ټْزاٺٲ نآ تبـٶ و نرظٲ یاٽتلٲ ـ ت٬ود -...

منازعه ت آ ن بابنس های مدرن و ملتـ دولت

1حسین سلیمی

(11/6/44تاریخ تصویب: ـ 17/4/44: تدریاف)تاریخ

چکیده

دولت ـ های اجتماعی و تعاملات س یاسی بشر در قالب که تمامی پدیدهاز زمانی

های اجتماعی و فرهنگی نیز در این جدید شکل گرفت و هویتهای ملت

چارچوب نوین تعریف گشت، در عین بیشترین تاکید بر مفهوم صلح و ارزش و

های تاریخ در این دوران و به دست ترین جنگ ترین و وس یعاهمیت آ ن، خونین

های مدرن پدید آ مده است. این مقاله در جس تجوی این پرسش دولت ـ ملت

دولت ـ است که آ یا خشونت و منازعه عنریی اای در بییان هااد اساسی

مدرن بوده است؟ در راس تای پاسخ به این پرسش در قالب یک ملت

مورد بررسی دولت ـ ملتپژوهش نظری، ابتدا تعاریف کلاس یک از مفهوم

ها تدقیق دولت ـ ملتگیری ها و مبانی تاریخی شکلگیرد؛ سپس زمینهقرار می

مدرن دولت ـ ملتشود و در هاایت ابعاد اساسی خشونت و منازعه هااد می

ی پنج متفکر بزرگ این عرصه )بدن، هابز، روسو، هگل و وبر( در اندیشه

و تفکرات رغم به دهد کهجس تجو خواهد شد. نتایج این پژوهش نشان می

وجود دارند و در دوران مدرن ش ناخته صلح مورد در که فراگیری هایارزش

نوعی عنوان هااد قدرت س یاسی مدرن حاوی به دولت ـ ملت اند؛شده

. کندمی بازتولید را آ ن خود کلاس یک شکل در که است یافتهسازمان خشونت

هااد این در ایگونه به بشر معاصر تاریخ در فراگیر هایخشونت دیگر عبارت به

هاادینه رسد،می نظر به جهانی تحولات جریان در رو این از .دارد ریشه مدرن،

([email protected]) . اس تاد گروه روابط بین الملل دانشگاه علامه طباطبایی 1

فصلنامه دولت پژوهی 2

.خواهد یافت تحقق امکان مدرن دولت بییادین تحول با تنها صلح شدن

، منازعه، خشونت، س یاست مدرن، خشونت دولت ـ ملت ها: کلیدواژه

یافته.سازمان

3 منازعه با آ ن تبنس و مدرن های ملت ـ دولت

مقدمه

، با مفهوم دولت ـ ملتگیری و گسترش مفهوم و هااد مدرن پیدایش، شکل

تنازع و تعارض همراه بوده است. مفاهیمی چون حاکمیت، دولت سرزمینی و

پردازی آ ن در بستر تاریخی منازعه، برای محدودسازی و یا نظریه دولت ـ ملت

ترین رویدادهای اند. موجودیت این هااد نیز در بستر منازعه و خونینپدید آ مده

رو این پرسش بییادین مطرح ز اینتاریخ زاده شده و گسترش یافته است. ا

ملت مدرن با ـ و یا به بیان دیگر کشور دولت ـ ملتشود که آ یا هااد می

های متداوم درهم تییده است؟ اگر پاسخ این سؤال ی منازعه و خشونت پدیده

های ش ناختی پدیده ای بس یار مهم نه فقط برای تحلیل جامعهمثبت باشد؛ نتیجه

الملل و طرق دستیابی به صلح پایدار، هم روابط بینس یاسی، بلکه برای ف

های مدرن در ماهیت خود دولت ـ ملتراس تی خواهد داشت. اگر به

ساز باش ند، آ نگاه برای گریز از تنازع و خشونت هاادینه گرا و منازعهخشونت

شده در دنیای مدرن باید به گذر از آ ن اندیش ید. سخنی که در این مقال در

مدرن و نیز نمود واقعی دولت ـ ملت که مفهوم هستیم، این است پیی تبیین آ ن

آ لود است و منازعات بزرگ در جهان الملل تنازعی روابط بین آ ن در عرصه

ی دیالکتیکی جدید محصول این هااد تازه بییاد در تاریخ است. البته نوعی رابطه

ای بزرگ، و منازعه وجود دارد و هر بار پس از منازعه دولت ـ ملتمیان

عباری ، بییادی برای گریز از اند؛ بهها گامی به فراسوی آ ن گذاردهدولت ـ ملت

ای جدید از منازعه پدیدار گش ته و اند؛ اما در هاایت گونهوجود آ ورده منازعه به

ی عبور تدریجی از معنا وجود آ مده که خود به طریق نوینی برای عبور از آ ن به

ها شده است. این سامان س یاسی و راهی برای تحول ماهوی کشورملت

دولت ـ برای نشان دادن صدق این مدعا، ابتدا سیری در تعاریف متفاوت از

سازان و خواهیم کرد، با این پرسش محوری که آ یا هر دو گروه نظریه ملت

اد با منازعه و خشونت آ میختگی این ها ها، به درهمدولت ـ ملتمنتقدان

شمارند؟ سپس در عالم واقع نظرند و یا عناصر دیگری برای آ ن بر می‌هم


خصوص مقاطع حساس تاریخ جهان مدرن همراهی و همگامی میان سامان به

س یاسی مدرن و منازعه را با کمک شواهد تاریخی مورد تدقیق قرار خواهیم

هیمی که به خلق این پدیده ها و مفاداد؛ در هاایت نیز به بررسی اندیشه

اند خواهیم پرداخت. در واقع این سه، دلایل و مبانی اصلی صدق انجامیده

دولت مدعای ما در این تحقیق خواهد بود. در ابتدا لازم است تا تعریف دقیق

ملت که در این نوش تار مورد توجه ما است مورد بررسی ـ یا کشور ـ ملت

متفکران متعدد بررسی شود. از نظرگاهقرار گرفته و وجوه مختلف آ ن،

المللی گران بینهای س یاسی و نیز کیشدولت یا کشور ملت معادل موجودیت

طور عمده از اواخر قرن هجدهم و در طی قرن نوزدهم میلادی است که به

معنی مورد بهـ پدید آ مدند و از مردمانی که دارای یک دولت دارای حاکمیت

بوده و در سرزمینی با مرزهای مشخص، لایتغیر و با هویت ـ نظر ژان بدن

اند؛ در درون این سرزمین هیچ اقتداری فراتر و مشترک تشکیل شده

ماندگارتر از دولت دارای حاکمیت نیست. این تعریف به نگاه تاریخی و تعریفی

ها محصول ملت-تر است که کشوردهد نزدیککه اریک هابزبام فرانسوی می

ملت اروپایی را فرانسه پس از ـ قرن نوزدهم دانس ته و نخس تین کشورتحولات

اما ،(Hobsbawm, 1992)کند تلقی میانقلاب کبیر یعنی اواخر قرن هجدهم

ملت را ـ خوان نیست. وی کشوربا نوع نگاه استیون وبر آ مریکایی چندان هم

به ملت بودگی شمرد که پس از رشد نیاز ی قرن پانزدهم می نوعی محصول دوگانه

Weber)تدریج شکل گرفت های دقیق جهانی بهی نقشه و ظهور فناوری تهیه

S, 2011) ها هر چند ریشه در تحولات قرن هفدهم ملتـ از این جهت کشور

ی وجود های سرزمینی پا به عرصهبار دولت که برای نخس تین دارند؛ یعنی زمانی

تر از قرن نوزدهم به بعد اتفاق افتاده گیری و پیدایی آ هاا بیشگذاردند، اما شکل

که ی دوم قرن نوزدهم یعنی زمانی را به نیمه دانان آ ناست. حتی برخی از تاریخ

-تر پدید آ مده و کشورهای کوچکهای آ لمان و ایتالیا از اتحاد دولتامپراتوری

(Kohn, 1995).گردانندهایی پرقدرت را تشکیل دادند باز میملت


و تعاریف کلاس یک ملت دولت ـمفهوم

در منابع کلاس یک در تعریف ملت، تعریف آ نتونی اسمیت بیش از دیگر

هایی با تعاریف مورد توجه قرار گرفته است. ملت از نظر اسمیت از قومیت

ها، تاریخ و فرهنگ عنوان جمعیت انسانی تشکیل شده است که با اسطوره

ی همبس تگی اندیشه اند و حس ومشترک در سرزمینی مشخص مجتمع شده

پردازان . این نگاه توسط بس یاری از نظریه(Smith, 1986: 32)دارند

نمادگرایی قومیتی1که تأ کید بر عنری خوانده شده است. اسمیت معتقد است

یک ملت کهمعنای آ ن نیست گیری ملیت بهفرهنگ در تعریف ملت و شکل

قومیتی واحد باش ند. از نظر او های آ ن یکسان و با کاملًا همانند و تمامی بخش

های مختلف که احساس تعلق به یک فرهنگ و موجودیت ممکن است قومیت

ی یک ملت باش ند. وی مدی بعد تعریف خود را ه دهند واحد را دارند تشکیل

فرهنگی مردمانی ش ناخته شده با»تر کرده و چنین تعبیری از ملت دارد: کامل

تمامی برای هاییمس ئولیت و مشترک قانونی وقحق و اقتصاد ای،توده ، عمومی

ی تاریخی های تاریخی و حافظهملت که در سرزمینی تاریخی، اسطوره آ ن اتباع

حدود ده سال پس از این نوش ته، نگاه وی (Smith, 1991: 14).« اندسهیم

س نخ آ رمانی خود و تعریف خود را2 تواندمی که بییادینی و اصلی ی ایده و

گونه تعریف نامد. اسمیت ملت را بر این اساس اینباشد می اشنظریه مبنای

ی یک اجتماع ش ناخته شده و صاحب یک سرزمین تاریخی که حافظه»کند: می

هایی مشترک دارند و در فرهنگ عمومی، قوانین و آ داب و تاریخی و اسطوره

.(Smith, 2002: 15)« باش ندسنن مشترک میی آ کادمیک مورد توجه فراوان قرار گرفته و در جامعهالبته این نگاه اسمیت

البته در عین حال انتقادهای بس یاری نیز متوجه آ ن شده است. بییاد این نقدها

ـ توان ملت و در هاایت ملتبر این است که تنها با اتکا به عنری فرهنگ نمی

1- Ethosymbolism 2- Ideal type


هایدولت را تعریف کرد. بر این مبنا هر چند، عنری قوانین و مس ئولیت

در این « س یاسی»نوعی عنری مشترک در تعریف ملت وجود دارد؛ اما به

ها بیشتر یک موجودیت س یاسی هستند و تعریف دیده نشده است. ملت

-رنگ دید. مونتسرا گیبرنا، در مقالهتوان عنری س یاسی را در تعریف آ ن کمنمی

کند تا عنری س یاست و خشونت ای با نقد این نگاه اسمیت تلاش می

دولت ـ صاری موجود در نزد دولت و حاکمیت را در تعریف ملت و تبیین انح

تر کند. گیبرنا برای اصلاح تعریف اسمیت بر نگاه ماکس وبر در برجس ته ملت

داند که ها میکند. وبر دولت را اجتماعی از انسانتأ کید می دولت ـ ملتتبیین

ل خشونت فیزیکی در درون یک سرزمین معین قرار گرفته و انحصار در اعما

. گیبرنا معتقد است که در میان (Weber M, 1991: 78)را دارد مشروع

دولت ـ ملتنام ی یک ملت و نیز در موجودیتی به ه عناصر تشکیل دهند

های قومیتی و نیز فرهنگی و حتی داشتن مدرن، امر س یاسی بیش از هویت

هایی بدون دولت، مثل کند. زیرا ملتآ فرینی می اقتصاد و منافع مشترک نقش

های متعدد دیگر وجود دارند که عنری فرهنگی و ها در اس پانیا و نمونه کاتالان

دلیل فقدان دولت و شکل نگرفتن عنری س یاسی اقتصاد مشترک دارند؛ اما به

ی جهانی ظهور و بروز المللی در جامعهعنوان یک موجودیت بین توانند به نمی

امکان فرهنگی و تاریخی هویت آ ن لت است که بهپیدا کنند. در واقع این دو

گرفتن دهد. این موجودیت س یاسی نیز با شکلحضور و موجودیت می

,Guibernau).شود پذیر میخشونت س یاسی متمرکز در نزد دولت امکان

2004: 131-135) در عری مدرن، کهتوان گفت بر این اساس از نظر این گروه از متفکران می

های مدرن نیز گیرند و دولتها معنی نداش ته و شکل نمیون دولتها بدملت

ترتیب تنها با تمرکز و سازماندهی خشونت انحصاری امکان تحقق دارند. بدین

در دولت ـ ملتترین عوامل وجود عنری خشونت متمرکز به یکی از اصلی

که شود. البته این تأ کید بر امر س یاسی نباید سبب شودجهان مدرن بدل می

گیری ملت و دولت مدرن نادیده هویت فرهنگی و نیز منافع اقتصادی در شکل


گرفته شود. اما تردیدی نیست که این موجودیت محوری در عالم س یاست

مدرن، با عنری خشونت در هم آ میخته است.

دولت ـ ملتی تغیییر در نوع نگاه به دهندهاین نقد و این تحول مفهومی نشان

است؛ تعریفی که بر اساس آ ن با تحول امر س یاسی در عری در عری جدید

شدن، ماهیت موجودیت س یاسی مدرن نیز متحول خواهد شد. این جهانی

پردازان مکاتب مختلف در یک مکتب س یاسی نیست و نظریه تحول منحری به

اند. گوهاهای مختلف بر آ ن تأ کید کرده الملل به ی دانش س یاسی و روابط بین عرصه

توان در نوع نگاه ارائه شده توسط آ نتونی گیدنز ملاحظه را می ی بارز آ ن هنمون

دهد که تغییر تدریجی عنری مرکزی کرد؛ که با مبانی نظری متفاوت نشان می

انجامد. از نظر تدریج به تحول بازیگران اصلی در جهان جدید می به دولت ـ ملت

میان نرفته است؛ اما بییاد ها از ملتـ گیدنز ضرورت و اصالت وجود کشور

محور آ ن در عری جهانی در حال دگرگونی است. گیدنز از نخس تین خشونت

شمرد. وی ها میدولت ـ ملتمتفکرانی است که خشونت را از عناصر اای

موضوع آ میختگی در جلد دوم کتابش در مورد نقد ماتریالیسم تاریخی به

آ ن را ناشی از نگاه ماتریالیس تی به ها پرداخته ودولت ـ ملتخشونت با بییاد

ها محصول گونه از دولت داند. از نظر گیدنز اینالملل میتاریخ و فهم روابط بین

با مفهوم دولت ـ ملتیابی تولد آ ن و ساختداری در دوران نیاز نظام سرمایه

گرایی جز با خشونت و در اختیار گرایی بوده و این مطلقی مطلق و پدیده

رو بر اساس نظر گیدنز پذیر نبوده است. از اینبزار خشونت امکانگرفتن ا

گرایی و خشونت کاملًا در هم آ میخته مدرن با مطلق دولت ـ ملت

ترین نکای که نظر گیدنز یکی از مهم به (Giddens, 1985: 53-71).است

دولت تنها کهمارکس در تحلیل دولت مدرن نتوانس ته درک کند، این است

های داری یکی از مبانی اصلی دولتداری نیست. هر چند سرمایهمایهابزار سر

خشونت مشروع ی حائز اهمیت در کنار آ ن وجود عنری مدرن است اما نکته

یافته یکی از گری سازمانهای ملی و نظامیگرفتن ارتش نظر او شکل است. به

بدون ای کهگونه های جدید است؛ بهـ ملت دولتگیری مبانی اصلی شکل


معنی بی دولت ـ ملتورزی ساختاری گری و بدون امکان خشونتنظامی

داری های سرمایههای فرهنگی و حتی مجموعههمین دلیل نیز موجودیت است. به

تبدیل نشدند. وی دولت ـ ملتاند این شرایط را فراهم کنند، به که نتوانس ته

گونه توضیح هدف خود از تدوین جلد دوم از نقد ماتریالیسم تاریخی را این

دنبال تأ کید بر نقش قدرت نظامی در سازماندهی در این کتاب من به»دهد: می

کنند، که ابزار خشونت را کنترل می های سیتی و مدرن هس تم. کسانیدولت

فی این امر دردناک حائز کنند و با چه اهداکه چگونه این کنترل را کامل می این

,Giddens).« اهمیت در تمامی جوامع با نیروهای نظامی اعمال خواهد شد

1985: 2) داری نیز درهم تییده و با البته از نظر وی این ساختار با ملزومات نظام سرمایه

ی تغییر این ملزومات دس تخوش تغییر خواهد شد. نوع نگاه جاری در نظریه

ها متفاوت است. آ هاا که و مبانی نظری با دیگر نگرش انتقادی از نظر س بک

جدید را مبنای انحراف و اغفال انسان در عری مدرن دولت ـ ملتروزی

در محو تدریجی این سامان دانستند، امروز معتقدند که تحولی اساسیمی

1های پساملیسوی منظومه س یاسی در حال تحقق است و جوامع بشری به

ی انتقادی مکتب گیری نظریهستند. در ابتدای شکلدر حال دگرگونی ه

الملل ها که در مفاهیم روابط بینخصوص دولت فرانکفورت، هاادهای مدرن به

عنوان یک فریب شدند؛ بهالملل معرفی میعنوان مبنای علم روابط بین نیز به

معرفی شدند. زیرا مکتب فرانکفورت علم تجربی مدرن را، نوعی ایدئولوژی

داری ی دنیای سرمایه دانست که در قالب علمی، منافع هاادینه شده میس یاسی

گیری این مکتب در نشاند. اما شکلی اهل تفکر می را در اهن و اندیشه

دولت ـ انگاری ی دولت و واقع الملل به نقد بییادی نظریههای روابط بینتئوری

(.1331؛ دیویتاک، های دارای حاکمیت انجامید )نگاه کنید به: دردریانملت

تر و رابرت کاکس لیهای اندرو لینکی این نقد بییادی را در اندیشه نمونه

طور بییادین را به انگاری آ نبیییم که بییاد دولت دارای حاکمیت و شالوده می

1- Post national constellations


کش ند. اما نوع نگاه یورگن هابرماس در این زمینه متفاوت است؛ نقد می به

برد؛ بلکه به تغییر و ی مدرنیته را زیر سؤال نمی پروژهکه وی اساساً دلیل آ ن به

ها دولت ـ ملتتکامل آ ن معتقد است. وی موضع مشابهیی را نیز در مورد

کند؛ از نظر او این موجودیت س یاسی، الزامی تاریخی بوده که در قرن ارائه می

خصوص در نوزدهم میلادی متولد گش ته است. اما با تغییر شرایط جهان به

ری جهانی شدن امکان پایداری آ ن نیست. از نظر وی بییاد اداری و ع

داری در عری جهانی شدن در تدریج با الزامات نوین سرمایه ساختاری آ ن به

تعارض قرار گرفته و راهی جز دگرگونی آ ن نیست. از این نظر وی پیدایش و

ملی های پساهای س یاسی نوینی تحت عنوان منظومهگسترش تدریجی موجودیت

مبنای تعاملات جهان را دگرگون خواهد کرد )هابرماس، کهکند بینی میرا پیش

1382.)

های کاملا فهم کهدهد نشان می دولت ـ ملتاین تعاریف و تعابیر مختلف از

یک سامان دولت ـ ملتمتفاوی از آ ن شکل گرفته است؛ اما در بیشتر آ هاا

داری پدید آ مده ظام سرمایهشود که در سرآ غاز نس یاسی مدرن محسوب می

است و در درون سرزمینی مشخص، جمعیتی با احساس هویت و سرنوشت

و منافع مشترک را جای داده است که دولتی با انحصار مطلق کاربرد خشونت

که آ یا کند. فارغ از آ ن هم پیوند زده و وظایف و حقوق آ هاا را تأ مین می آ هاا را به

رد یا خیر؟ آ یا حیای ابدی خواهد داشت یا این موجودیت س یاسی اصالت دا

امر کهرسد که بس یاری از ارائه دهندگان تعریف آ ن معتقدند نظر می خیر؟ به

تواند با س یاسی در کنار عنری فرهنگی بییاد وجودی آ ن است؛ بییادی که می

تغییر شرایط س یاسی جهان دچار دگرگونی و تحول شود.

تدولت ـ ملشرایط تاریخی پیدایش

شد؛ اروپا گذارده می دولت ـ ملتگیری که بییادهای فلسفی شکل زمانی

عنوان بستر اجتماعی پیدایی آ ن، غرق در منازعه و خشونت بود. قرن هفدهم به

که مفاهیمی چون حاکمیت و نیز دولت مطلقه در آ ن پدیدار گشت، قرنی است


ون آ ن اتفاق های تاریخ در در بارترین جنگترین و فاجعهکه یکی از خشن

افتاده است. در قرن هفدهم میلادی رویارویی س یاسی کاتولیسیسم و

های پروتس تانتیسم در درون اروپا شدت یافت و این امر موجب تقابل قدرت

س یاسی حامی پروتس تانتیسم با امپراتوری هابزبورگ در اتریش شد که خود

های موسوم به های تاریخ بشر شد. جنگترین جنگساز یکی از خونینزمینه

م، اروپا را به آ تش 1648تا 1618ی مذهبی که از های سی سالهجنگ

سوم جمعیت اروپا خانمانی بیش از یککش ید؛ موجب کش ته و مجروح و بی

ی نابودی پیش برد. پایان این توان گفت که این قاره را تا آ س تانهشد؛ می

های سرزمینی همراه نام دولت ها با پیدایش موجودیت س یاسی نوینی بهجنگ

دولت ـ را 1648ی عملی عهدنامه وس تفالی است. البته گاهی به اشتباه نتیجه

های شمارند، اما واقعیت این است که هنوز در آ ن زمان هویتها بر میملت

در عالم واقعیت دولت ـ ملتیمعنای مدرن آ ن شکل نگرفته است و ملی به

گذارد دولت ی واقعیت می عرصهوجود نیامده است. اما آ نچه پا به به

(.62-71: 1333است )سلیمی، 2یا دولت دارای حاکمیت1سرزمینی

ی خشونتی برخی ممکن است پیدایش این موجودیت س یاسی نوین را نتیجه

ی نابودی قرار داد. گرچه برخی نیز ویرانگر بدانند که نیمی از اروپا را در آ س تانه

ع برای جلوگیری و مهار این خشونت های مدرن در واقمعتقدند که دولت

گیری و سال پس از شکل 141وجود آ مده است. زیرا حدود فراگیر به

ای در اروپا اتفاق نیافتاد و این فراگیری آ ن در اروپا، جنگ و درگیری گسترده

آ رامش س یاسی شرایط رشد اقتصادی و فرهنگی این قاره را فراهم کرد. اما

د پایان دهنده به خشونت هاادینه شده نبود؛ بلکه این هاا کهواقعیت این است

ی خشونت فراگیر از طریق مدرنیزه کردن حیات س یاسی به عامل محدودکننده

ی نوینی از جای تنازع عریان قرون وسطایی، گونه در آ ن زمان بدل شد و به

را هاادینه کرد. این هااد نوین پس از تغییر فضای عمومی در اروپای قرون آ ن

1- Territorial states 2- Sovereign states


و هجدهم، وضعیت جدیدی را پدید آ ورد؛ که هرگونه تحولی در آ ن هفدهم

دنبال داشت. سطح و جنگ فراگیر و ویرانگر دیگری را در این منطقه به

های جهانی ای بود که در مواردی مانند جنگگونه ی این منازعات نوین به دامنه

اول و دوم، تمامی جهان را در بر گرفت.

ود ساختن حاکمیت در درون مرزها و با نوعی اجماع های سرزمینی با محددولت

ونیم رسمیت ش ناختن مرزها و حاکمیت یکدیگر برای مدت یک قرن در مورد به

المللی کاست؛ اما در واقع ی بین های فراگیر در عرصهاز امکان درگیری

ی جهانی ای متمرکز کرد که در زمان تجلی آ ن در عرصهگونه خشونت را به

های دارتر از گذش ته باشد. در واقع ماهیت جدید دولتدامنه ویرانگرتر و

محوری را در محیط جهانی سرزمینی دارای حاکمیت، نوعی منفعت و امنیت

وجود آ ورد که ضمن حذف و نادیده گرفتن هرگونه اخلاق و امکان همزیس تی به

طلبی صاحبان قدرت فراهم آ ورد. طبیعی، شرایط اهنی و عینی را برای گسترش

محور و جایگزین نوع نگاه مذهب« هر قیمت امنیت و منفعت به»در واقع هنجار

ای از منازعه بر سر گری دوران قرون وسطی شد و این امر گونهیا اشرافی

های اشرافی را از بین برد؛ اما زمینه را برای منازعای مذهب و محوریت خاندان

های جدید یکی از ملت دولت ـهای بزرگ جوییبزرگ فراهم آ ورد که منفعت

های تازه تأ سیس و تثبیت تدریجی آ فرینی دولت ترین عوامل آ ن بود. تنازعاصلی

ی ها، با رشد و توسعهگام ملت به گیری گامهای سرزمینی و شکلدولت

عنوان یک زمان شد و اس تعمار بههای بزرگ هماس تعمار و قوام یافتن قدرت

المللی را دو چندان کرد. بازیگران نوین محیط بین آ فرینیمتغیر تشدیدکننده، تنازع

ها در قرن نوزدهم میلادی است. پس از دولت ـ ملتگیری هاایی شکل

ساز برآ مدن و رشد سامان انقلاب فرانسه دو جریان اصلی در اروپا زمینه

های ناپلئونی است که مفهوم و شد. نخست جنگ دولت ـ ملتس یاسی نوین

ی نوین را به اقصی نقاط اروپا و حتی خاورمیانه برد. ناپلئون هی این سامان تجربه

های آ لمانی گرفته تا بناپارت با فتح بیشتر نقاط استراتژیک اروپا از سرزمین

فقط با ها را نهی ایتالیا و اس پانیا، نخبگان و مردمان این سرزمین بخش عمده


ت جمعی ملی اداره ی یک هوی ای که بر پایهمفهوم ملت بلکه با نظام س یاسی

همراه مدیران و فرماندهانش، اعتقاد چندانی شود؛ آ ش نا ساخت. البته وی به می

، دولت ـ ملتهای برآ مده از انقلاب فرانسه نداشتند؛ اما مدل به ارزش

گرایی و نیز محوریت منافع و امنیت را که ارکان اصلی کشورهای جدید قانون

دوم جوامع تحت اشغال جاری ساختند. عنوان بییاد س یاست مدرن در بود؛ به

عنوان جویی را بههای نوینی است که ناس یونالیسم و منفعتی اندیشه اشاعه

. در (33-115 :1333، سلیمی)کردند مبانی نوین کیش س یاسی مطرح می

تری پرداخته خواهد شد. ی مشروح گونه بخش بعدی مقاله به این مبحث به

های یونان در گیری دولتبا شکل دولت ـ ملتل اما واقعیت یافتن تدریجی مد

های نوین دیگر پس از و نیز دولت 1831م و بلژیک در م1823سال

های دولت ـ ملتگیری و تثبیت م شدت گرفت و با شکل1848انقلاب

گیری زمان با شکلم هاایی شد. هم1871قدرتمند در آ لمان و فرانسه در سال

هایی پانیا نیز، دولتآ مریکای لاتین تحت اس تعمار اس گرایانه در های ملیجنبش

های اروپایی فاصله داشتند در این منطقه دولت ـ ملتنوین که البته هنوز با

نگاهی به .(Grant& Temperley, 1997: 203-208)وجود آ ورد به

گیری تدریجی کشورهای سرزمینی مبتنی بر هویت ملی در اروپا، گویای شکل

آ میختگی خشونت وتنازع با این موجودیت نوین س یاسی است. چگونگی درهم

معنای نوین در اروپای مدرن است؛ هویت به دولت ـ ملتفرانسه که اولین

بار باز یافت؛ این خشونت در فراز و ملی خود را از مسیر انقلابی خشونت

ی فرانسه در حین انقلاب رخ نمود. بار جامعهنشیب بس یار و تحولات خون

م 1734تا 1732های ی سال ها در فاصلهصوص از زمان حاکمیت ژاکوبنخ به

المللی با اتریش و پروس های بین موج خشونت و اعدام در داخل با آ غاز جنگ

زمان شد. مفهوم گارد ملی و ضرورت حضور جوانان برای دفاع از ملت در هم

زمان های ملی نوین است در همینقالب خدمت سربازی نیز که مبنای ارتش

پدید آ مد و فتوحات خارجی که به حاکمیت نظامیان تحت امر ناپلئون بناپارت

انجامید در همین دوران بییاد گذارده شد. در واقع شخص ناپلئون که در آ غاز


ها گرایش داشت؛ در ساختار همین گارد ملی فعالیت س یاسی خود به ژاکوبن

دست آ ورد، در جوانی یتالیا بهرشد کرده و با فتوحای که در زمان پیروزی بر ا

م عملًا زمام امور 1733ای بدل شد که توانست در سال به قهرمانی اسطوره

عنوان امپراتور فرانسه م به1814دست گیرد و در سال نسه بهرا در فرا

گونه از درون انقلاب فرانسه نوعی بدین (Landau, 2006) گذاری کند تاج

که با فتوحات خارجی خود ناس یونالیسم و محور متولد شد گری منفعتنظامی

طلب گسترش داد. جویی تنازعلیبرالیسم را همراه منفعت

الملل ها نیز در تواریخ روابط بیندولت ـ ملتگیری های اصلی و مهم شکلگام

گیری دولت و امپراتوری آ لمان در دوران بیسمارک و ویلهلم اول و نیز به شکل

گردد. در میلادی باز می 1871امپراتوری ایتالیا در دهه گیری دولت و شکل

ی عنوان نقطه بس یاری از کتب تاریخ و دروس کلاس یک تاریخ، این دهه به

ی عریانی گونه شود. این وقایع نیز بهالملل محسوب میآ غاز اصلی تاریخ روابط بین

رتش و گری در آ میخته است. بیسمارک با تقویت ابا جنگ و منازعه و نظامی

نوع جدیدی از جنگ و با عبور از سه جنگ بزرگ توانست امپراتوری آ لمان

وجود آ ورد. لرد کاوور، نیز از مسیر را که پدید آ ورنده دو جنگ جهانی بود به

های طولانی به فرماندهی چوزپه گاریبالدی و نیز با اس تفاده س یاسی از جنگ

های مختلف در درون میتهای روز اروپایی توانست اتحاد بین قو فضای جنگ

دولت ـ گیری این ایتالیا را سازماندهی کند. درست پس از شکل دولت ـ ملت

های بزرگ است که دوران صلح مسلح در اروپا آ غاز شده و در هاایت ملت

-Grant& Temperley, 1997: 305)شود به جنگ جهانی اول منتهیی می

محوری و نیز منافع و امنیتداری های نظامی سرمایهفضای نوین دولت .(323

گیری ی ملل موجب شکل المللی مانند جامعه بینآ هاا و ناکارآ مدی هاادهای

های تاریخ تلفات ای که بیش از تمامی جنگجنگ جهانی دوم شد؛ دو منازعه

داده و جهان را تا آ س تانۀ فروپاشی کامل پیش بردند.

ای نبود، ای هس تهههای بزرگ از سلاحبرخی معتقدند اگر هراس قدرت

تر را نیز داشتند؛ با هایی بزرگ ها اس تعداد پدید آ وردن جنگدولت ـ ملت


اند. ژان بدن متفکران فراوان، پنج اندیشمند تأ ثیر شگرف و بس یار داش ته

یل طرح مفهوم دولت مطلق، دل دلیل طرح مفهوم حاکمیت، توماس هابز به به

مفهوم دلیل اصالت بخش یدن به دلیل طرح مفهوم اراده عمومی، هگل به روسو به

دلیل طرح مفهوم انحصار در خشونت مشروع، دولت و در هاایت ماکس وبر به

ی حایز اهمیت این است که هر هستند. نکته دولت ـ ملتبییادگذاران مفهوم

ورزی عطف تحول تاریخی جهان زندگی و اندیشهیک از این افراد نیز در نقاط

ای که ساله و زمانه های سیکردند. بدن و هابز در قرن هفدهم، دوران جنگمی

های دارای حاکمیت شکل گرفتند؛ روسو در های سرزمینی و دولت دولت

گیری انقلاب فرانسه، هگل در دوران ی شکل عری روش نگری و آ س تانه

‌ساز آ لمان و ماکسی ملت و دولت تاریخ اندیشه های ناپلئونی و ظهورجنگ

های نوین در ابتدای دولت ـ ملتوبر پس از جنگ جهانی اول و تثبیت مدل

قرن بیس تم.

را فراهم آ ورد. دولت ـ ملتی ژان بدن طرح مفهوم حاکمیت بییاد در اندیشه

ر های سیتی در اروپا در مقابل هم قرا ژان بدن درست در دورانی که دولت

گرفته و در صدد جدایی از امپراتوری مقدس رومن ژرمن بودند، مفهومی را

معنی نوع جدیدی از کرد. حاکمیت بهمطرح کرد که مبنای دولت را دگرگون می

بخش ید و تمامی دولت بود که قدرت مطلق، دائمی و عالی را به حکومت می

آ ن خارج ی قدرت و حق اس تفاده از های دیگر از دایرههاادها و قدرت

کهساخت. در واقع منظور ژان بدن از اقتدار عالی و مطلق اقتداری است می

-با کاربست زور و اعمال اراده امکان تحقق دارد. بدن مفهوم حاکمیت را که مهم

کند: است چنین تعریف میی تفکر س یاسی ترین نوآ وری او در عرصه

دان و اتباع یک حاکمیت بالاترین قدرت مطلق و دائمی نسبت به شهرون»

« ترین قدرت فرمانروایی و فرماندهیاجتماع خیر است... بزرگترین و عظیم

(Bodin, 1962: 84).

دلیل دائمی بودن داند و بهبدن حاکمیت دولت را با اقتدار شخصی متفاوت می

کهی مهم در اینجا است شمرد. اما نکتهجاری میرا تابع اات باری و قانون آ ن


ی کاربرد زور و تنبیه در جامعه را دارد، قدری است که بر که اجازه تنها مقامی

قرن بدن که در نیمه ،(Bodin, 1962: 87)مس ند حاکمیت نشس ته است

زیس ته و کتب شانزدهم میلادی در زمان گسترش تدریجی پروتس تانتیسم می

خود را در آ ن زمان منتشر کرده است تلاش کرده که ضمن حفظ عنری تقدس

ای با اضافه کردن عنری مطلقیت و گونه توجیه کاربرد قدرت در جامعه، بهدر

انحصار در کاربرد زور و اجبار، وضعیت نوینی که فرآ یندهای مدرن در آ ن

ی خود وارد کند. کردند را به اندیشهدوران تاریخی ایجاب می

پس از بدن آ شکارشدگی عنری خشونت در مفاهیم س یاسی مدرن در

های سی وماس هابز بیشتر مشهود است. هابز که در دوران جنگی ت اندیشه

زیس ته است خشونت ناشی های داخلی انگلس تان میساله در اروپا و جنگ

را در متن اندیشه س یاسی خود خوبی درک کرده و آ ن از منازعات جدید را به

ی خود و طلبی را عنری اصلی نظریهصراحت امنیت قرار داده است. هابز به

داند و گریز از وضع ی اصلی انسان می جویی و صیانت از اات را غریزهامنیت

ورزی به دولتی بار طبیعی را با دادن انحصار خشونت پر خشونت و دهشت

ی صلح، ممکن نام لویتان شبیه است تا به فرش ته که بیشتر به یک هیولا به

یک قدرت ربرد زور بهمعنای دادن حق کا داند. برای هابز قرارداد اجتماعی به می

ناپذیر است. در واقع مطلق مرکزی است؛ حقی که همیشگی و برگشت

کنند و شهروندان این حق را در برابر برخورداری از امنیتی نس بی واگذار می

دلیل همین قدرت عالی ندارند. به -از نظر هابز-را دیگر هم امکان بازس تاندن آ ن

ی ها در عرصهاز نظر هابز، دولتورزی است که و توان انحصاری خشونت

سر ی دائمی به الملل در وضع طبیعی قرار داش ته و در حال منازعهروابط بین

من حق »گونه است: برند. تشکیل و تعریف دولت از نظر هابز اینمی

و کنم میگذار حکومت به خویشتن را به این شخص یا به این مجمع اشخاص وا

به شرط اینکه تو نیز حق خود را به ؛ دانمایز میحق و ج اعمال او را بر ی ههم

حق و جایز بدانی. وقتی این همان نحو تمام اعمال وی را بر او واگذار کنی و به

یابد صورت بپذیرد، جماعتی که بدین ش یوه در یک شخص وحدت میتوافق


معنی تکوین و شود و این به( خوانده میCIVITASدولت و یا به لاتین )

میرایی است که آ دمیان در خداوند ،سخنی محترمانه ن لویاتان و یا بهایجاد هما

دار خداوند جاویدان، صلح و آ رامش و امنیت خویش را مدیون او تاق ی هسای

(.132: 1381)هابز، «هستند

ی دولت های متفکرانی چون بدن و هابز نظریهرسد که با اندیشهنظر می به

ود. حاکمیت و مطلقیت و محدودشدگی در گیری بتدریج در حال شکل مدرن به

ی واقعیت شکل طور که با عهدنامه وس تفالی در عرصه درون مرزها همان

شود. اما این دولت بندی می گونه مفهوم ی اندیشه نیز بدین گرفت؛ در حوزه

ی ملت پیوند دارای حاکمیت، از اواخر قرن هجدهم میلادی با مفهوم و پدیده

گذارد. ندیشه، بییاد این نگاه را ژان ژاک روسو میی ا خورد. در حوزهمی

ی عمومی ی عمومی وی و نیز طبیعت انسانی که در قالب اراده مفهوم اراده

معنای جدید است. روسو در این زمینه گیرد، مبنای نظری ملت بهشکل می

تواند قوای یک دولت را مطابق منظوری که فقط اراده عمومی می»نویسد: می

آ ن دولت متصور است اداره نماید. زیرا اگر تضاد منافع افراد، از تأ سیس

ها را ایجاب نموده است؛ توافق همین منافع است که اس تقرار آ هاا تأ سیس جامعه

تواند ی عمومی نمی را ممکن ساخته است... حق حاکمیت ملی یعنی اجرای اراده

(.61: 1335)روسو، « وقت، به دیگری منتقل شودهیچ

رومانتیسیس تی روسو به ملت، نوعی شور و احساس تعلق جدید به نوع نگاه

خود گرفت آ ورد که بعدها شکل ناس یونالیسم بهوجود می این هویت تازه نیز به

(McClelland, 1996: 250-252). ی ناس یونالیسمی که هم تعریف کننده

توجیه کننده توانست انگیخت که میهویت جدید بود و هم احساسای را بر می

همین دلیل نیز بس یاری از بخش به آ هاا باشد. بهخشونت، منازعه و مشروعیت

منازعات قرن نوزدهم و بیس تم با انگیزه و شور و هیجان ناشی از ناس یونالیسمی

ی طبیعت پاک ی عمومی و بازسازی کننده قرار بود تجلی اراده کهانجام گرفت

انسانی باشد.

ی س یاسی و ی اندیشه ه اصالت دادن به دولت در عرصهرسد کنظر می اما به


خصوص با آ لیسم آ لمان و بهها در ایدهبرابر کردن آ ن با روح و هویت ملت

چه در اندیشه هگل مطرح شد اندیشه هگل شکل گرفته است. در واقع آ ن

ی س یاسی آ ن دوران بود. در نگرش نوعی خلاف جریانی مهم در اندیشه به

س یالیس تی، آ نارشیس تی و بعدها مارکسیس تی، دولت هاادی تلقی لیبرالیس تی، سو

ها دولت هاادی طبیعی نیست و در شد که شّر ناگزیر است. در این نگرشمی

وضع طبیعی اجتماعی دولت وجود خارجی نداش ته است. بشر برای گریز از

شرور و یا دستیابی به منفعت بیشتر این هااد را جعل کرده که شرایطی غیر

جهت شرایط آ رمانی و وجود آ ورده است. از این ی در زندگی بشر بهعاد

ی بشری شرایطی است که در آ ن دولتی وجود نداش ته و یا مطلوب جامعه

حضور دولت در آ هاا حداقلی باشد. هگل در مقابل این نگاه دولت را نماد

تکامل و تجلی عقلانیت در درون جامعه معرفی کرد و روح جامعه را متجلی در

دولت دانست؛ تکامل تاریخ را نیز محصول برتری و چیرگی دولی دانست که

نماد و مظهر عقلانیت برتر هستند.

ی عالی از تکامل یک جامعه از مسیر تضادهای برای هگل، دولت مرحله

رو تضاد و دیگری از نظر وی نه تنها مذموم نیست؛ دیالکتیکی است. از این

ی های مختلف در عرصهریخ است. برخورد دولتبلکه مبانی تکامل جوامع و تا

ها و جهانی امری طبیعی است و معنای تاریخ از نظر او تضاد بین دولت

تواند موجب رو جنگ می ی جهانی است. از این های متضاد در عرصهعقلانیت

:McClelland, 1996).تاریخ باشد و راه را برای تکامل بشر بگشایدپالایش

دولت ـ ترین مشارکت و نوآ وری در تبیین نظری مفهوم ماما مه (537-540

که مدل را ماکس وبر کرده است. وبر در سرآ غاز قرن بیس تم در زمانی ملت

توان گفت که می در حال فراگیری جهانی بود، مفهومی را مطرح دولت ـ ملت

هنوز پرطرفدارترین تعریف از دولت است. تعریفی که در ابتدای این مقاله اکر

شمرد. از این نظر و انحصار خشونت مشروع را اساس و بییاد دولت می شد

کنیم. از تکرار تعریف و مفهوم وبر در این قسمت صرف نظر می

توان گفت که مفهوم دولت در اندیشۀ متقدمان و مبتکران آ ن بر این اساس می


گر درهم آ ید. این نشانهای گسترده در کشورهای مختلف پدید میناامنی

گونه مناطق با خشونت هاادینه شده خصوص در این به دولت ـ ملتتییدگی

معنای اای بودن خشونت و البته باید در نظر داشت که این امر بهاست.

گونه که هانس مورگنتا در اصول منازعه در تعاملات بین جوامع نیست. آ ن

کند، این یک امر ازلی و ابدی در روابط بین گرایی ادعا می گانه واقع شش

س جوامع نیست. بلکه این امری عارضی است که در دوران مدرن و بر اسا

رو در جریان تحولات الزامات تاریخی این دوران برساخته شده است. از این

ترین موضوعات رسد که تحول ماهوی دولت مدرن، یکی از مهمنظر می جهانی به

عبارت دیگر هاادینه شدن صلح تنها با مورد توجه در مطالعات صلح است؛ به

تحول بییادین دولت مدرن امکان تحقق دارد.

ټْزاٺٲ نآ تبـٶ و نرظٲ یاٽتلٲ ـ ت٬ود -...

Documents

Transcript of ټْزاٺٲ نآ تبـٶ و نرظٲ یاٽتلٲ ـ ت٬ود -...