013 163

da Vontade e Utilizaccedilatildeo de

middot middot middotmiddotmiddotmiddot middot middot middotmiddot middotmiddotmiddot 164

dico 167

middotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 168

lO de Paradigmas 170

de Lei n 9099 e

middotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot 1 middot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 178

OS GERAIS DA LEI

middotmiddotmiddot middot middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddot 183

middot middotmiddot middot middotmiddot 183

middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddot 185

Iccedila 187

u artigo 5deg medicalizaccedilatildeo

middotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot middot 188

J embrionuacuterias 190

seguranccedila e os Primeiros

middot middot middot middotmiddot middot middotmiddot 193

~Dl n 3510 195

no Brasi1 e a

[) da Lei n 111052005 203

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 206

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddot 208

f E MODIFICADOS 211

)S 211

nisltlo Ticnica Nacional

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot 213

3 Diversidade Bioloacutegica e OG M214

4 Processo de Aprovaccedilatildeo de um OGJ1 no Brasil 219

5 Biosseguranccedila Princiacutepio da Transparecircncia e Rotulagenl de Alimentos

Geneticamente Jl()(iilcacos 222

6 Responsabilidade na J jbenlccedilatildeo de PeSt1uisas e Comeacutercio de ()(~jvl

e seus l)erivadc)s 225

9 DADOS GENEacuteTICOS HUMANOS 231

1 Intfc)duccedilatildeo 232

2 Projeto Gcnoma HUlnan() 234

3 Legislaccedilatildeo sobrc Dados Gcneacuteticos IIumanos 238

31 Dcclaraccedilatildeo Universal sobre () GenOl11a HU111anO e os Direitos

I lUll1an()S 239

32 IJeclaraccedilagraveo Intcrnacional sobre os Dados Geneacuteticos 241

4 Dados Geneacuteticos Humanos e l)ircitos da Pcrsonalidade 242

5 ldentidade Geneacutetica 245

6 Intimidade (~eneacutetica 247

7 Direito a Natildeo-Discrjnlinaccedil~lo Geneacutetica 254

8 Consideraccedilotildees Finais 25)

10 INVESTIGACcedilAtildeO E MANIPULACcedilAtildeO GENEacuteTICAS 263

1 Il1tloduccedilatildeo

2 Investigaccedilatildeo JIanipulaccedilatildeo e Diagnc)stico Geneacuteticos 268

3 Investigaccedilatildeo Geneacutetica e Jjherclacle de Pesquisa 273

4 Diagnoacutestico Geneacutetico Embrionaacuterio Casos de U7r01vjul Billb e

IVro~fjlfl ffi 276

5 Responsabilidade Civil nos de Fr01~gt1 Bilth e WIacuteOIliacutejtt Lfe 282

6 ferapia Gecircnica 285

xiii

STJ00101425

xiv

11 CLONAGEM HUMANA 291

1 Intrc)(luccedilJ() 291

2 Panorarna Juriacutedico da Clunagem no Brasil 292

3 Clonagem Reprodutia 293

4 Clonagem Terapecircutica c iJanipllhccedillo de Tronco 297

5 Consideraccedilotildees Pinais 301

12 PATENTEAMENTO DE MATERIAL GENEacuteTICO

E DE ORGANISMOS VIVOS 303

1 Introduccedilatilde() 303

2 Patentes Biotecnoloacutegicas 304

3 () Caso da Linha Celular dos Hagahai 313

13 TRANSEXUALIDADE 315

1 A Independecircncia do 1Ionlem 315

2 Da Noccedilatildeo de Transexualidade 317

3 Da Possibilidade Juriacutedica da Cirurgia e sellsReflexos no Direito 321

31 Registre) civil 326

32 Casametlt() 329

33 Filiaccedilatilde() 330

4 l)ecisotildees Judiciais no Brasil 332

41 Alteraccedilatildeo nome e de gecircnero sem a cirurgia de lTIudanccedila de sexo 339

5 As Resoluccedilocirces do lho ~kdicina 341

6 Projetos de r~ei 343

61 () Projeto de Lei n 70 de 1995 343

62 () Projeto de Lei n 658 de 2011 344

7 Consideraccedilocirces Finais 346

STJ00101425

291

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 291

Brasil 292

middot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 293

) ele Ceacutelulas-Tronco 297

middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 301

ATERIAL GENEacuteTICO

middot middotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddot middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot 303

middotmiddot middot middot middotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middot 303

middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddotmiddot 304

middotmiddotmiddotmiddot middot middot middot 313

middot middotmiddot middot 315

middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot 315

middot middotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot 317

us Reflexos no Direito 321

middot middot middotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot 326

middotmiddot middot middotmiddotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddot 329

330

middotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot 332

1 a cirurgia de lTIudanccedila

middotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddot middot 339

~rcdicina 341

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 343

middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 343

middot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middot middot 344

middotmiddot middot middot middotmiddot middot 346

14 DOACcedilAtildeO DE OacuteRGAtildeOS E TECIDOS 349

1 As lendas 349

2 Breves Relatos lUst)ricos ~52

3 Lei n 9434 de 4 de h~ crci rn de 1()c)7 3S3

31 Disposiccedilocirces gcrlis 354

32 Da disposiccedilatildeo f()JIl()r(1Il de 1ecidos oacutergtos e partes do

corpo humano para fIns de rnmsplantc 355

321 Morte encefaacutelica 356

33 Outras consideraccedilocirces 358

34 Disposiccedilatildeo de tecidos oacutergatildeos e partes do corpo humano

vivo para fins de transplante ou tratamento 362

35 Disp()sIacuteccedilocirces complementares 367

36 Sanccedilocirces penais e administrativas - Disposiccedilocirces finais 371

15 EUTANAacuteSIA E SUICIacuteDIO ASSISTIDO 3n

1 Introduccedilatildeo 373

2 Eutanaacutesia Distanaacutesia JJistanaacutesia e Suiciacutedio Assistido 375

21 l---lolanda 379

22 As Regras do C()digo Penal Brasileiro 38H

23 Ortotanaacutesia no Brasil a Resoluccedilatildeo CFrvl n 18052006 395

24 A Resolu ccedilatildeo CFl1 n 1C)312009 - Coacutedigo de (~tica

Meacutedica 396

3 O Caso Terei Schiacuteavo 397

4 Diretivasintccipactas A Soluccedilatildeo 400

REFEREcircNCIAS BIBLIOGRAacuteFICAS 403

xv

STJ00101425

DADE E PERSONALIDADE

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 53

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 53

56

Il stituiccedilJO Federal de 1988 61

lidade e a Teoria do Direito

middot middot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 62

alidaclc 66

ade c Ontologia 69

ui idade do nascituro

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middot 70

nputaccedilatildeo normativa 74

ruro RO

e A Questatildeo do l1orto 81

Imiddotte e sua fundamentaccedilatildeo

middot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddot 83

uaccediliacutees juriacutedicas 85

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddot 87

middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddot 87

lalmiddotmiddotmiddot middot 90

no de Preceito Fundamental

middot middotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot 92

efalia 98

)ecisatildeo da ADPP 54 para

middot middotmiddot middot middotmiddotmiddot middot middot 98

~ E RESPONSABILIDADE 1 () 1

~ 101

2 Autonolnia Privada e Consentimento Informado 105

I)SDA )fI 1 ) 21 - falzenf J((r0 ((1l111lrlUJ7 (cf 106

22 Requisitos de validade da autonomia privada 108

23 Direitos e deveres 110

24 A confic1encialidade na relaccedilatildeo 111eacutedico-paciente J 14

3 Aspectos Cerais da Responsabilidade Civil1leacutedica 115

31 Conceito e pressupostos da responsabilidade civil 115

32 Responsabilidade contratual e extracontratual 117

33 Obrigaccedilatildeo de 111eio e obrigaccedilatildeo de resultado 118

4 Responsabilidade Civil dos Hospitais e Sin1ilares 123

5 Responsabilidade Meacutedica e ()bjeccedilatildeo de Consciecircncia a Trat-amento

Meacuteclic() 126

51 Objeccedilatildeo de consciecircncia de pessoas capazes 127

52 Objeccedilatildeo de consciecircncia de incapazes 131 6 Consideraccedilc)es Finais 131

6 REPRODUCcedilAtildeO HUMANA ASSISTIDA 137

1 Introduccedilatilde() 138

2 O Panorama Legislativo Brasileiro 140

21 O Coacutedigo Civil de 1916 e o Coacutedigo Civil de 2002 140

22 Projetos de J-e i do Senado n 90 de 1999 c n 1184 de 200) 144

221 Projeto Original 144

222 Su bstitutivo ao Projeto 148

223 Projeto clcLei n 11842003 149

23 Resoluccedilatildeo n 20132013 elo CF~r 151

231 ] -imitaccedilatildeo de Idade da Gcstantc 153

232 Sigilo do Doador cle G amctas 1l)

233 Doaccedilatildeo Compartilhada de Ooacutecitos 156

234 Descarte de I middot~l11briacuteotildees 159

235 l)oaccedilatildeo Temporaacuteria de lJ tero 1Ocirc1

xi

STJ00101425

xii

236 Reproduccedilatildeo Assistida Post klortellJ 162

237 Notas conclusivas sobre a Resoluccedilatildeo CFM n 20132013 163

3 rstudo de Caso Reconstruccedilatildeo Judicial da Vontade e Utilizaccedilatildeo de

Secircn1en Ap)s a Ivlorte 164

4 () Embriatildeo eacute Pessoa em Sentido Juriacutedico 167

5 Iv[onoparentalidade 168

5lA Desconstruccedilatildeo e a Reconstrwatildeo de Paradiglnas 170

52 Jfonoparentalidade e os Projetos de Lei n 9099 e n 11 H42003 173

Liberdade e Responsabilidade 178

7 CEacuteLULAS-TRONCO E ASPECTOS GERAIS DA LEI

DE BIOSSEGURANCcedilA 183

1 I ntr()duccedilatilde() 183

2 Ivlitologias Juriacutedicas da rvfodernidade 185

3 Aspectos Gerais da Lei de Biosseguranccedila 187

31 A questatildeo da inconstitucionalidade do artigo medicalizaccedilatildeo d() l)ireito 188

12 Experin1entaccedilatildeo com ceacuteluLlsrronco ernbrionaacuterias 190

4 Anaacutelise do jrtigo da Lei de Biosseguranccedila e os Primeiros

Votos na 11)I n 3510 193

41 As vozes dos demais 111inistros na ADI n 3510 195

5 A Problenlaacutetica da Fertilizaccedilagraveo In litro no Brasil e a Inconstitucionalidade Parcial do Artigo 5deg da Lei n 111052005 203

6 Da Responsabilidade Penal 206

7 Consideraccedilotildees Finais 208

8 ORGANISMOS GENETICAMENTE MODIFICADOS 211

1 Organismos GeneticamcnteJIodiiacute1cados 211

2 i Lei de Biossqllanccedila c a CTN Bio Teacutecnica Nacional de Bic)sseguranccedila 213

STJ00101425

Hortem 162

soluccedilatildeo Cl7M n 20132013 163

da Vontade e Utilizaccedilatildeo de

middot middot middotmiddotmiddotmiddot middot middot middotmiddot middotmiddotmiddot 164

dico 167

middotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 168

lO de Paradigmas 170

de Lei n 9099 e

middotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot 1 middot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 178

OS GERAIS DA LEI

middotmiddotmiddot middot middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddot 183

middot middotmiddot middot middotmiddot 183

middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddot 185

Iccedila 187

u artigo 5deg medicalizaccedilatildeo

middotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot middot 188

J embrionuacuterias 190

seguranccedila e os Primeiros

middot middot middot middotmiddot middot middotmiddot 193

~Dl n 3510 195

no Brasi1 e a

[) da Lei n 111052005 203

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 206

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddot 208

f E MODIFICADOS 211

)S 211

nisltlo Ticnica Nacional

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot 213

3 Diversidade Bioloacutegica e OG M214

4 Processo de Aprovaccedilatildeo de um OGJ1 no Brasil 219

5 Biosseguranccedila Princiacutepio da Transparecircncia e Rotulagenl de Alimentos

Geneticamente Jl()(iilcacos 222

6 Responsabilidade na J jbenlccedilatildeo de PeSt1uisas e Comeacutercio de ()(~jvl

e seus l)erivadc)s 225

9 DADOS GENEacuteTICOS HUMANOS 231

1 Intfc)duccedilatildeo 232

2 Projeto Gcnoma HUlnan() 234

3 Legislaccedilatildeo sobrc Dados Gcneacuteticos IIumanos 238

31 Dcclaraccedilatildeo Universal sobre () GenOl11a HU111anO e os Direitos

I lUll1an()S 239

32 IJeclaraccedilagraveo Intcrnacional sobre os Dados Geneacuteticos 241

4 Dados Geneacuteticos Humanos e l)ircitos da Pcrsonalidade 242

5 ldentidade Geneacutetica 245

6 Intimidade (~eneacutetica 247

7 Direito a Natildeo-Discrjnlinaccedil~lo Geneacutetica 254

8 Consideraccedilotildees Finais 25)

10 INVESTIGACcedilAtildeO E MANIPULACcedilAtildeO GENEacuteTICAS 263

1 Il1tloduccedilatildeo

2 Investigaccedilatildeo JIanipulaccedilatildeo e Diagnc)stico Geneacuteticos 268

3 Investigaccedilatildeo Geneacutetica e Jjherclacle de Pesquisa 273

4 Diagnoacutestico Geneacutetico Embrionaacuterio Casos de U7r01vjul Billb e

IVro~fjlfl ffi 276

5 Responsabilidade Civil nos de Fr01~gt1 Bilth e WIacuteOIliacutejtt Lfe 282

6 ferapia Gecircnica 285

xiii

STJ00101425

xiv

11 CLONAGEM HUMANA 291

1 Intrc)(luccedilJ() 291

2 Panorarna Juriacutedico da Clunagem no Brasil 292

3 Clonagem Reprodutia 293

4 Clonagem Terapecircutica c iJanipllhccedillo de Tronco 297

5 Consideraccedilotildees Pinais 301

12 PATENTEAMENTO DE MATERIAL GENEacuteTICO

E DE ORGANISMOS VIVOS 303

1 Introduccedilatilde() 303

2 Patentes Biotecnoloacutegicas 304

3 () Caso da Linha Celular dos Hagahai 313

13 TRANSEXUALIDADE 315

1 A Independecircncia do 1Ionlem 315

2 Da Noccedilatildeo de Transexualidade 317

3 Da Possibilidade Juriacutedica da Cirurgia e sellsReflexos no Direito 321

31 Registre) civil 326

32 Casametlt() 329

33 Filiaccedilatilde() 330

4 l)ecisotildees Judiciais no Brasil 332

41 Alteraccedilatildeo nome e de gecircnero sem a cirurgia de lTIudanccedila de sexo 339

5 As Resoluccedilocirces do lho ~kdicina 341

6 Projetos de r~ei 343

61 () Projeto de Lei n 70 de 1995 343

62 () Projeto de Lei n 658 de 2011 344

7 Consideraccedilocirces Finais 346

STJ00101425

291

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 291

Brasil 292

middot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 293

) ele Ceacutelulas-Tronco 297

middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 301

ATERIAL GENEacuteTICO

middot middotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddot middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot 303

middotmiddot middot middot middotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middot 303

middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddotmiddot 304

middotmiddotmiddotmiddot middot middot middot 313

middot middotmiddot middot 315

middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot 315

middot middotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot 317

us Reflexos no Direito 321

middot middot middotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot 326

middotmiddot middot middotmiddotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddot 329

330

middotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot 332

1 a cirurgia de lTIudanccedila

middotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddot middot 339

~rcdicina 341

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 343

middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 343

middot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middot middot 344

middotmiddot middot middot middotmiddot middot 346

14 DOACcedilAtildeO DE OacuteRGAtildeOS E TECIDOS 349

1 As lendas 349

2 Breves Relatos lUst)ricos ~52

3 Lei n 9434 de 4 de h~ crci rn de 1()c)7 3S3

31 Disposiccedilocirces gcrlis 354

32 Da disposiccedilatildeo f()JIl()r(1Il de 1ecidos oacutergtos e partes do

corpo humano para fIns de rnmsplantc 355

321 Morte encefaacutelica 356

33 Outras consideraccedilocirces 358

34 Disposiccedilatildeo de tecidos oacutergatildeos e partes do corpo humano

vivo para fins de transplante ou tratamento 362

35 Disp()sIacuteccedilocirces complementares 367

36 Sanccedilocirces penais e administrativas - Disposiccedilocirces finais 371

15 EUTANAacuteSIA E SUICIacuteDIO ASSISTIDO 3n

1 Introduccedilatildeo 373

2 Eutanaacutesia Distanaacutesia JJistanaacutesia e Suiciacutedio Assistido 375

21 l---lolanda 379

22 As Regras do C()digo Penal Brasileiro 38H

23 Ortotanaacutesia no Brasil a Resoluccedilatildeo CFrvl n 18052006 395

24 A Resolu ccedilatildeo CFl1 n 1C)312009 - Coacutedigo de (~tica

Meacutedica 396

3 O Caso Terei Schiacuteavo 397

4 Diretivasintccipactas A Soluccedilatildeo 400

REFEREcircNCIAS BIBLIOGRAacuteFICAS 403

xv

STJ00101425

xii

236 Reproduccedilatildeo Assistida Post klortellJ 162

237 Notas conclusivas sobre a Resoluccedilatildeo CFM n 20132013 163

3 rstudo de Caso Reconstruccedilatildeo Judicial da Vontade e Utilizaccedilatildeo de

Secircn1en Ap)s a Ivlorte 164

4 () Embriatildeo eacute Pessoa em Sentido Juriacutedico 167

5 Iv[onoparentalidade 168

5lA Desconstruccedilatildeo e a Reconstrwatildeo de Paradiglnas 170

52 Jfonoparentalidade e os Projetos de Lei n 9099 e n 11 H42003 173

Liberdade e Responsabilidade 178

7 CEacuteLULAS-TRONCO E ASPECTOS GERAIS DA LEI

DE BIOSSEGURANCcedilA 183

1 I ntr()duccedilatilde() 183

2 Ivlitologias Juriacutedicas da rvfodernidade 185

3 Aspectos Gerais da Lei de Biosseguranccedila 187

31 A questatildeo da inconstitucionalidade do artigo medicalizaccedilatildeo d() l)ireito 188

12 Experin1entaccedilatildeo com ceacuteluLlsrronco ernbrionaacuterias 190

4 Anaacutelise do jrtigo da Lei de Biosseguranccedila e os Primeiros

Votos na 11)I n 3510 193

41 As vozes dos demais 111inistros na ADI n 3510 195

5 A Problenlaacutetica da Fertilizaccedilagraveo In litro no Brasil e a Inconstitucionalidade Parcial do Artigo 5deg da Lei n 111052005 203

6 Da Responsabilidade Penal 206

7 Consideraccedilotildees Finais 208

8 ORGANISMOS GENETICAMENTE MODIFICADOS 211

1 Organismos GeneticamcnteJIodiiacute1cados 211

2 i Lei de Biossqllanccedila c a CTN Bio Teacutecnica Nacional de Bic)sseguranccedila 213

STJ00101425

Hortem 162

soluccedilatildeo Cl7M n 20132013 163

da Vontade e Utilizaccedilatildeo de

middot middot middotmiddotmiddotmiddot middot middot middotmiddot middotmiddotmiddot 164

dico 167

middotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 168

lO de Paradigmas 170

de Lei n 9099 e

middotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot 1 middot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 178

OS GERAIS DA LEI

middotmiddotmiddot middot middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddot 183

middot middotmiddot middot middotmiddot 183

middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddot 185

Iccedila 187

u artigo 5deg medicalizaccedilatildeo

middotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot middot 188

J embrionuacuterias 190

seguranccedila e os Primeiros

middot middot middot middotmiddot middot middotmiddot 193

~Dl n 3510 195

no Brasi1 e a

[) da Lei n 111052005 203

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 206

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddot 208

f E MODIFICADOS 211

)S 211

nisltlo Ticnica Nacional

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot 213

3 Diversidade Bioloacutegica e OG M214

4 Processo de Aprovaccedilatildeo de um OGJ1 no Brasil 219

5 Biosseguranccedila Princiacutepio da Transparecircncia e Rotulagenl de Alimentos

Geneticamente Jl()(iilcacos 222

6 Responsabilidade na J jbenlccedilatildeo de PeSt1uisas e Comeacutercio de ()(~jvl

e seus l)erivadc)s 225

9 DADOS GENEacuteTICOS HUMANOS 231

1 Intfc)duccedilatildeo 232

2 Projeto Gcnoma HUlnan() 234

3 Legislaccedilatildeo sobrc Dados Gcneacuteticos IIumanos 238

31 Dcclaraccedilatildeo Universal sobre () GenOl11a HU111anO e os Direitos

I lUll1an()S 239

32 IJeclaraccedilagraveo Intcrnacional sobre os Dados Geneacuteticos 241

4 Dados Geneacuteticos Humanos e l)ircitos da Pcrsonalidade 242

5 ldentidade Geneacutetica 245

6 Intimidade (~eneacutetica 247

7 Direito a Natildeo-Discrjnlinaccedil~lo Geneacutetica 254

8 Consideraccedilotildees Finais 25)

10 INVESTIGACcedilAtildeO E MANIPULACcedilAtildeO GENEacuteTICAS 263

1 Il1tloduccedilatildeo

2 Investigaccedilatildeo JIanipulaccedilatildeo e Diagnc)stico Geneacuteticos 268

3 Investigaccedilatildeo Geneacutetica e Jjherclacle de Pesquisa 273

4 Diagnoacutestico Geneacutetico Embrionaacuterio Casos de U7r01vjul Billb e

IVro~fjlfl ffi 276

5 Responsabilidade Civil nos de Fr01~gt1 Bilth e WIacuteOIliacutejtt Lfe 282

6 ferapia Gecircnica 285

xiii

STJ00101425

xiv

11 CLONAGEM HUMANA 291

1 Intrc)(luccedilJ() 291

2 Panorarna Juriacutedico da Clunagem no Brasil 292

3 Clonagem Reprodutia 293

4 Clonagem Terapecircutica c iJanipllhccedillo de Tronco 297

5 Consideraccedilotildees Pinais 301

12 PATENTEAMENTO DE MATERIAL GENEacuteTICO

E DE ORGANISMOS VIVOS 303

1 Introduccedilatilde() 303

2 Patentes Biotecnoloacutegicas 304

3 () Caso da Linha Celular dos Hagahai 313

13 TRANSEXUALIDADE 315

1 A Independecircncia do 1Ionlem 315

2 Da Noccedilatildeo de Transexualidade 317

3 Da Possibilidade Juriacutedica da Cirurgia e sellsReflexos no Direito 321

31 Registre) civil 326

32 Casametlt() 329

33 Filiaccedilatilde() 330

4 l)ecisotildees Judiciais no Brasil 332

41 Alteraccedilatildeo nome e de gecircnero sem a cirurgia de lTIudanccedila de sexo 339

5 As Resoluccedilocirces do lho ~kdicina 341

6 Projetos de r~ei 343

61 () Projeto de Lei n 70 de 1995 343

62 () Projeto de Lei n 658 de 2011 344

7 Consideraccedilocirces Finais 346

STJ00101425

291

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 291

Brasil 292

middot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 293

) ele Ceacutelulas-Tronco 297

middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 301

ATERIAL GENEacuteTICO

middot middotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddot middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot 303

middotmiddot middot middot middotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middot 303

middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddotmiddot 304

middotmiddotmiddotmiddot middot middot middot 313

middot middotmiddot middot 315

middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot 315

middot middotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot 317

us Reflexos no Direito 321

middot middot middotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot 326

middotmiddot middot middotmiddotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddot 329

330

middotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot 332

1 a cirurgia de lTIudanccedila

middotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddot middot 339

~rcdicina 341

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 343

middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 343

middot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middot middot 344

middotmiddot middot middot middotmiddot middot 346

14 DOACcedilAtildeO DE OacuteRGAtildeOS E TECIDOS 349

1 As lendas 349

2 Breves Relatos lUst)ricos ~52

3 Lei n 9434 de 4 de h~ crci rn de 1()c)7 3S3

31 Disposiccedilocirces gcrlis 354

32 Da disposiccedilatildeo f()JIl()r(1Il de 1ecidos oacutergtos e partes do

corpo humano para fIns de rnmsplantc 355

321 Morte encefaacutelica 356

33 Outras consideraccedilocirces 358

34 Disposiccedilatildeo de tecidos oacutergatildeos e partes do corpo humano

vivo para fins de transplante ou tratamento 362

35 Disp()sIacuteccedilocirces complementares 367

36 Sanccedilocirces penais e administrativas - Disposiccedilocirces finais 371

15 EUTANAacuteSIA E SUICIacuteDIO ASSISTIDO 3n

1 Introduccedilatildeo 373

2 Eutanaacutesia Distanaacutesia JJistanaacutesia e Suiciacutedio Assistido 375

21 l---lolanda 379

22 As Regras do C()digo Penal Brasileiro 38H

23 Ortotanaacutesia no Brasil a Resoluccedilatildeo CFrvl n 18052006 395

24 A Resolu ccedilatildeo CFl1 n 1C)312009 - Coacutedigo de (~tica

Meacutedica 396

3 O Caso Terei Schiacuteavo 397

4 Diretivasintccipactas A Soluccedilatildeo 400

REFEREcircNCIAS BIBLIOGRAacuteFICAS 403

xv

STJ00101425

Hortem 162

soluccedilatildeo Cl7M n 20132013 163

da Vontade e Utilizaccedilatildeo de

middot middot middotmiddotmiddotmiddot middot middot middotmiddot middotmiddotmiddot 164

dico 167

middotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 168

lO de Paradigmas 170

de Lei n 9099 e

middotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot 1 middot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 178

OS GERAIS DA LEI

middotmiddotmiddot middot middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddot 183

middot middotmiddot middot middotmiddot 183

middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddot 185

Iccedila 187

u artigo 5deg medicalizaccedilatildeo

middotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot middot 188

J embrionuacuterias 190

seguranccedila e os Primeiros

middot middot middot middotmiddot middot middotmiddot 193

~Dl n 3510 195

no Brasi1 e a

[) da Lei n 111052005 203

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 206

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddot 208

f E MODIFICADOS 211

)S 211

nisltlo Ticnica Nacional

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot 213

3 Diversidade Bioloacutegica e OG M214

4 Processo de Aprovaccedilatildeo de um OGJ1 no Brasil 219

5 Biosseguranccedila Princiacutepio da Transparecircncia e Rotulagenl de Alimentos

Geneticamente Jl()(iilcacos 222

6 Responsabilidade na J jbenlccedilatildeo de PeSt1uisas e Comeacutercio de ()(~jvl

e seus l)erivadc)s 225

9 DADOS GENEacuteTICOS HUMANOS 231

1 Intfc)duccedilatildeo 232

2 Projeto Gcnoma HUlnan() 234

3 Legislaccedilatildeo sobrc Dados Gcneacuteticos IIumanos 238

31 Dcclaraccedilatildeo Universal sobre () GenOl11a HU111anO e os Direitos

I lUll1an()S 239

32 IJeclaraccedilagraveo Intcrnacional sobre os Dados Geneacuteticos 241

4 Dados Geneacuteticos Humanos e l)ircitos da Pcrsonalidade 242

5 ldentidade Geneacutetica 245

6 Intimidade (~eneacutetica 247

7 Direito a Natildeo-Discrjnlinaccedil~lo Geneacutetica 254

8 Consideraccedilotildees Finais 25)

10 INVESTIGACcedilAtildeO E MANIPULACcedilAtildeO GENEacuteTICAS 263

1 Il1tloduccedilatildeo

2 Investigaccedilatildeo JIanipulaccedilatildeo e Diagnc)stico Geneacuteticos 268

3 Investigaccedilatildeo Geneacutetica e Jjherclacle de Pesquisa 273

4 Diagnoacutestico Geneacutetico Embrionaacuterio Casos de U7r01vjul Billb e

IVro~fjlfl ffi 276

5 Responsabilidade Civil nos de Fr01~gt1 Bilth e WIacuteOIliacutejtt Lfe 282

6 ferapia Gecircnica 285

xiii

STJ00101425

xiv

11 CLONAGEM HUMANA 291

1 Intrc)(luccedilJ() 291

2 Panorarna Juriacutedico da Clunagem no Brasil 292

3 Clonagem Reprodutia 293

4 Clonagem Terapecircutica c iJanipllhccedillo de Tronco 297

5 Consideraccedilotildees Pinais 301

12 PATENTEAMENTO DE MATERIAL GENEacuteTICO

E DE ORGANISMOS VIVOS 303

1 Introduccedilatilde() 303

2 Patentes Biotecnoloacutegicas 304

3 () Caso da Linha Celular dos Hagahai 313

13 TRANSEXUALIDADE 315

1 A Independecircncia do 1Ionlem 315

2 Da Noccedilatildeo de Transexualidade 317

3 Da Possibilidade Juriacutedica da Cirurgia e sellsReflexos no Direito 321

31 Registre) civil 326

32 Casametlt() 329

33 Filiaccedilatilde() 330

4 l)ecisotildees Judiciais no Brasil 332

41 Alteraccedilatildeo nome e de gecircnero sem a cirurgia de lTIudanccedila de sexo 339

5 As Resoluccedilocirces do lho ~kdicina 341

6 Projetos de r~ei 343

61 () Projeto de Lei n 70 de 1995 343

62 () Projeto de Lei n 658 de 2011 344

7 Consideraccedilocirces Finais 346

STJ00101425

291

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 291

Brasil 292

middot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 293

) ele Ceacutelulas-Tronco 297

middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 301

ATERIAL GENEacuteTICO

middot middotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddot middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot 303

middotmiddot middot middot middotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middot 303

middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddotmiddot 304

middotmiddotmiddotmiddot middot middot middot 313

middot middotmiddot middot 315

middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot 315

middot middotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot 317

us Reflexos no Direito 321

middot middot middotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot 326

middotmiddot middot middotmiddotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddot 329

330

middotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot 332

1 a cirurgia de lTIudanccedila

middotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddot middot 339

~rcdicina 341

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 343

middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 343

middot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middot middot 344

middotmiddot middot middot middotmiddot middot 346

14 DOACcedilAtildeO DE OacuteRGAtildeOS E TECIDOS 349

1 As lendas 349

2 Breves Relatos lUst)ricos ~52

3 Lei n 9434 de 4 de h~ crci rn de 1()c)7 3S3

31 Disposiccedilocirces gcrlis 354

32 Da disposiccedilatildeo f()JIl()r(1Il de 1ecidos oacutergtos e partes do

corpo humano para fIns de rnmsplantc 355

321 Morte encefaacutelica 356

33 Outras consideraccedilocirces 358

34 Disposiccedilatildeo de tecidos oacutergatildeos e partes do corpo humano

vivo para fins de transplante ou tratamento 362

35 Disp()sIacuteccedilocirces complementares 367

36 Sanccedilocirces penais e administrativas - Disposiccedilocirces finais 371

15 EUTANAacuteSIA E SUICIacuteDIO ASSISTIDO 3n

1 Introduccedilatildeo 373

2 Eutanaacutesia Distanaacutesia JJistanaacutesia e Suiciacutedio Assistido 375

21 l---lolanda 379

22 As Regras do C()digo Penal Brasileiro 38H

23 Ortotanaacutesia no Brasil a Resoluccedilatildeo CFrvl n 18052006 395

24 A Resolu ccedilatildeo CFl1 n 1C)312009 - Coacutedigo de (~tica

Meacutedica 396

3 O Caso Terei Schiacuteavo 397

4 Diretivasintccipactas A Soluccedilatildeo 400

REFEREcircNCIAS BIBLIOGRAacuteFICAS 403

xv

STJ00101425

xiv

11 CLONAGEM HUMANA 291

1 Intrc)(luccedilJ() 291

2 Panorarna Juriacutedico da Clunagem no Brasil 292

3 Clonagem Reprodutia 293

4 Clonagem Terapecircutica c iJanipllhccedillo de Tronco 297

5 Consideraccedilotildees Pinais 301

12 PATENTEAMENTO DE MATERIAL GENEacuteTICO

E DE ORGANISMOS VIVOS 303

1 Introduccedilatilde() 303

2 Patentes Biotecnoloacutegicas 304

3 () Caso da Linha Celular dos Hagahai 313

13 TRANSEXUALIDADE 315

1 A Independecircncia do 1Ionlem 315

2 Da Noccedilatildeo de Transexualidade 317

3 Da Possibilidade Juriacutedica da Cirurgia e sellsReflexos no Direito 321

31 Registre) civil 326

32 Casametlt() 329

33 Filiaccedilatilde() 330

4 l)ecisotildees Judiciais no Brasil 332

41 Alteraccedilatildeo nome e de gecircnero sem a cirurgia de lTIudanccedila de sexo 339

5 As Resoluccedilocirces do lho ~kdicina 341

6 Projetos de r~ei 343

61 () Projeto de Lei n 70 de 1995 343

62 () Projeto de Lei n 658 de 2011 344

7 Consideraccedilocirces Finais 346

STJ00101425

291

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 291

Brasil 292

middot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 293

) ele Ceacutelulas-Tronco 297

middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 301

ATERIAL GENEacuteTICO

middot middotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddot middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot 303

middotmiddot middot middot middotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middot 303

middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddotmiddot 304

middotmiddotmiddotmiddot middot middot middot 313

middot middotmiddot middot 315

middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot 315

middot middotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot 317

us Reflexos no Direito 321

middot middot middotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot 326

middotmiddot middot middotmiddotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddot 329

330

middotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot 332

1 a cirurgia de lTIudanccedila

middotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddot middot 339

~rcdicina 341

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 343

middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 343

middot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middot middot 344

middotmiddot middot middot middotmiddot middot 346

14 DOACcedilAtildeO DE OacuteRGAtildeOS E TECIDOS 349

1 As lendas 349

2 Breves Relatos lUst)ricos ~52

3 Lei n 9434 de 4 de h~ crci rn de 1()c)7 3S3

31 Disposiccedilocirces gcrlis 354

32 Da disposiccedilatildeo f()JIl()r(1Il de 1ecidos oacutergtos e partes do

corpo humano para fIns de rnmsplantc 355

321 Morte encefaacutelica 356

33 Outras consideraccedilocirces 358

34 Disposiccedilatildeo de tecidos oacutergatildeos e partes do corpo humano

vivo para fins de transplante ou tratamento 362

35 Disp()sIacuteccedilocirces complementares 367

36 Sanccedilocirces penais e administrativas - Disposiccedilocirces finais 371

15 EUTANAacuteSIA E SUICIacuteDIO ASSISTIDO 3n

1 Introduccedilatildeo 373

2 Eutanaacutesia Distanaacutesia JJistanaacutesia e Suiciacutedio Assistido 375

21 l---lolanda 379

22 As Regras do C()digo Penal Brasileiro 38H

23 Ortotanaacutesia no Brasil a Resoluccedilatildeo CFrvl n 18052006 395

24 A Resolu ccedilatildeo CFl1 n 1C)312009 - Coacutedigo de (~tica

Meacutedica 396

3 O Caso Terei Schiacuteavo 397

4 Diretivasintccipactas A Soluccedilatildeo 400

REFEREcircNCIAS BIBLIOGRAacuteFICAS 403

xv

STJ00101425

291

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 291

Brasil 292

middot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 293

) ele Ceacutelulas-Tronco 297

middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 301

ATERIAL GENEacuteTICO

middot middotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddot middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot 303

middotmiddot middot middot middotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middot 303

middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddotmiddot 304

middotmiddotmiddotmiddot middot middot middot 313

middot middotmiddot middot 315

middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot 315

middot middotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot 317

us Reflexos no Direito 321

middot middot middotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot 326

middotmiddot middot middotmiddotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddot 329

330

middotmiddot middot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddot 332

1 a cirurgia de lTIudanccedila

middotmiddot middot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddot middot 339

~rcdicina 341

middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 343

middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddotmiddot 343

middot middotmiddotmiddotmiddot middotmiddot middot middot 344

middotmiddot middot middot middotmiddot middot 346

14 DOACcedilAtildeO DE OacuteRGAtildeOS E TECIDOS 349

1 As lendas 349

2 Breves Relatos lUst)ricos ~52

3 Lei n 9434 de 4 de h~ crci rn de 1()c)7 3S3

31 Disposiccedilocirces gcrlis 354

32 Da disposiccedilatildeo f()JIl()r(1Il de 1ecidos oacutergtos e partes do

corpo humano para fIns de rnmsplantc 355

321 Morte encefaacutelica 356

33 Outras consideraccedilocirces 358

34 Disposiccedilatildeo de tecidos oacutergatildeos e partes do corpo humano

vivo para fins de transplante ou tratamento 362

35 Disp()sIacuteccedilocirces complementares 367

36 Sanccedilocirces penais e administrativas - Disposiccedilocirces finais 371

15 EUTANAacuteSIA E SUICIacuteDIO ASSISTIDO 3n

1 Introduccedilatildeo 373

2 Eutanaacutesia Distanaacutesia JJistanaacutesia e Suiciacutedio Assistido 375

21 l---lolanda 379

22 As Regras do C()digo Penal Brasileiro 38H

23 Ortotanaacutesia no Brasil a Resoluccedilatildeo CFrvl n 18052006 395

24 A Resolu ccedilatildeo CFl1 n 1C)312009 - Coacutedigo de (~tica

Meacutedica 396

3 O Caso Terei Schiacuteavo 397

4 Diretivasintccipactas A Soluccedilatildeo 400

REFEREcircNCIAS BIBLIOGRAacuteFICAS 403

xv

STJ00101425