Post on 14-Apr-2018
7/27/2019 Cantos africanos - provrbios
1/25
Cantos africanosem umbundo2a ed. rev. e ampl.
Belo Horizonte
FALE/UFMG
2008
A primeira edio deste caderno foi produzida para ocurso Cantos africanos em umbundo, ministrado peloangolano Amadeu Fonseca Chitacumula, comsuperviso da Prof Snia Queiroz, realizado peloCENEX/FALE/UFMG, no primeiro semestre de 2006.
Diretor da Faculdade de LetrasProf. Jacyntho Jos Lins Brando
Vice-Diretor
Prof. Wander Emediato de Souza
Comisso Editorial
Eliana Loureno de Lima Reis
Elisa Amorim Vieira
Lucia Castello Branco
Maria Cndida Trindade Costa de Seabra
Maria Ins de Almeida
Snia Queiroz
Reviso e normalizao
Neide Aparecida de Freitas Sampaio
Formatao
Neide Aparecida de Freitas Sampaio
Reviso de provas
Neide Aparecida de Freitas Sampaio
Capa e projeto grfico
Mang Ilustrao e Design Grfico
Endereo para correspondncia:
FALE/UFMG Setor de PublicaesAv. Antnio Carlos, 6627 sala 2015A31270-901 Belo Horizonte/MGTelefax: (31) 3409-6007e-mail: vivavozufmg@yahoo.com.br
7/27/2019 Cantos africanos - provrbios
2/25
3
Sumrio
Vocabulrio afro-brasileiro . 6
Ktia Trindade, Lauro Azevedo, Lira Crdova,Raquel Coelho
Despedidas/Kuluisika . 12Partes do corpo/Olonepa vietimba viomuno . 12Animais/Ovinhama . 13Bebidas/oviuaua . 13Nmeros/Tu tendi . 14Dias da semana/Oloneke vio semana .15Meses do ano/Olosi vi ulima .15Provrbio/Alupolo .17Cantos/Ovisungo . 22Glossrio . 29
7/27/2019 Cantos africanos - provrbios
3/25
Vocabulrio afro-brasileiro
Ktia Trindade, Lauro Azevedo, Lira Crdova,Raquel Coelho
Cachaa, caamba, cachimbo, caula, cafun, canjica so palavrasreconhecidas por todos os brasileiros como parte de nosso vocabulrio.Entretanto, elas no so herana de nossos colonizadores portugueses esim uma contribuio dos escravos africanos nossa lngua. So palavrasque fazem parte de nosso vocabulrio afro-brasileiro. Todos ns sabemosque os negros africanos foram trazidos para o Brasil atravs do trfico deescravos. Mas de onde vieram esses escravos? E que lnguas trouxeram
consigo?A presena de lnguas africanas no Brasil est diretamenteassociada ao regime escravocrata que, por mais de trs sculossucessivos, de 1502 a 1860, trouxe ao pas por volta de 3.600.000africanos, pertencentes a grupos etnolingsticos diversos:sudaneses da regio situada ao norte do Equador e da costaocidental e bantos ao sul do Equador.
No se pode precisar o nmero de lnguas que aqui chegaram,
mas sabe-se que na rea atingida pelo trfico so faladas por voltade 200 a 300 lnguas, uma pequena parcela do conjunto lingsticoafricano que conta com mais de 2.000 lnguas. Apesar de ocontinente africano fazer parte do mapa mundial h sculos, aslnguas africanas s despertaram a curiosidade de pesquisadoresestrangeiros no final do sculo XIX.
O primeiro grupo de lnguas a ser pesquisado foi o grupo banto
um conjunto de mais de 400 idiomas. Os idiomas bantos sofalados em todos os pases da frica ao sul do Saara. Estima-se quemais de 300 milhes de pessoas falem idiomas bantos.
As lnguas do grupo banto formam, juntamente com aslnguas da frica Ocidental, uma grande e nica famlia,denominada Nger-Congo. sobretudo dessa famlia de lnguasque recebemos a maior contribuio para o nosso vocabulrioafro-brasileiro, pois a maioria dos africanos trazidos pelo trfico
de escravos pertencia a dois de seus ramos: as famliaslingsticas banto e kwa. Entre as lnguas da famlia banto, o
7/27/2019 Cantos africanos - provrbios
4/25
7/27/2019 Cantos africanos - provrbios
5/25
7/27/2019 Cantos africanos - provrbios
6/25
11
Saudaes/Tuapandula
Umbundo Quimbundo Portugus
: Walale-po ciwa?
: He, ndalale. Nda
love?
: Wa zekele?
: X. Eie kia se ua
zekele?
: Nga zekele
: Voc dormiu bem?
: Sim. Eu dormi bem e
voc?
: Wa kola-po ciwa?
: Nda kola-po ciwa.
Nda love?
: Ame ulolokamuenho kaco.
: Eie uala kiambote?
: X. Kiambote
: Voc est bem?
: Estou bem.
: Eu vou levando/Eu
estou mais ou menos.
: Vokuiya omo?
: He. Vokuiya omo.
: E ento, chegando
agora?
: Sim. Estou chegando
agora.
: Weya o, nhe ca
kunena?
: He. Ndeya o,
lacimue ca ndinena.
: E a, o que est
mandando?
: No mando nada.
: Nhe wendela?
: Lacimue.
: J vai embora, por
qu?
: Por nada.
: Ko mangu.
: Kuku.Sanga
mangu.
: Kuku.
: Fique vontade.
: Obrigado, voc
tambm.
: Obrigado
12
Despedidas/Kuluisika
Umbundo Quimbundo Portugus
: Utanha uwa. : Mua nange. : Boa tarde.
: Ndapandula. : Nga sakidila. : Obrigado.
: Sala-po ciwa.
: Sali-po ciwa.
: Xala kiambote. : Passe bem.
: Passem bem.
: Kuende-po ciwa. : Nde kiambote. : Vai com Deus.
: Lala-po ciwa : Zeka kiambote : Boa noite./Durma
bem.: Lali-po ciwa. : Zekenu. : Boa noite./Durmam
bem.
Partes do corpo/Olonepa vietimba viomuno
oapia oloapia axla axilasolonjele barba
imo barriga
omla bocaetama atama bochecha bochechasokuoko ovoko brao braos
utu cabeaesinga cabeloeyele cabelo branco
ekanja calcanharupindi canela
ocipala carautima corao
etimba corpooima costa
olumati costelaomuine ovimuine dedo dedos
ovayo denteongolo joelhoeyulu nariz
ekosi nucaiso ovaso olho olhos
etui ovatui orelha orelhasokulo p
onete peitoosingo pescooevele avele seio
7/27/2019 Cantos africanos - provrbios
7/25
13
ovla tripaolunjala olonjala unha unhas
Animais/Ovinhama
omiapia andorinha
ongombe boiohombo cabritoombuombua
Cgadoco
ombinji co do matoonoh
ondiba ou kandimbacobracoelho
ongonga corvoonjamba elefante
osangi galinhaekondombo galo
ongato* gatoolusimba gato bravo
oningi hienaongeve
onganduhipoptamo
jacaroguluve javali
ohosi leoosima macacoongu ona
omeme ovelha
onjila pssaroopato* patoopomba* pomba
ongulo porcoomuku rato
* Animais oriundos da Europa
Bebidas/oviuaua
ovava guaociasa ou okacasa bebida
ocisangua cervejaochibombo cerveja forteasengele leite
14
Nmeros/Tu tendi
Umbundo Quimbundo1 mosi 1 moxi2 vali 2 iari ou iadi3 tatu 3 tatu4 kula 4 uana5 talo 5 tanu6 epandu 6 samanu7 epandu vali 7 sambuari ou sambuadi8 ecella 8 nake9 ecea 9 ivua ou vua
10 ekui 10 kuinii ou kuinhi11 ekui la mosi 11 kuinii ni moxi12 ekui la vali 12 kuinii ni iari13 ekui la vitatu 13 kuinii ni tatu
14 ekui la kula 14 kuinii ni uana15 ekui la vitlo 15 kuinii ni tanu16 ekui lepandu 16 kuinii ni samanu17 ekui lepandu vali 17 kuinii ni sambuari ou sambuadi18 ekui lecella 18 kuinii ni nake19 ekui lecea 19 kuiniivua20 akui avali 20 makuiniari ou makuinhi iadi21 akui avali lumosi ou lamosi 21 makuiniari ni moxi22 akui avali la vivali 22 makuiniari ni iari23 akui avali la vitatu 23 makuiniari ni tatu24 akui avali la kula 24 makuiniari ni uana
25 akui avali la tlo 25 makuiniari ni tanu26 akui avali lepandu 26 makuiniari ni samanu27 akui avali lepandu vali 27 makuiniari ni sambuari28 akui avali lecella 28 makuiniari ni nake29 akui avali lecea 29 makuiniari ni ivau30 akui atatu 30 makuinia-tatu40 akui akula 40 makuinia-uana50 akui atlo 50 makuinia-tanu60 akui epandu 60 makuinia-samanu70 akui epandu vali 70 makuinii-sambuari80 akui ecella 80 mukuinii-nake
90 akui ecea 90 makuinii-vua100 ocita 100 hma200 ovita vivali 200 hma jiiari300 ovita vitatu 300 hma jitatu400 ovita vikula 400 hma jiuana500 ovita vitlo 500 hma jitanu600 ovita epandu 600 hma jisamanu700 ovita epandu vali 700 hma sambuari800 ovita ecella 800 hma nake900 ovita ecea 900 hma vua
1.000 ohuluki 1.000 kuinii ria hma ou hulukajui1.000.000 ohulua 1.000.000 hueve
7/27/2019 Cantos africanos - provrbios
8/25
15
Dias da semana/Oloneke vio semana
Eteke lia mosi segunda-feira (primeiro dia)Eteke lia vali tera-feiraEteke lia tatu quarta-feira
Eteke lia kula quinta-feira
Eteke lia talo sexta-feiraEteke lie pandu sbadoEteke lio usua domingo (dia de descanso)
Meses do ano/Olosi vi ulima
Cada ms corresponde a um fato regional.Susu janeiro: (de susulha, tirar parte do que havia). poca emque se conta com o armazenado, e no com os produtos do
campo, que ainda no esto maduros.Kayovo fevereiro: (pequeno salvador). O feijo dos altos emilho das baixas vm mitigar a fome.Elombo maro: poca com muita lama das chuvas, e tambmms em que se iniciam as colheitas.Kupupu abril: (de pupula, bater) Ms em que se bate o feijocolhido em maro.
Kupemba maio: (de okupemba, espirrar) Despedidas daschuvas.Kavambi junho: (de ombambi, frio) ms em que se comea ofrio.Vambi inene julho: ms de muito frio, podendo ocorrer geadapela manh.Kanhenhe agosto: em quinze de agosto, o anncio das chuvase o comeo da primavera.
Nhenhe-vava setembro: ms de chuviscos e calor forte.Mbala-vipembe outubro: dor dos campos baldios, preparaodas sementeiras.Kuvala kuapupulu novembro: (de Okuvala, doer e Kuapupulu,mosquito) ms em que o nmero de mosquitos aumentam devidoa umidade.Cemba-nima dezembro: nega-se a recompensa: com as
chuvas e o calor o capim dos campos atrofiam; No se v oresultado do trabalho no campo.
16
Outra forma de classificar os meses em umbunduKo lonaka julho e agosto: Trabalho em terrenos baixos.Ko ku waya ombuto outubro a dezembro: meses dasementeira.
Ko kupanda maio e princpio de junho: meses de colheita.
7/27/2019 Cantos africanos - provrbios
9/25
17
Provrbio/Alupolo
Provrbios em umbundo. Antes de pronunciar os provrbios osmais-velhos dizem: Akulu hati (Mais-velhos) como respeito aos
ancestrais.
Ya ndindima yiloka eveke.Quando troveja, a queda da chuva eminente. Quem se molhar bobo.
Ukuele ka kulongi uveke, wakusanga lawo.Se te consideram bobo, porque realmente voc . As nossasaes revelam as nossas qualidades.
Kapasui okuokuo olondunge visuapo.Onde no cabe o brao, a inteligncia resolve. Sempre que nosencontrarmos em situaes difceis, deveremos usar ainteligncia.
Olondunge lu kulihiso viavelapo ongusu yovota.A inteligncia supera a fora das armas.
Ovota kavamli ovama, ndao ovitangi.As armas no acabam com os conflitos nem resolvem grandesproblemas.
Nda wasanga ombia yo kaliye, kaciyo ku kowinesi.Panela velha que faz comida boa.
Ukuele nda osuila ove u langeka, momo vekha lia umosi
muli akha omanu valua.Quando algum chega cansado, cuida dele, porque este cansaopode se agravar e deixar sequelas.Corte o mal pela raiz
Ku kayilembikile akasa yu kulila yuna osole.Quem cria cobras, acaba mordido.
Kuata oko te lukuele likawove cukupoya.
Para segurar algo tem que se com ajuda, porque sozinho podeescorregar.
18
Uma pedra s no segura a panela.
Wosi oyongola cosi, opesela cosi.Aquele que tudo quer, tudo perde.
Esanda walinga kepia, kimbo liukulandula.Mentira tem perna curta.
Ovayo vali tokeka, ovo vatetula ekepa.A unio faz a fora.Os dentes juntos quebram at osso.
Nda olete kanjende wakuka, komuenyo wandako luloo.Quando se ver um velho porque ele soube andar com
experincia na vida.
Okasi pemi liuti eye wakulih okulila kuolonjila.Cada um sabe o fardo que carrega.
Olundovi vanalnal olu luiya, ka lutava lu kulemeh.Malhar em ferro frio.Dar murro em ponta de faca.
Katalele ongongo, kakolele.Se no vivenciou o sofrimento, no amadureceu.Vivendo e aprendendo.
Nda ukuele osomboka ove liseya, momo ngolo la ngolo kaca lisokele.No se compare com os outros.No seja maria vai com as outras.
Mbeu okulonda ko cisingi, omanu vokapako.O cgado no sobe sozinho na rvore, algum o colocou l.
Unene wa ngandu ko vava.Deixe estar jacar que a lagoa ir secar.A fora do jacar a gua.
Nda kukuete olonjala ku ka londe vesenje.
Se no tem garra, no suba na rvore.Macaco velho no mete mo em cumbuca.
7/27/2019 Cantos africanos - provrbios
10/25
19
Ocitungu walikutila ove muele kacilemi.
O feixe de lenha que voc prprio amarra, no pesa.
Onjila kupiti ku kayipeme ovisapa.
No deves podar os galhos do caminho em que tu no passas.
Wa veta etemo posi, wavaluka olongunja.
Quem bate enxada no cho, assemelha-se aos agricultores.
Va pikila u okuta, va lungula o okuyeva.
Deves cozinhar piro para quem come, deves aconselhar quemescuta.
Lemli ukuamoko, olia akale.
Deves socorrer quem estiver com uma faca, quem estivercomendo que coma vontade.
Vo feka yamle ku ka tundilemo olonjele, sanga eteke vakuipuya.No deixe crescer a barba em terra alheia, porque um dia vo te
puxar por ela.No dar ordem em terra alheia.
Apa paliyakela olonjamba, o wangu oyo itala ohali.Em briga de elefante, o capim que sofre.
Camle calinga ati mbanje, ka ca linguile ati uate.Coisa alheia foi feita para se ver, no para segurar.
Ver com os olhos e no com as mos.O kalui wa tomba, oyo yu kuambata.O rio que voc despreza o que te leva.
Ulume wa tomba, eye oka ku kuelela oho.O homem que voc despreza que vai se casar com sua me.
Calinga mbu, ca lungula ava vayua.O barulho da pedra caindo alerta aqueles que nadam.
20
Nda vimbo muafa onjamba, ombangulo onjamba.Se morre um elefante na aldeia, ele o principal assunto.
Luwawa ka leh, te omuno wo senga.
Maria Fedida no cheira se ningum mexe nela.Eteya imosi, ka ikuata ombia.Uma pedra s no segura a panela.
Uti umosi ka yi lingi usenge.Uma rvore s no faz a floresta.
Wa ponda yu wa yasa.
Quem matou quem acertou.O unha yatete oyo ya ponda ooha. a primeira cacetada que matou a cobra.Galinha que canta primeiro a dona do ovo.
Oima iwa kaiveleka.Deus no d noz a quem no pode mastigar.
Cipopia ooma yevelela ko cilei, cipopia omunu limbukako ndaka.A fala do batuque se escuta no som, a fala das pessoas sereconhece na palavra.
Olombinga vio mbambi, kavikutiwa vo nanga, nda wa vitlisa vitunda.Mentira tem perna curta.
Nda kua sumbile usenge, sumbila ongu ilalamo.Se no respeiras a mata, respeita a ona que dorme l.
Upika ulema, olofuka vipandeka.A escravido pesa, as dvidas nos prendem.
Uwa we kuyu, vokati olongingi.O figo mais fonito est cheio de formigas.
Cipepa cipua, civala cilimba.O que bom acaba, o que oe no vai embora.
7/27/2019 Cantos africanos - provrbios
11/25
21
Cikola citumala, chivola cifa.Coisa madura demora a crescer, coisas frgeis morrem.
Vo mela yu kuandamba kamutundi lika ovayo avola,mutunda vo olondaka viwa.
Da boca dos mais velhos no sai somente dentes podres, saitambm palavras boas.
Vimo vepia, mutunda epungu, liyela, mutunda epunguliyeluluka ale likusuk.Barriga como uma lavra, sai milho branco, amarelo ouvermelho.
Okuete iso imosi, omeke.Quem tem s um filho, no o tem.
Munda la munda kava lisangi, masi munu lo munuvalisanga.Montanha e montanha no se encontram, mas pessoas e pessoasse encontram.
Cantos/Ovisungo
Ocisungo co ku tambulaakombe
Tuapandula akombe vetu veyaWa tunda kofeka yo ciplaTuapandula akombe vetu veyaWatunda kofeka yo cipla
Canto para receber visitas
Agradecemos a nossas visitaspor vir
Por sairem de sua terra longe
Canto de boas-vindas aos visitantes, em geral, em crculo e ao som de palmas.
O sikola
O sikola ikuete upange wokulongisa amaleheO sikola ikuete upange wokulongisa amaleheNda lowesi lacimue cenda telombili yaluaNda lowesi lacimue cenda telombili yalua.
A escola
A escola tem o dever deensinar os mais jovens
Com preguia nada anda
preciso ter muita vontade
Msica cantada nas escolas.
Kulima kuvalaKulima kuvalaKulima kuvalakatemo kange tekaKulima kuvalaKulima kuvalakatemo kange tekaEtavio:
Nye watekelaKatemo kayevala ndm,ndm, ndm
Canto de trabalho nocultivoCultivar doiMinha enxada quebrou
Resposta:Porque quebrouEnxadinha soava Ndm,ndm, ndm
Canto de trabalho.
7/27/2019 Cantos africanos - provrbios
12/25
23
kalui ketuO kalui ketu kaposokaKa kuete ovava opululuYeveleli okuenda kuayePuva puva
O nosso rioO nosso rio lindoTem guas limpasEscutem o movimento delePuva puva
Ocisungo co kuluisikaLava vandalava vacala
utima umosiLava vandalava vacalautima umosiUtima umosi,utima umosi,utima umosi
Canto de despedidaos que vo,os que ficam
um s coraoos que vo,os que ficamum s coraoum s coraoum s coraoum s corao
Canto de despedida.
Ocisungo ca taloA kombe tua lavokale veyaA kombe tua lavokale veyaA kombe tua lavokale veyaEtali veya
As visitas que estavamaguardando chegaram
Hoje chegaramMsica para recepo de visitas
Ndi cisole caluaNdi cisole caluaNdihamula ko
Omo uete ekamba liange,fum, fum, fum, fum
Gosto muitoGosto muitoEufricamente
Porquetenho meu amigoeterno
Cantiga em que se expressa a felicidade de ter um amigo
24
Kacine katingokaOnjimbi:
Kacine katingoka
Etavio:Kacine katingokaO kumla osuleTingo, tingo, tingo
Kacine katingokaO kumla osuleTingoTingo
Pilo remexeSolo:
Pilo balana
Coro:Pilo balanaQuando v o milhotingo, tingo, tingo
Tingo uma onomatopia para o barulho do pilo balanando.
O cilende calukulaO cilende calukulaO cilende calukulaO cilende calukula
O cilende calukulaO cilende ya ya weO cilende ya ya weO cilende calukula
O cacho de fruta brotouO cacho de fruta brotou
7/27/2019 Cantos africanos - provrbios
13/25
25
Ocisungo ci longisaokutendaUmosi wa kayeva
Wa kayeva ondimbaUmosi kuenda lombua yayeWa kayeva ondimba
Vavali va kayevaVa kayeva ondimbaVavali, umosi, kuenda lombuayaye
Va kayeva ondimba
Vatatu va kayevaVa kayeva ondimbaVatatu, vavali, umosi, kuendalombua yayeVa kayeva ondimba
Vakula va kayevaVa kayeva ondimbaVakula, vatatu, vavali,umosi, kuenda lombua yayeVa kayeva ondimba
Vatlo va kayeva
Va kayeva ondimbaVatlo, vakula, vatatu,vavali, umosi, kuenda lombuayayeVa kayeva ondimba
Epandu va kayeva
Va kayeva ondimbaEpandu, vatlo, vakula,
Canto para se aprender acontarUm caou
Caou coelhoUm e o seu coCaou coelho
Dois caaramCaaram coelhoDois, um com seus cesCaaram coelho
Trs caaramCaaram coelhoTrs, Dois, um, e seus cesCaaram coelho
Quatro caaramCaaram coelhoQuatro, trs, dois, um, e seuscesCaaram coelho
Cinco caaram
Caaram coelhoCinco, quatro, trs, dois, um,e seus cesCaaram coelho
Seis caaram
Caaram coelhoSeis, cinco, quatro, trs, dois,
26
vatatu, vavali, umosi, kuendalombua yayeVa kayeva ondimba
Epandu vali va kayevaVa kayeva ondimbaEpandu vali, epandu, vatlo,vakula, vatatu, vavali,umosi, kuenda lombua yayeVa kayeva ondimba
Ecell va kayevaVa kayeva ondimbaEcella, epandu vali, epandu,vatlo, vakula, vatatu,vavali, umosi, kuenda lombuayayeVa kayeva ondimba
Eceya va kayevaVa kayeva ondimbaEceya, ecella, epandu vali,epandu, vatlo, vakula,vatatu, vavali, umosi, kuendalombua yayeVa kayeva ondimba
Ekui va kayevaVa kayeva ondimbaEkui, eceya, ecella, epanduvali, yoo, vatlo, vakula,vatatu, vavali, umosi, kuendalombua yayeVa kayeva ondimba
um, e seus cesCaaram coelho
Sete caaramCaaram coelhoSete, seis, cinco, quatro, trs,dois, um, e seus cesCaaram coelho
Oito caaramCaaram coelhoOito, sete, seis, cinco, quatro,trs, dois, um, e seus cesCaaram coelho
Nove caaramCaaram coelhoNove, oito, sete, seis, cinco,quatro, trs, dois, um, e seuscesCaaram coelho
Dez caaramCaaram coelhoDez, nove, oito, sete, seis,cinco, quatro, trs, dois, um,e seus cesCaaram coelho
7/27/2019 Cantos africanos - provrbios
14/25
27
Omla volonjambaOmla vange volonjambaOmla vange volonjamba, ndi
valinga ndati?Ndupa po ya Njamba, ya HossiOsukokaOlila, olilaOlila, olilaOlila osukoka
Filhos gmeosMeus filhos gmeosMeus filhos gmeos, como
fao?Pego o Njamba, o Hossi geme
Chora, choraChora, choraChora, geme
Em Angola, o primeiro filho de gmeos chamado Jamba e o segundo de Hossi, no caso de doismeninos. A filha gmea chamada de Ngueve. Esses nomes so homenagens a animaisimportantes para a cultura: onjamba (elefante), ongeve (hipoptamo) e ohosi (leo).
Otembo yokuloyaOnjimbi:
Vonjo, vonjo elNdao si kuete olonangaVonjo, vonjo elNdao si kuete olonanga,mbeleka
Etavio:Vonjo, vonjo elNdao si kuete olonangaVonjo, vonjo elNdao si kuete olonangambelekaOnjimbi:Ndombua kolela
Ndombua kolelaNdombua kolelaVonjo lika wove weKa cilingi cimueKa cilingi cimueOtembo yokuloya we
Tempo de guerraSolo:
Em casa, em casaEmbora no tenha panosEm casa, em casaEmbora no tenha panos,carrego a criana nas costas
Coro:Em casa, em casaEmbora no tenha panosEm casa, em casaEmbora no tenha pano,carrego a criana nas costasSolo:Coragem de esposa
Coragem de esposaCoragem de esposaSozinha em sua casaNo faz malNo faz malO tempo de guerra
Essa msica fala da esposa que, nos tempos de guerra, espera pelo marido, em casa, cuidando
das crianas. Normalmente, o homem responsvel por levar os panos.
28
Sumuluise a ala fricaSumuluise a ala fricaSanjuisa ovitima vietu viosi
Omla vove va yongolaombembuaE sumuluiso vo frica E sumuluiso vo feka yetu
Enju a alaEnju, enjuEnju a ala
Enju, enjuSumuluise ofeka yetu fricaOfeka yetu frica.
Abenoa Senhor a fricaAbenoa senhorAlegrai todos nossos coraes
Seus Filhos querem paz
E beno para fricaBeno na terra nossa
Venha senhorVenha, venhaVenha senhor
Venha, venhaAbenoa nossa terra, fricaNossa terra, frica
Este canto uma verso feita por Amadeu Fonseca Chitacumula, do Hino frica, compostoem zulu por Enoch Sontonga, em 1897, com o ttulo Nkosi SikeleliAfrica.
7/27/2019 Cantos africanos - provrbios
15/25
29
Glossrio
A
Akasa garras do leo.Akokoto cemitrio dos sobas/nobresAkombe plural de UkombeAle ouAkui akula quarentaAkui atlo cinqenta
Akui atatu - trintaAkui avali vinteAkui avali la kula vinte e quatroAkui avali lamosi vinte e umAkui avali la vivali vinte e doisAkui avali la vitatu vinte e trsAkui avali la talo vinte e cincoAkui avali lecea vinte e nove
Akui avali lecella vinte e oitoAkui avali lepandu vinte e seisAkui avali lepanduvali vinte e seteAkui ecea noventaAkui ecella oitentaAkui epandu sessentaAkui epandu vali setenta
Alupolo provrbioAlussapo histriasAmalehe, umalehe jovem.Apa paliyakela brigam. Do verbo OkuliakaAsengele leiteAtama plural de EtamaAva - aquelesAvele plural de EveleAvola, ca vola podres.
30
CCalinga faz. Do verbo OkulingaCalua muito
Calukula brotou, do verbo OkulukulaCamle, camale coisa alheia, alheioCassinda filho (a) nascido aps gmeosCemba-nima dezembroCenda eterno, infinitoCivola apodrece, do verbo OkuvolaCifa morre, do verbo OkufaCilimba esquece (com sentido de desistir)Cilingi Fazem, do verbo OkulingaCimue nada, nenhumCipla longeCipepa o que saboroso. Ver OkupepaCipopia falaCipua acabaCitito pequeno
Citumala coisa firmeCivala o que doe. Ver OkuvalaCosi tudoCukupoya escorrega, do verbo Okupoyoha
EEcea noveEcelala oitoEkamba amigoEkanja calcanharEkende broaEkendelieondio broa de bananaEkepa ossoEkondombo galoEkosi nuca
Ekui dezEkui la kula quatorze
7/27/2019 Cantos africanos - provrbios
16/25
31
Ekui la mosi onzeEkui la vali dozeEkui la vitlo quinzeEkui la vitatu treze
Ekui lecea dezenoveEkui lecella dezoitoEkui lepandu dezesseisEkui lepandu vali dezesseteEkumbi solElombo MaroEnju Venha, do verbo OkuyaEnyulu narizEpandu seisEpandu vali seteEpia campo, roa.Epungu milhoEsanda,uhembi, eliao mentiraEtali hojeEtama bochecha
Etambo espao ritual tradicionalEtavio refro, respostaEteke diaEteke lia kula quinta-feiraEtekelia mosi segunda-feiraEteke lia pandu sbadoEteke lia talo sexta-feiraEteke lia tatu quarta-feiraEteke lia usua domingoEteke lia vali tera-feiraEtembuekeye moaEtemo enxadaEteya pedra usada para sustentar a panelaEtimba - corpoEtui orelha
Ewe pedraEvele seio
32
Eveke, uveke boboEye quemEyele cabelo branco
FFeka terraFum eterno
HHossi Leo. Tambm se refere ao 2 gmeo nascido, desde queseja do sexo masculino
IIkuete Tem, do verbo OkukuataIlalamo dorme, do verbo OkulalaImbo, yimbo bairroImo barrigaIso olho
Iwa boa
KKa prefixo de diminutivo (quando ligado a substantivo);partcula de negao (quando se referir a verbo)Ka ca linguile no foi feita.Ka ca lisokele no parece.Kacileme no pesaKa cilingi no faz. Ver OkulingaKacine plural de OcineKaciyo panela velhaKa ikuata no segura. Ver OkukuataKaiveleka no carrega criana nas costasKakolele no amadureceuKa kuete tem, do verbo Okukuata
Ka leh no cheira. Do verbo OkulehKaliye nova
7/27/2019 Cantos africanos - provrbios
17/25
33
Kalui,olui rioKa lutava aquele que no aceita, ver OkutavaKa mutundi no sai. Ver OkutundaKandimba plural de Ondimba
Kange minhaKanhenhe agostoKanjende diminutivo de OjendeKapa partcula de negaoKapasui no cabe, do verbo OkusuaKaposoka lindoKassova filha nascida aps filho homemKatelele no vivenciou
Katemo diminutivo de EtemoKatingoka balana, do verbo OkutingokaKatito poucoKava partcula de negaoKava lisangi no se encontra, do verbo OkusangaKava mli no acaba, do verbo OkumlaKavambi junho
Kayeva caa, do verbo OkukayevaKayevala soavaKayovo fevereiroKe em (prep.) usada como prefixo, unindo-se a substantivosKepia: na roaKetako nusKetu,cetu nossoKimbo no bairroKo em (prep.)Ko cisingi No troncoKofeka Na terraKo kupanda maio e princpio de junhoKo ku waya ombuto meses de outubro a dezembroKolela coragemKo lonaka meses de julho e agosto
Kombe,ukombe visitaKomuenyo na vida
34
Kota mais velhoKowi partcula de negaoKowinesi no joga, do verbo OkunasiKu partcula de negao
Kula quatroKuandamba mais velhoKuapupulu mosquitoKua sumbile no respeita, do verbo OkusumbilaKuaye deleKuenda e (conj.)Ku ka londe: no subaKu kaipeme no corte
Ku ka tundilemo no cresaKu kayilembikile no esconda, do verbo Okulembika.Kukuete no temKulongi ensina, do verbo OkulongisaKuluisika despedidaKumla olha, do verbo OkumolaKuolonjila dos pssaros, ver Onjila
Kupemba maioKupupu abrilKuvala di, do verbo OkuvalaKuvala kuapupulu novembroKuyu,ekuyu figo.
LLa eLacimue nadaLangeka deita para dormir, do verbo OkulangelaLava aos queLavokale aguardou, do verbo OkulavokaLawo, love contigoLia deLiaye dele
Liange,cange meuLika - sozinho
7/27/2019 Cantos africanos - provrbios
18/25
35
Liu prefixo que antecede os verbos e tem a mesma funo doverbo portugus ir na formao do composto.Liukulandula vai acompanhar, do verbo OkulandulaLikawove - sozinho
Likusuka,ci kusuka vermelhoLiseya arrasta, do verbo OkuliseyaLimbuka reconhece-se, do verbo OkulimbukaLiuti: na rvoreLiyela,ci yela brancoLiyeluluka,ci yeluluka amareloLukuele com outroLu kulemah pode se machucar. Ver Okulemeh.
Luloo com experinciaLuwawa Maria Fedida (um animal)Lowesi com preguia
MMakulo - esposaMbala-vipembe outubro
Mbeleka carrega o filho s costas, do verbo OkuvelekaMbambi,ombambi frio, veadoMbeu cgadoMomo porqueMosi umMuafa morreu, do verbo OkufaMuli , temMutunda sai, do verbo Okutunda
Nala senhorNda com, se (condicional), quando. Tambm pode ser umapartcula de passado, quando ligado ao verbo.Ndaka,ondaka palavraNdao nem, tanto, embora
Ndati comoNda wasanga encontrou, do verbo Okusanga
36
Ndm onomatopia para o barulho feito pela enxadaNdi partcula que marca o tempo presente nos verbosNdi cisole gosto, do verbo OkusolaNdindima troveja, do verbo Okundindima
Ndihamula Alegre, assanhada, eufricaNdi valinga fao, do verbo OkulingaNdombua,sondombua noivaNdupa tira, do verbo OkupaNgolo,ongolo joelhoNhenhe-vava setembrooho meuete tenho, do verbo Okukuata
Nye porque
OOapia axilaOciasa bebidaOcibombo cerveja forteOcilende cacho de fruta
Ocilene somOcimbamba curandeiroOcimuno ladroOcine piloOcipa co ngombe couro de boiOcipala cara, rostoOcipla longeOcisangua cervejaOcisingi troncoOcisungo cantoOcita cemOcitangi problemaOcitungo feixe de lenhaOfeka NaoOfuka dvida
Oguluve javaliOhali sofrimento
7/27/2019 Cantos africanos - provrbios
19/25
37
Ohombo cabritoOhosi leoOhulaki milOhulua um milho
Oita piroOjende velhoOkacasa bebidaOki mulherOka ku kuelela que vai se casar. Ver OkukuelaOkalui riachoOkamola criancinhaOkasi quem est
Oko aliOkuambata levarOkucala ficarOkuenda ir, andarOkuete que tem, do verbo OkukuataOkueyva escutar, ouvirOkufa morrer
Okuiya chegarOkukala estarOkukapa prOkukola amadurecer; crescerOkukolela confiarOkukuata ter, segurarOkukuela casarOkukuka envelhecerOkukulih saber, conhecerOkukuta amarrarOkulala dormirOkulamba pedirOkulandula acompanharOkulangela cuidar, deitar para dormirOkulangisa ensinar
Okulavoka aguardarOkuleh cheirar
38
Okulema pesarOkulembika,okuvembika enterrar, esconderOkulemeh machucarOkulemela acudir, socorrer
Okulia comer, engolirOkuliaka brigarOkulila chorarOkulima cultivarOkulimbuka reconhecerOkulinga fazerOkuliusika despedirOkulombola colher
Okulongisa ensinar, catequizarOkuloya dispararOkulukula brotar, arrotarOkusenga mexerOkuliseya arrastarOkulisoka parecerOkuliteka juntar
Okulo pOkuloka cairOlulomba adorarOkulonda subirOkulonga educar. Ver Okulongisa.Okuluhiso sabedoriaOkulungula aconselhar, alertarOkumla acabarOkunal puxarOkunasi jogar fora, desprezarOkunena trazerOkundindima trovejarOkuokuo braoOkupa tirarOkupandeka amarrar, prender
Okupandula bater palmas, agradecerOkupema cortar grama
7/27/2019 Cantos africanos - provrbios
20/25
39
Okupemba espirrarOkupepa saborearOkupesela perderOkupika cozinhar o piro
Okupita passarOkuponda matarOkupoyoha escorregarOkupopia falarOkupupula baterOkupuya puxarOkusanga encontrarOkusanjuisa alegrar, interessar
Okusinda empurrarOkusola gostarOkusomboka pularOkusoveka intercalarOkusua caberOkusumbila respeitarOkusuila cochilar
Okuta,ce kuta fartoOkutala vivenciar, olharOkutala ohali sofrer. Ao p da letra: vivenciar o sofrimento.Okutambula receberOkutava aceitar. Usado tambm como resposta nas frmulasde abertura, aceito a histriaOkuteka pintarOkutekela inclinar
Okutelula quebrar, partirOkutenda contarOkutingoka balanarOkutola apertarOkutomba desprezarOkutunda sairOkuvala doer
Okuvaluka,okuivaluka lembrarOkuvangula falar, conversar
40
Okuvanja verOkuveleka carregar os filhosOkuveta baterOkuvola apodrecer
Okuwaya espalharOkuya virOkuyua nadarOkuyasa acertarOkuyeva caarOkuyevelela escutarOkuyongola quererOkuyovoka salvar
Olete vejoOlila chora, do verbo OkulilaOliseya arrasta-seOloapia plural de Oapia.Olonaka terreno baixio, mido; beira de rioOlonanga plural de OnangaOlondaka plural de Ondaka
Olondunge juzo, intelignciaOloneke plural de EtekeOlongingi formigaOlonjala plural de OlunjalaOlonjamba GmeoOlonjele barbaOlofuka plural de OfukaOlombinga plural de Ombinga
Olongunja plural de OngunjaOlosi plural de OsiOlui rioOlu luiya aquele que vem, ver OkuyaOlumati costelaOlundovi cordaOlunjala unha
Olusimba gato bravoOmla filho
7/27/2019 Cantos africanos - provrbios
21/25
41
Omangu assento, cadeira, bancoOmanu pessoaOmbangula conversaOmbela chuva
Ombelela mistura, acompanhamentoOmbembua pazOmbu cgado. Ver MbuOmbia panelaOmbili vontadeOmbinga chifreOmbinji co do matoOmbo mandioca desfiada em processo de produo de farinha
Ombolo poOmbua coOmbuto sementeOmela bocaOmeke cegoOmele manhOmene ovelha
Omiapia andorinhaOmo,momo porqueOmoko facaOmuku ratoOmunu da pessoa. Ver OmanuOmola crianaOmuine dedoOmuenyo vida
Omunda montanhaOnana bebOnanga tecido, panoOndalu fogoOndimba coelhoOnete peitoOngandu jacar
Onganga feiticeiroOngeve - hipoptamo
42
Ongolo joelhoOngombe boiOngonga corvoOngongo sofrimento
Ongu onaOngulo porcoOngunja trabalhadorOngusu foraOnima,onyima costasOningi hienaOnjamba elefanteOnjila caminho, pssaro
Onjimbi cantador ou cantorOnjo casaOnjo yakulu casa dos espritosOnjo yumbanda casa de feitioOnoha cobraOoma batuqueO okuyeva aquele que escuta
Opesela perde, do verbo OkupeselaOpululu limpoOsi ms ou estrelaOsangi galinhaOsima macacoOsingo pescooOsito carneOsole gostas, do verbo Okusola
Osoma sbioOsomboka pula, do verbo OkusombokaOsukoka gemeOsule milho ou mandioca deixado de molho na gua, para,posteriormente, ser modo para a fubaOsunila cochila, do verbo OkusuilaOtembo momento, tempo
Otembo yokuloya tempo de guerraOvla tripa
7/27/2019 Cantos africanos - provrbios
22/25
43
Ovama brigas, guerrasOvava guaOvaso plural de IsoOvatui plural de Etui
Ovayo,eyo, iyo denteOve vocOve muele voc mesmoOvimuine plural de OmuineOvisungo plural de OcisungoOvitaecea novecentosOvita ecella oitocentosOvita epandu seiscentos
Ovita epandu vali setecentosOvitangi plural de OcitangiOvita vikula quatrocentosOvita vitlo quinhentosOvita vitatu trezentosOvita vivali duzentosOvitima Plural de utima
Ovisapa capim altoOvo soOvoko plural de OkuokoOvota armaOwesi preguiaOwi luarOyongola quer, do verbo OkuyongolaOyo itala ohali que sofre. Ver Okutala ohali
Oyo yu kuambata que te leva. Ver Okuambata
PPemi embaixoPonda mata, do verbo OkupondaPosi,osi choPungo,epungu milho
Puva, puva barulho das ondas (onomatopia)
44
SSanga senoSanjuisa - alegraiSekulo esposo
Sikola escola, emprstimo do portugus.Si kuete no tenha, do verbo OkukuataSuku deusSumbila respeita, do verbo OkusumbilaSumuluise abenoaiSumuluiso - benoSusu janeiroSusulha tirar parte do que havia
TTalo cincoTatu trsTeka quebra. Ver OkutelulaTingo onomatopia para o barulho da balanar do piloTuapandula obrigado. Ver o verbo Okupandula
UUfeko moaUkai mulherUkolo cordaUkombe visitaUkuele outroUkuenje rapaz
Ukulu,kukululu mais velhoUlambo pano, vestimentaUlema pesa, do verbo OkulemaUlika,lika,culika sozinhoUlima anoUlume homemUmbanda feitio
Umosi umUnene grandeza, fora
7/27/2019 Cantos africanos - provrbios
23/25
45
Unha palmatriaU okuta aquele que se fartaUpange deverUpika escravido
Upindi canela (parte do corpo)Usenge mataUsua descansoUta armaUta wondalu arma de fogoUtaha ou utaa sol da tardeUteke noiteUti rvore
Utima coraoUtu cabeaUtumbo mandiocaUveke/eveke boboUwa beleza
V
Vacala ficaram, do verbo OkucalaVa kayeva caaram, do verbo OkuyevaVaku ipuya- vo cortarVali doisValisanga encontram, do verbo OkulisangaValua,ca lua muitaValungula deve-se aconselhar. Ver Okulungula.Vambi inene julho
Vanalnal deve-se puxarVanda foram, do verboVange meusVatetula quebram, do verbo OkuletulaVayua nadam, do verbo OkuyuaVekha cansaoVepia lavra
Vesenge uma rvore escorregadiaVetu, yetu, vietu nossos (as)46
Veya vieram, do verbo OkuyaViavelapo supera,Vietu nossosViosi - todos
Vipandeka prende, do verbo OkupandekaVisuapo cabe, do verbo OkusuaVitunda sai, do verbo OkutundaViwa plural de IwaVo em (prep.)Vo feka na terraVokapako puseram-no. Ver Okukapa.Vokati dentro
Vo mela na boca. Ver OmelaVonjo em casaVove - seusVusenge na mata
WWa do, quem
Wafa morreuWa kayeva caou, do verbo OkukayevaWakulih - conheceuWa kusanga encontrou, do verbo OkusangaWa linga tem, do verbo OkulingaWa ndako andou, do verbo OkuendaWa ngandu do jacarWangu,owangu grama, capim
Wa ponda quem matou. Ver OkupondaWaposoka lindo. Ver KaposokaWa tekela quebrou. Ver OkutelulaWa tomba despreza. Do verbo Okutomba.Wa valuka lembrouWa velapo,ca velapo superiorWa veta quem bateu
Wa yasa quem acertou. Ver OkuyasaWeya Veio
7/27/2019 Cantos africanos - provrbios
24/25
47
Wiye sejam bem vindos!Wo senga no mexe. Do verbo OkusengaWosi aquele
YYa queYalua,ca lua muitaYamle alheiaYatete,ca tete primeiroYaye deleYevelele escuta-se. Do verbo OkuyevaYiloka cai, do verbo Okuloka
Yongola querem, do verbo OkuyongolaYokuloya tempo de guerraYovota plural de OvotaYuna daquele
Fontes
Informaes orais fornecidas por Amadeu Fonseca Chitacumula, angolano, falante de umbundo.
WILSON,Ralph. Dicionrio portugus-umbundo. Angola: Tipografia do Dondi, 1954.
7/27/2019 Cantos africanos - provrbios
25/25